ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІ БАСҚАРУ ІСІ МЕН ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕ НЕГІЗДЕРІ ЖӨНІНДЕГІ ПІКІРЛЕРІ
Р.Р. ОСПАНОВА — т.ғ.к.,Абай атындағы ПУ доценті
ХХ ғасыр басында қазақ халқының ұлт зиялылары мемлекеттік басқару ісіне қатысты да өз көзқарастарын білдіріпотырған. М.Дулатов үлкен қызығушылықпен осы кезеңдегі Құрылтайдағы партиялық одақ туралы жазып, оны өз қолындағы бағасы бойынша, мемлекет басқармасы, халық қажеттіліктері туралы ойлаған. Сірə, М.Дулатовтың алып партиясы: оң жақ, октябристер, прогрессистер, кадеттер, социал-демократтар еске түсірілген. Одаққа келер болсақ, сөз, сірə, Прогрессивті одақ білімі (1916, № 170 Қазақ мақаласының жарияланған күні) Мемлекеттік Құрылтай басқаруына П.Н.Милюков пен 422 мүшеден 236 кіргені туралы болған. М.Дулатов бірінші дүниежүзілік соғысты бастаған басты факторды, орналастырып қойған маңызды күшті айқын анықтайды. Бұдан ол үшінші жəне төртінші Құрылтай арасындағы байырғы айырмашылықты көреді.Оның бағасы П.Н.Милюковтың бұрынғы бағасының бір орында көрсеткенімен сай келеді. Сондай-ақ соңғы төртінші Құрылтай кезеңіндегі (5 желтоқсан 1912ж. 25 ақпан 1917ж.) шайқас парламент шегінен шықты. П.Н.Милюков «Ел өз бетімен дербес ұйымдастыру мүмкіндігін алып, меншікті ұранын ұсынып, қоғамдық-құрылтайлық көңіл-күйді қолдады…» деп жазады[1].
М.Дулатов бойынша, мемлекет саясатының негізгі өзгертілуінде көпшілік құрылтайдың негізгі талабы халыққа қарсы қолданылған басшылық халық төрағаларының алдында өте сенімді жауап беру керек[2].
1916ж. қарсаңында М.Дулатов бірінші дүниежүзілік соғыс шартымен мемлекеттік құрылтай тақырыбына қайта оралды. Ол «Мемлекеттік құрылтай жəне солдат проблемасы» мақаласында заң шығарушы билік алдында мемлекеттік Құрылтай тұлғасында маңызды сұрақтар тұр деп жазады[2]. Ол олардың қатарына əскери одақ проблемасын, қаржылық бюджет сұрақтарын, ішкі саясат сұрақтар жəне жеке қоныс аударушыларды жатқызады. М.Дулатов бойынша, соғыс жағдайында қабылданған заңдар құрылтай мен үкімет арасында мүмкіншіліктен ымыраға жету тəуелді болды. М.Дулатов құрылтайдағы негізгі фракциялар приоритетті проблема тізімін анықтады деп дұрыс атап өтті. М.Дулатов бойынша, құрыл-тайлық заң шығарушы тəртібінде қазақтар ынтасын тию сұрақтары талқылануға кіргізілуі ұйғарылды. Олардың қатарына М.Дулатов 1890 ж. земстволық жағдай өзгеруін, Ресей империясын мекендеуші тең құқылы халықтарды, 1907 ж. 3 маусымнан заң өзгерісін, жер сұрағының (М.Дулатов бойынша — əділеттілікпен шешу) шешімін, дін тұту бостандық сұрақтарын жатқызады. Басқа да маңызды сұрақтар қатарына М.Дулатов: кооперация сұрақтарын, маскүнемдікті жою, мемлекеттік Құрылтай ролінің күшеюін жатқызады. Қарастырылған осы сұрақтарды М.Дулатов үкімет жəне оның саясат құрамының өзгеруімен үйлестіреді. Соңғысында М.Дулатов, сөзсіз құқылы.
Астарлы ишара, ұқыпты бақылаушы М.Дулатов сол сияқты қорытындыға келеді. М.Дулатов бойынша, «адам аты өзгергенмен саясатта көзге түсерлік өзгеріс жоқ» [1].
