Халықаралық шарттар құқығы
Кез келген халықаралық қатынастар халықаралық шарттардың егізінде реттеледі. Ол оның қатысушыларының еркі.
Халықаралық шарттар құқығы халықаралық жалпы құқықтың саласы болып табылады және мемлекеттер мен халықаралық құқықтың басқа да субъектілері арасында халықаралық шарт жасасу,оның әрекет етуі, сондай-ақ күшін жоюы жөніндегі қатнастарды реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы болып табылады.
Жазбаша түрде халықаралық шарттар шамамен алғанда бұдан 5мың жыл бұрын пайда болған. Қазіргі кезге жеткен халықаралық шарттардың бірі,ол-б.з.д.Х11 ғасырдың ббірінші жартысында Аккад патшасы Нарамсин мен Эламның ұссаақ билеушілері арасында жасалған халықаралық шарт.
Құл иеленушілік дәуірде шарттар бейбітшілік,бітімгершілік , әскери көмек ,сауда мәселелеріне арналады.Бірақ бұл мәселелердің барлығы бейбітшілік туралы шарттарда көрініс тапты .Шарттарды мемлекеттер ғана емес , сонымен қатар дербес қалалар ,мемлекеттер одағы ,кейде діни ұйымдар жасай алды . Олар қатысушыларына ғана міндетті болды.
Шарттар жасау мемлекеттердің ерекше құқығы болды.Шарт жасау рәсімі діни сипаттағы әрекеттерді жасаумен қатар жүрді.Егер ол жасалмаса ,шарт жарамсыз болып есептеледі.Ежелгі Римде шарт жасауды ерекше діни тұлғалар –Фециалдар жүргізген. Олар құрбандыққа шалынуы керек торайды таспен өлтіріп,шартқа адалдық антын берген .Осы сәт шарттың жасалу және күшіне ену уақыты деп есептелген.
Феодалдық дәуірде шарттар құқұғының субьектілері халық аралық жалпы құқұқтың субьектілері болып табылады. 1969 және 1986 жылдардағы Вена конвенцияларында “ келіс сөздерге қатысушы мемлекет ”, “келісуші мемлекет ”, “келіс сөздерге қатысушы ұйым”, “ қатысушы”, “үшінші мемлекет” және “үшінші ұйым” ұғымдары қолданылады Келіссөздерге қатысушы мемлекет – шарт мәтінін дайындауға және қабылдауға қатысушы мемлекет; Келісуші мемлекет-күшіне енбегендігіне қарамастан, шартың өзінің міндеттілігіне келіскен мемлекет, Қатысушылар – күшіне енген шарт бойынша міндеттілік алған мемлекеттер үшінші мемлекеттер – Шартың қатысушысы болып табылмайтын мемлекеттер (1-бап). Айтылған ұғымдар халықаралық ұыймдарғада қолданылады.
Халықаралық шарттар құқығы аясындағы алғашқы жүйеленген акт американдық мемлекеттердің конференциясында 1928ж қабылданды. Ол тек Латын Америкасы мемлекеттерінде жүргізілген аймақтық сипаттағы келісім шарттар туралы Гаванна конвенциясы.
БҰҰ шақырған конференцияда 1968 –1969жж. Халықаралық құқық комиссиясына дайындаған халықаралық шарттар құқығы туралы баптар жобасы 1969ж. 23 мамырда қабылданып, оған Халықаралық шарттарқұқығы туралы Вена конвенциясы аты берілді. Бұл конвенция 1980ж.27 қаңтарда күшіне енді және ол осы конвенцияның 1- бабында көрініс тапқандай, тек мемлекеттердің арсындағы шарттық қатынастарды реттейді. Оған 1993ж 31-наурызда Қазақстан Республикасы қосылды. Сонымен қатар, Грузия, Өзбекстан, Тажіксатанда осы шартқа мүше елдер қатарына жатады. Конвенциясының кері күші жоқ.
1978ж 23 тамызда Халықаралық құқық комиссиясы дайындаған баптар жобасы негізінде Шарттарға қатысты мемлекеттердің Құқық мирасқорлығы туралы Вена конвенциясы қабылдады. Бырақ бұл конвенция әлі күшіне енген жоқ.
Үкімет аралық халықаралық ұйымдардың пайда болуы және олардың халықаралық қатнастарда рөлінің өсуі мемлекеттермен және өздерінің арасындағы қатнастарды келісім-шарттың көмегімен шешуге әкеледі. Бұндай шарттардың қатары күннен-күнге көбейе түсті және ол дүниеге осы қатнастарды реттейтін арнайы конвенцияны әкелуді қажет етті. Сонымен, 1986ж Венада БҰҰ шақырған конференцияда халықаралық ұйымдар арсындағы немесе халықаралық ұйымдармен мемлекеттер арасындағы келісім шарттар құқығы туралы үшінші конвенция жарық көріп, қабылданды. Бұл акт Халықаралық құқықтың жүйесі және ілгері дасуының нәтижесі.1978 және 1986жж. Конвенциялар күшіне енген жоқ,дегенмен олардың нормаларын мемлекеттермен әдет –ғұрып нормалары реғтінде қолданады.
