АУДИТОРЛЫҚ ТӘУЕКЕЛ ЖӘНЕ АУДИТТЕГІ МӘНДІЛІК
Аудиторлық тәуекел – аудит жұмысы біткеннен кейін және оң аудиторлық қорытынды берілгеннен кейін анықталатын, қаржылық есеп беруде мәнді қателердің болуын аудитордың мойындауға дайындығы.
Аудиторлық тәуекел — аудитор байқамаған қателер мен олқылықтардың болу мүмкіндігіне қарамастан, сыртқы есептілік деректерінің толықтай рас екендігі туралы қорытынды беру арқылы өзіне алатын тәуекел.
Аудиторлық төуекелдің мәні сол, аудитор өз жұмысында кейбір олқылықтарға орын беруі (бақылау жасайтын жерлерге тестілеу жүргізу және басқа да аудиторлық рәсімдер) және жалпы жиындарын шығарған кезде қате тұжырымдар жасауы мүмкін. Жалпы алғанда, бұл тәуекелді факторлардың арақатынасы ретінде қарастыруға болады:
а) бухгалтерлік есептілікте елеулі қателіктердің болу тәуекелі;
б) бухгалтерлік есептіліктегі қателіктердің қайсыбірі тексеру барысында анықталмай қалу тәуекелі.
Іс жүзінде аталған факторларды үш компонентке белуге болады:
а) ішкі шаруашылық тәуекелі;
б) бақылау құралының тәуекелі;
в) таба алмау тәуекелі.
Аудитор жұмыс барысында осы тәуекелдерді зерделеуге, оларды бағалауға және бағалаудың нәтижелерін құжаттауға міндетті. Тәуекелдерді бағалаған кезде кем дегенде үш тармақты қарастыру қажет: жоғары, орташа, төмен. Аудиторлық ұйымдар өз қызметтерінде тәуекелдерді бағалаған кезде жоғарыда аталған үш тармаққа қарағанда көп тармақтарды қолдану туралы не тәуекелдерді бағалау үшін сандық көрсеткіштерді (пайыз немесе үлес бірлігі) пайдалану туралы шешім қабылдай алады.
Аудитор тексерілетін экономикалық субъектінің ішкі шаруашылық тәуекеліне өзінің кәсіби тұжырымын пайдалана отырып, жоспарлау сатысында баға беруге тиіс. Бұл ретте ол ішкі шаруашылық тәуекелді баланстың жекелеген баптары мен бухгалтерлік есептіліктің көрсеткіштеріне қатысты бағалауға тиіс. Осы жағдайда бухгалтерлік есептің шоттары мен операцияларға, сальдоға және (немесе) мәнділіктің берілген деңгейінен асатын айналымдарға ерекше назар аударуы қажет.
Аудитор баланс пен есептілікке қатысты ішкі шаруашылық тәуекелге баға берген кезде мынадай факторларды назарға алуы қажет:
а) экономикалық субъект әрекет жасайтын сала қызметінің және ағымдағы экономикалық жағдайының ерекшеліктері;
б) осы экономикалық субъекті жүзеге асыратын қызметтің арнайы ерекшеліктері;
в) экономикалық субъектінің басшылықты жүзеге асыратын және есепті жүргізу мен есептілікті әзірлеуге жауапты кызметкерлерінің адалдығы;
г) есепті жүргізуге және есептілікті әзірлеуге жауапты қызметкерлердің тәжірибесі мен біліктілігі;
д) бухгалтерлік есептіліктің белгілі бір көрсеткіштеріне қалай да қол жеткізу мақсатымен экономикалық субъектінің басшылары мен қызметкерлеріне сырттан қысым жасалу мүмкіндігі;
е) кәсіпорынның қызметіне меншік иелері тарапынан бакылау жасаудың мүмкіндігі.