М.Дулатов өзінің сондай-ақ «Үкімет сол Құрылтай мəжілісінде заң жобасына əдейілеп кіргізілген соғысқа қатынасы болуын» атап өтеді. Көрсетілген, ел үшін маңызды мағына болып табылады, сондай-ақ «олардың арасында заң жобасы қатынасы бойынша, қазақ солдаттарынан тұратын іріктеу болуы мүмкін». Бұл проблема қазақ халқы үшін маңызды соғыс жағдайы болған. «Қазақ» газеті беттерінде оған көп назар аударылған, ол қоғам арасында кең талқыланған. М.Дулатов құрылтайдағы сұрақтар шешімін мүмкін емес деп есептейді. «Құрылтайда қазақтар жағдайын шын түсінетін қазақ депутаттар жоқ». Бəрі тағдырдың қолында, ешкім халық жəне оның арманына қамқор болатынына ұқсамайды. Осы сұрақта М.Дулатовтың бағыты бір мағыналы жəне анық бейнеленген. Ол «қазақ солдат-тарын» əскерге шақыру мүмкін емес деп есептейді. Ең алдымен бұл сұрақты шешпес бұрын, оның ойынша, материктер туралы сұрақты шешу керек. М.Дулатов мемлекеттік Құрылтайда осы сұрақтың талқылау қадамын əкеп көрсетеді. Оған депутат Антоновтың бағыты жақын, 1916ж.15 қарашадағы жиналыста барлық халықтар қажеттігінің тең құқылы екендігін жариялады. «заң бойынша əскери қызметтен босатылған халықтар бар». Барлық біріккен күштер қажеттіктері бар бұл суық соғыста миллиондаған солдаттары бар, күресе алатын халықтарын қатыстырмау əділетсіз болады. М.Дулатов депутаттың сөзін мысалға ала отырып, мемлекеттік Құрылтайда көрсетілген…… заң қабылданбағанын байқады.
М.Дулатов, сөзсіз, өз əрекет құрылымын, функциясын, күштердің орналасуын, мемлекеттік Құрылтай сияқты өкілетті институт қызметінде жалғызсыраған жоқ. Бұл пробле-маға
Ə.Бөкейхановтың мақалалар қатары арналған болатын.Солардың біреуі 1913ж. жарияланған «Құрылтай жəне қазақтар», онда екі мемлекеттік институттар. Құрылтай мен үкімет өзара қатынасы талданады.
Депутаттар өздерін оппозициядан ұлттың егемендігін қорғаушы деп есептеген. Осыдан шиеленіс оның бағасы бойынша шарасыз болды.Сондай-ақ, Ə.Бөкейханов билікті сайлаудағы салыстырылмалы жеңілісіне назар аударды. Ол патшалық тепкінің бірінші жəне екінші Құрылтайдағы халыққа қолдау көрсетіп, «өз биліктерін тек қана бұратана емес, сонымен қатар өз ерлерінің алдында жоғарылатқаны үкімет пен ақсүйектерге ұнамаған» [3]. деп санады.
Ə.Бөкейханов құрылтайдағы қазақтар өкіліне үлкен мағына бере отырып, абсентеизм массасына назар аударады. Қазақтар ІУ Құрылтайдағы депутаттық орынды оларға беруін үкіметтен сұрауы тиіс. Ə.Бөкейханов «біз халық туралы хабарлама жасадық, бірақ қорытынды əлі жоқ, сонымен қатар Романовтың туған күніне байланысты телеграмма»-деп жазады. Автор сондай-ақ Құрылтайдағы сұрақтарды қарай отырып, бюджет бойынша, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Семиреченск, Сырдария, Самарқанд, Ферғана облыстарында Құрыл-тай қазақтарының қатысқандары өз ойларын айтқанын атап өтті. Ə.Бөкейханов үкіметке келіп түскен сұрақтарға назар аударады. «Құрылтайдағы шешімдерді орындамау біздің үкіметтің əдетіне айналған»- деп жазады Ə.Бөкейханов[4].
Ол өзінің «Қазақтар жəне Төртінші Құрылтай» мақаласында оқырман қауымының назарын қоныс аударушы басқармасындағы сұрақтар қызметіне, оның қажеттігіне, талқылау үдерісіне назар аударады. Қоныс аудару сұрағы болып аграрлық-самодержавиелік саясат құрамының бөлігі үнемі өзгеруінде.