Халықаралық шарттарды жасауға мемлекттердің ішкі заңдары да көп үлесін қосады.Қаазақстан Республикасында 1995жылы 12 желтоқсанда қаабылданған “ҚР –ның халықаралық шарттарын жасау,орындау және денонсациялау тәртібі туралы “ Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы жүзеге асуда (әрі қарай-Жарлық).Бұл Жарлық халықаралық шарттардың ұғымын ,түрлерін, оларды жасау, орындау, тоқтату және күшін жою мәселелерін қарастырады .
1969ж. Конвенцияға сәйкес халықаралық шарт халықаралық құқықпен реттелетін,мемлекеттер арасында жасалған жазбаша нысандағы келісім.Бұл үшін келісімнің мазмұны жазылған құжаттар саны мен нақты атының маңызы жоқ. Қ Р Президентінің Жарлығында да осы анықтама көрініс тапқан.
Халыралық құқықтың кез-келген объектісі халықаралық шарттың объектісібола алады.Шарттың объектісін тараптар өздері белгілейді. Объекті ретінде ссубъектілердің материалдық, материалдықемес игіліктері және соларға байланысты туындайтын қатынастар,әрекеттер және әрекеттерден бас тартуы танылады.Шарттың объектісі оның атауында көрсетіледі.
Халықаралық шарттарды топтастыру.Шарттар көптеген негіздер бойынша топтастырылады. Қатысушылар санына байланыстыолар екіжақты, көпжақты,мүше болып кіру жағдайына байлнысты ашық және жабық,реттеу объектісіне байланысты саяси, экономикалық,ғылыми –техниклық болып бөлінеді.Ашық халықаралық шарт дегеніміз-оған мүше болу үшін қатысушыларының арнайы рұқсатын қажет етпейтін шарт,ал жабық халықаралық шарт- мүше болу үшін қатысушыларының арнайы рұқсаты қажет.
Жарлықтың 3-бабына сәйкес ,халықаралық шарттар мемлекетаралық,үкіметаралық,ведмоствалық болып бөлінеді . Мемлекетаралық-республиканың атынан ,ведмоствалық-минстрліктер,мемлекеттік комитеттер және басқа да орталық атқару органдарының ,сондай-ақ Президенттікке тікелей бағынышты органдардың атынан жасалады.Халықаралық шарттарды біздің мемлекет халықаралық ұйымдармен де жасай алады.
Халықаралық шарттардың нысаны, құрылымы және атауы.Халықаралық шарт жазбаша түрде неиесе ауызша (Дженьмендік келісім)жасалады. Көбінесе жазбаша түрде жасалады ,себебі ауызша жасалған шарттар тараптардың құқықтары мен міндеттерін нақты белгілемейді.Соның салдарынан көптеген проблемалар туындауы мүмкін. Шарттың құрылымына; атауы ,кіріспесі,негізгі және қорытынды бөлімдері кіреді. Кіріспеде шарттың мақсаты жазылады ,оның шартты талқылау кезінде үлкен мәні бар .Негізгі бөлім баптардан,яғни қатнастарды реттейтін нормалардан тұрады.Кейбір шарттарда олардың аттары болады.Қорытынды бөлімде шарттың күшіне енуі, мәтіннің тілін реттейтін ережелер,шартқа қосылу тәртібіне қатысты мәселелер көрініс табады.Кейбір халықаралық шарттарға қосымша енгізіледі, олар оның бөлінбес бөлігі ретінде қарастырылуы қажет. Шарттарәр түрлі аталуы мүмкін. Мысалы,конвенция,пакт,келісім,хаттама,декларация,жарғы,хартия. Бірақолардың әр түрлі аталуы шарттардың негізгімағынасын өзгертпейді, яғни олар тараптарға құқықтар мен міндеттер жүктеп ,олардың арасындағы қатынастарды реттейді .
Халықаралық шарттың тілі.Шарттың жасалу тілін жақтар өздері таңдап алады. Олар әдетте екі жақтың да тілін ,сондай-ақ үшінші бейтарап жақтйң да тілін алады. Үшінші жақтың тілін шартты талқылаған кезде қолданады. БҰҰ шеңберінде және оның ұйымдарымен жасалатын шарттар сол ұйымның ресми тілдерінде жасалады . Шарт әр түрлі тілде жасалса , олардың бірдей заңдық күші болады.