Есептің нақты шоттары мен шаруашылық операцияларының біртектес топтарына қатысты ішкі шаруашылық тәуекеліне баға берген кезде аудитор мынадай факторларға назар аударуы қажет:
а) есептің қасақана бұрмалаулар жасалуы мүмкін жекелеген шоттары;
б) қиянат жасау үшін пайдаланудың жоғары ықтималдығы салдарынан қасақана бұрмалану қасиеті тән есептің жекелеген шоттары;
в) дұрыс рәсімделуі орындаушылардың жоғары біліктілігін талап ететін шаруашылық операцияларының күрделілігі;
г) бухгалтерлік рәсімделуі орындаушылардың субъективтік пікірлеріне толықтай немесе ішінара негізделуі мүмкін шаруашылық операцияларының болуы;
д) дүрыс рәсімделу тәртібі қолданыстағы заңдарда біржақты түсіндірілмейтін шаруашылық операцияларының болуы;
е) сирек кездесетін, әдеттен тыс, стандартқа сай емес операциялардың болуы.
Ішкі шаруашылық тәуекелді бағалаған кезде аудитор өткен жылдардағы аудиттің деректерін пайдалана алады. Алайда, ол бұл ретте алдыңғы жылы осы тәуекелге жасалған бағалаудың тексерілетін жыл үшін де әділ болатынына көз жеткізуге міндетті.
Бақылау кұралдарының тәуекелі (бақылау тәуекелі) деп кәсіпорында бар және ұдайы қолданылатын бухгалтерлік есеп жүйесі мен ішкі бақылау жүйесінің құралдары жекелей немесе жиынтық түрінде елеулі болып табылатын бұзушылықтарды дер кезінде таба және түзете алмайтын және (немесе) мұндай бұзушылықтардың пайда болуына қарсы тұра алмайтын жағдайда, аудитор субъективті түрде анықтайтын ықтималдық ұғынылады.
Бақылау құралдарының тәуекелін бағалаған кезде өткен жылдары жүргізілген аудиттің деректерін пайдалануға болады. Бұл ретте бақылаудың тиісті құралдары үшін өткен жылы жасалған осы тәуекелдің мөлшерін бағалау тексерілетін кезең үшін де әділ екеніне көз жеткізу қажет.
Бақылау қүралдарының тәуекелін бағалау нәтижелерін аудитор аудиттің жалпы жоспарында, ал нақтылаушы бағаларды (егер мұндайлар бар болса) — тексеру жөніндегі жұмыс құжатында көрсетуге тиіс.
Таба алмау тәуекелі деп аудитор тексеру барысында қолданатын аудиторлық шаралар жекелей немесе жиынтығында елеулі сипатқа ие болатын нақты тәртіп бұзушылықтарды табуға мүмкіндік бермейтін жағдайда, аудитор субъективті түрде анықтайтын ыктималдық ұғынылады.
Таба алмау тәуекелі аудитор жұмысының тиімділік және сапа көрсеткіші болып табылады. Ол нақты аудиторлық тексеруді жүргізу тәртібіне, сондай-ақ аудиторлардың біліктілігі және олардың тексерілетін экономикалық субъектінің қызметімен алдыңғы таныстық деңгейі сияқты факторларға байланысты болады.
Ішкі шаруашылық тәуекелін және бақылау құралдарының тәуекелін бағалау негізінде жұмыста жіберілетін таба алмау тәуекелін анықтауға болады және таба алмау тәуекелін төмендетуді ескере отырып, тиісті аудиторлық шараларды жоспарлауға болады.
Аудиторлық тәуекел келесі әдістермен анықталады:
— бағалау әдісімен, мұнда аудитор кәсіпорынның қызметімен алдын-ала танысу негізінде тәуекел деңгейін интуициясы бойынша анықтайды;
— сандық әдіспен, мұнда аудитор тәуекел деңгейін арифметикалық жолмен келесі үлгі бойынша анықтайды:
Есептік әдіс қатысты мөлшерлердің арнайы факторлық үлгісін шешу мен құру жолымен аудиторлық тәуекелді бағалауды болжайды:
ҚАТ=ШТ*БТ*АТ (1),
мұндағы ҚАТ – қолайлы аудиторлық тәуекел;
ШТ – шаруашылық ішіндегі тәуекел;
БТ – бақылау тәуекелі;
АТ — айқындай алмау тәуекелі.