1917 ж. Семей, Ақмола, Орал облыстарында Бөкей хандығымен 40 647 765 десятина жер алынып тасталған болатын. Осы үдеріспен байланыс болған жағдайға Мемлекеттік құрылтайда талқылау мəселесіне шақырылған болатын. Ə.Бөкейханов төртінші Құрылтай шақыруындағы сөз сөйлеген депутаттар Волкова мен Жағыпарованы атап көрсетеді. 1913ж. 11 маусымында (соңғы болып, бюджет талқылануында қоныс аудару басқармасы соңғы болып сөз сөйлеген. Осы сөз сөйлегендерді талдасақ, ол қоныс аудару сұрағын реттеу керектігін айқындады. Оған сұрақтың əділетті шешімінен қайтпаған депутат Забайкалье Колкованың бағыты жақын. Волков сөз сөйлей отырып, қоныс аударушылар үшін қазақтардың ең жақсы жерлерін тартып алады деп атап кетті. Қазақтар арықсыз, шабын-дықсыз, көшет отырғызатын жерсіз қалады. Жағдайдың қиындағаны соншалықты, ол қазақтарды жерсіз қалдыру үдеріс көлемін қабылдап, «олар өздері басқа жерлерге көше бастады». Волков осы жағдайдан шығу амалын қабылданған заңнан көреді. «Үкімет Құрылтайдағы қоныс аударушы жергілікті халықты заңға кіргізбеген, ал бұндай заң керек».
Ə.Бөкейханов қоныс аударушы басқармасы «халықты түзейді» жəне озбырлық деп есептейді. Дала өлкесінде бес мың десятинаны құрайтын жер кесілген, сол жерлерде ауқатты ерлерді орналастыру жəне оларға оны ұзақ мерзімді жалға беру мақсатымен. Волков пікіріне Құрылтай құлақ салмағанмен, ендің лауазымдар қазақтарды Құрылтайдың келісімінсіз тонайды,- деп жазады Ə.Бөкейханов. Бапта белгіленген Құрылтайдағы сөз сөйлеуден Баку депутаты Жағыпарова депутаттарға дала өлкесінен оның атына хабар келгенін мəлімдеген. «Қазақтар бізге жапа шеккендігі туралы, ең жақсы жерлерді тартып алынып ерлерге беретінін жазады». Бұл қазақ маңғазына үлкен қастық. Бұны Жағыпаров «Əділетсіздік жəне заңсыз»-, деп есептейді.Оның ұстанымының қазақтар мүддесіне қатысы жоқ деп хабарлады. Егер көшпенді қазақтарды назарға ала отырып, жаңа заң шығару ешқандай артық жер болмайтынын мəлім етеді. Көшпенділерге мəңгілікке жерді ұсыну міндетті емес. Ə.Бөкейханов төртініші мемлекеттік Құрылтайға кіргізілген заң жобасына толықтай тоқталып кетеді. Ол жаңа заң бойынша жерлер өз меншіктерін алған тұрақты қоныстанушыларға беріледі деген дерекке аса назар аударады[5].
Ə.Бөкейханов қазақтар құрылтайының өкілдігі өмірлік маңызды нəрсе деп есептейді.Ол «3 маусымдағы» заңның өзгеруіне үлес қосқан Қазан депутаты Мақсұдов жəне Мəскеу депутаты Шешкин де осы ойын бөлісетінін атап айтты. Ə.Бөкейханов Ресей мемлекеті мен қазақтар арасында көптеген ұқсастықтар бар деп есептеді. Ол көшпенділердің саяси ұйымын қарастыра отырып, қазақтардағы хандық биліктің негізгі функциясы халықты сырттан келген басқыншылықтан қорғау үшін қаруланған ұйым жəне көрші мəдениетаралық ареналдан əскери шапқыншылық болып табылатынын атап айтты. Соның салдарынан əскери-ұйымдық қызмет саласындағы көшпенді ұжымның билік құрылымындағы басымдылық, қазақ хандарының күші мен əсері бағынышты халыққа көрші елдермен əскери шайқас кезеңінде айтарлықтай артты, ал бейбітшілік заманда төмендеді. Ə.Бөкейханов: «Ресейге енгеннен кейін» жағдай өзгерді,- дейді. Автор жаңа заңға қарамастан, қоғам өміріндегі маңызды проблемаларды талқылауға өзгертулер енгізу міндетті деп есептейді. «Бұлар халық елшілері, депутаттар». Егер қазіргі заманғы жиналыспен салыстырсаңыздар, олар бізге ұқсас болған,-деп жазады Ə.Бөкейханов. Құрылтайға депуттар сайланады, «олар халық елшілері, қоғамдық қызметтегі, халқына танымал, оқыған адамдар, халық таңдаулысы». Осылайша, оның ойынша Құрылтай саяси жүйенің, оның ішінде заң шығарушы биліктің маңызды компоненті ретінде анықталады. Оны қазақтардың дəстүрлі саяси құрылымымен (ұйымымен) салыстыру оған олардың принципі ұқсастықтарын белгілеуге көмектеседі. Осы жағдайларды бағалай отыра, біздің ойымызша Ə.Бөкейханов саяси үдерістің эволюцияшылдығы мен орнын басушылығын жеткізгісі келгеніне талпынысы екенін айтуға болады, Ə.Бөкейханов бойынша, қазақтардың заң шығарушы билігінің құрамы көшпенді қазақтардың менталитетіне қайшылық келтірмейді. Осы жəне басқа да жағдайларды ескере отырып, депутаттарға міндеттер қойы-лып, проблемаларды талқылау үшін дискуссия, жарыссөздер өткізіледі. Ақыр аяғында тек бір ғана халық қызығушылығын жүзеге асыру мақсаты іске асады. «Бірақ егер халық елшілері емес, халық пайдасын ойламайтын, оның проблемаларын білмейтін адамдар жиналса, одан қандай пайда, қандай қорытынды шығады? ешқандай»-, деп қорытындылайды сөзін автор.
Қазақ интеллигенциясы өз еңбегінде құрылтайдың шексіз правосы мен үкімет, құрылтай мен патшалар іс жүзінде шек қойылмағанын қорытындылап айтты.
Халық лидерлері Құрылтай жиынына басты назар аударады. Құрылтай жиыны – не өткен, не қазіргі уақытта біз таба алмаған тікелей ұқсастықтардың Ресей тарихындағы бірден-бір саяси институт. Құрылтай жиыны келешектегі уақытта негізделіп құрылған. Ол конститу-цияның қабылдау жəне болашақ мемлекеттік құрылыс формасын анықтау мəселесі қарастырылатын сайлау органына халықтың еркін білдіру негізінде құрылған. Оның сайлауының идеясы ХІХХХ ғасырдың басындағы барлық либералды-конституциялық ойлаудың іс жүзіндегі қорытындысы болып табылады.Ол негізгі заңдарды қабылдау жалпыға бірдей сайлау құқығы негізінде жүзеге асуынан, халық қолдауын алудан жəне консти-туциялық заң нормасындағы халық өкілінің жүйесін анықтаудан шығады. Осылай, іс жүзінде жаңа заман конституционализмнің екі маңызды ұстаным – халық егемендігі жəне халық үкіметінің ұстанымы жүзеге асырылады. Сондықтан құрылтай жиынына дайындық жəне сайлау жұмысы Уақытша үкімет қызметіндегі маңызды бағыт болды. Саяси күштің дерлік барлық спектрі Құрылтай жиынында демократиялық революцияның бас-аяғын көрді. 1917 жылдың күзіне қарай сайлау алдындағы шайқас саяси өмірдің басты мəселесі болды. Қазақ интеллигенциясы үшін жəне Қазақстан электротатының «партиялануының» маңызды мектебі болды.
Осы кезеңде жарық көрген «Алаш» партиясы «Қазақ» газетінің беттерінде өзінің кандидаттарын атап көрсетті. Ə.Бөкейхановтың ойлауынша, жақсылардың жақсысын халық назарына таныстыруға лайықты. Оның ойынша, Құрылтай жиыны Ресей халқын самодержа-виелікбюрократиялық құрылыстан босатуға, мемлекетті құқықты демократиялық басқаруға өтумен қамтамасыз етуге, Ресейдегі барлық заң қызметін жаңартуға шақырады.
Ə.Бөкейханов бойынша, «Құрылтай жиыны..тіпті үкімет шешкен шешіміді өзгерте алмайтын ең жоғарғы орган». Депутаттар саны елді мекен санымен байланысты. Ə.Бөкейханов қазақ даласының көптеген азаматтары секілді ұсынылған органға ерекше үміт жүктеді.
Осылайша, Уақытша үкімет сайлауға дайындыққа техникалық нақтылықта ұштасты. Сайлауды кейінге қалдыра отырып, үкімет өз бағдарламасының жағдайын бұзды.
М.Дулатов өзінің «Құрылтай жиыны» мақаласында «Құрылтай жиынын сайлау үш айға тоқтатылды. Үш ай – бұл өте ұзақ уақыт емес… Қоғам алдында тұрған басты мəселе ол лайықты адамдарды таңдау»,- деп жазған. Ол сөз арасында: «Біз өзіміздің болашақ депутаттарымызды жақында өткен съезде атап айттық, бірақ бізді халық қолдай ма? Қазіргі маңыздысы – бірлік»,-дейді ол. Құрылтай жиынының депутаты қандай болуы, қандай қасиеттерге ие болу керектігін айтқысы келген. Құрылтай жиынына біз үлкен үміт артамыз, ол бізді қызықтыратын барлық сұраққа жауап беріп, болашаққа жол көрсетуі қажет»,-деп баға берді автор. Ресей болашағы жарқын емес, ешкім дүниежүзілік соғыс немен аяқталатынын, күш жинаған революциянық қозғалыстың қорытындысы қандай болатынын білмейді, елдегі барлық жағдай осындай,- деді М.Дулатов[6].
Автор: «Құрылтай жиыны халыққа пайдалы шешім қабылдау үшін онда өз халқының болашағын ойлайтын ақынды, принципті азаматтар болуы қажет. Шынайылылық, жете білушілік, ішкі қайырымдылық – осы қасиеттер депутат бойынан табылуы қажет»,- деп жазады. М.Дулатов «Оқығандық, саяси жағдайды түсіне білушілік, шешендік шеберлік, өзіне қарата білу – депутатқа тəн қасиеттер»,- дейді. Оның ойынша, депутат халық өмірін, ырымын, салтдəстүрін, проблемаларын білу қажет. Оның ойынша, депутат қоғам игілігі үшін қол үзбей еңбек етіп, халық ынтасын орындауға тұрақты болып, өз халқын алдаудан, сатудан əрі болуы қажет»
[7].
Ол халық алдында жатқан үлкен жауапкершілікті атап айтты. Көптеген сайлау округ-терінде жоғары баға Алашордалықтарға берілгені белгілі. Сайланғандардың ішінде расында лайықтылары болды.
Олардың ішінде біз А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ахмет Беремжанов, Халел Досмұхамедов, Мағжан Жұмабаев жəне Ж.Ақпаевтарды кездестіреміз. Сонымен қатар, Бүкілресейлік құрылтай жиынында (егеменді елдер жəне) халықтың мəдени-ұлттық-территориялық автономия заңын мойындай отыра, егеменді елдерді жəне федералды конституция заңдарында орнатылған облыстарды үзілмейтін одақта біріктіретін Ресей мемлекетін Ресей демокра-тиялық федеративті республикасы ретінде жариялап үлгерді. Осылайша, осы шешім ұлттық жəне облыстық үкімет автономияға өз праволарын дəлелдеуге негіз болды.
1. Милюков П.Н. Воспоминания. -М.: Политиздат, 1991.-С. 375.
2. Дулатов М. Дума Iəм солдаттык маселесі // «аза)» газеті — Б. 269-270.
3. Кыр баласы. Дума Iəм )аза) // Б@кейханов А. Шығармалар. — Алматы: аза)стан, 1994.-С. 101.
4. Кыр баласы [Букейханов А.] Т@ртінші Iəм )аза) // «аза)» газеті. Бас редактор А. Нысанбаев. — Алматы: Казак энциклопедиясы Бас редакциясы, 1998.-Б. 45.
5. Кыр баласы [Букейханов А.] Бас )осу турасында // «Казак» газеті — Б. 47.
6. Кыр баласы. аза) депутаттары // «аза)» газеті — Б. 411.
7. Пайпс Р. Русская революция. Часть первая. Пер. с английского. М., 1994. -С. 358.
Резюме
В данной статье рассматривается развитие отношении государственной политики в начале ХХ века. История правовой системы советского периода на основе деятельности национальной интеллигенции в управлении делами государства.
Summary
In this article the development of the relations of the state politics at the beginning of the XX century is considered. The history of the system right of the Soviet period on the base of the activity of national intelligent class in the ruling of state affairs.