НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ СРАВНИТЕЛЬНОГО ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЯ В
КАЗАХСТАНЕ
В статье раскрываются теоретические основы и генезис сравнительного литературоведения в Казахстане, роль в развитии литературной компаративистики Абая, Ч.Валиханова, М.Ауэзова, Е.Исмаилова. До официального признания компаративистики в РК известные ученые и писатели интуитивно понимали значимость сравнительного изучения произведений национальных писателей через посредство художественных переводов. Выявляя закономерности межлитературного общения, национальное достояние становится объектом многонациональной аудитории читателей и исследователей. Развитие сравнительного литературоведения дала толчок к разработке концепции мировой литературы. Изучение типологических схождений и различий произведений писателей мира способствует более глубокому осмыслению общечеловеческих проблем, показанных в их творениях. Компаративистика становится одним из ведущих направлений мирового литературоведения, ориентированного на более объективную оценку значения творчества мастеров художественного слова. Казахская литература по своим художественным достоинствам сопоставима с национальными литературами мира, так как она наряду с ними освещает актуальные проблемы современного общества. Сравнительное изучение казахской литературы с другими творениями мастеров художественного слова позволяет раскрыть её национальное своеобразие, определить типологические схождения и специфические различия, определить её роль и значение в контексте мировой литературы.
Ключевые слова: сравнительное литературоведение, типология, рецепция, аналогии, мировая литература, мастера художественного слова
ВВЕДЕНИЕ
В начале 19 века родилась известная формула Гете «Мировая литература», которая дала толчок к развитию сравнительного литературоведения, в дальнейшем разработке концепции мировой литературы.
«Все познается в сравнении» – этот древний афоризм известен чуть ли не каждому. Далеко не все задумываются о филологической стороне крылатой фразы. Сравнение может стать подлинным инструментом познания, когда к нему прибегают оправдано, стремясь к установлению общих и специфических закономерностей развития явлений действительности. Сравнительное литературоведение (компаративистика) становится одним из ведущих теоретических направлений в США и Европе. В Казахстане лишь в конце 20начале 21 веков стали официально признавать компаративистику, когда исследователи начали защищать кандидатские и докторские диссертации по этому направлению.
ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ
До этого момента известные писатели и ученые Казахстана интуитивно понимали значимость сравнительного изучения творений национальных писателей через посредство художественных переводов, что позволило бы отечественному достоянию выходить на уровень международного признания, обретая тем самым многонациональную аудиторию читателей и исследователей.
Основоположником сравнительного литературоведения в Казахстане можно считать Чокана Валиханова. Как отмечала Сатпаева: «Глубочайшие познания и свободная ориентация в области западноевропейской литературы способствовали расширению диапазона его художественного мышления, оттачивали его мастерство писателя и публициста, придавали его научной концептуальности ту меру предвидения, которая свойственна настоящему ученому» [1, 5].
С Чоканом Валихановым связана стадия становления сравнительного литературоведения в Казахстане, которая характеризуется собиранием записей, частичной публикацией собранного материала, порой с переводами на русский язык, или с русского языка на родной. Литературоведения как самостоятельной наука еще не существует. М.Ауэзов отмечал: «Этот процесс характерен для всего востоковедения и особенно для тюркологии. Поэтому для Чокана Валиханова художественные источники – прежде всего подсобный материал в осмыслении онтологических проблем восточных народов, из социальной жизни, истории, культуры» [2, 114].
Свой вклад в развитие сравнительного литературоведения сделал великий Абай. Дело не только в его переводах с русского произведений Пушкина, Лермонтова и других поэтических творений, хотя сравнительное литературоведение считает перевод формой литературной рецепции, результатом контактно-типологических связей литератур. О духовных ценностях творчества Абая писал Ч.Айтматов: «Его творческое наследие, его философские воззрения могут служить казахскому народу великим опытом, ибо Абай был не только великим гуманистом своего времени, но и творцом, сочетавшим в себе опыт Востока и Запада. От Абая путь лежит к сокровенным глубинам национального духа и от него же от Абая открывается путь к глобализированному восприятию мира. И это в наше время подразумевает разнообразие культур, верований, религий, экономических социальных и политических устройств, а также всех способов жизни, существующих в гармонии и взаимодействии» [3, 104].
Выявляя закономерности межлитературного общения, теория сравнительного изучения литератур установила, что ни одна литература не живет в изоляции, что наблюдается тенденция все более усиливающегося взаимообгащения и укрепления взаимосвязи литератур. Как отмечал Н.И.Конрад: «…разные части человечества при всех своих распрях в области литературы всегда были в общении друг с другом и без этого общения обойтись не могли» [4, 4].
Исторически сложилось так, что казахскую литературу причислили к младописьменным литературам и вели ее отчет с 19-го, в лучшем случае с 18 века. Однако история казахской литературы начинается задолго до образования казахской нации и государственности, уходя корнями в историю саков, гуннов, усуней, тюрков и других народов Великой Степи. Наряду с письменной литературой у казахского народа развивалась феноменальная устная индивидуальная поэзия. Сопоставимая по своим художественным достоинствам с ведущими литературами мира, она развивалась в тесных взаимосвязях как с восточными литературами, особенно, с таджико-персидской, так и с европейскими, в первую очередь, с русской литературой. Создать подлинный облик казахской литературы, вскрыть ее контактно-типологические связи, раскрыть национальное своеобразие казахской культуры и определить ее роль и значение в мировой культуре и литературе, путем классификации ее «национальных картин мира», типологии образов – приоритетная задача и направление развития казахстанского сравнительного литературоведения.
Осознанное и научно-обоснованное формирование основ сравнительного литературоведения в Казахстане происходит в творческой деятельности М.Ауэзова в 20-30-е годы XX века. Именно М.Ауэзов обладал необходимыми качествами компаративиста: сравнительно-аналитическим складом ума, энциклопедическими знаниями, планетарным кругозором. Благодаря этим качествам он стремился вывести национальную литературу и литературоведческую мысль в республике за пределы изолированной замкнутости и «национальной узости» и это ему удалось. Он указывал: «Сравнительное изучение казахской литературы с литературой близких по языку, по культуре, по исторической судьбе народностей должно составлять в отношении прошлого главную продуктивную систему историко-литературного построения. Постепенно это сравнительное изучение должно распространяться на аналогичные процессы и явления в последующие этапы развития казахской литературы» [5, 116].
Казахская творческая интеллигенция начала 20-го века чутко восприняла идею компаративистики и развила их дальше, что сказалось, прежде всего, в разнообразии и многочисленности контактно- типологических связей их художественного творчества с произведениями русской и мировой литературы, укреплением научных основ изучения проблем литературного взаимодействия, творческого освоения богатств инонациональных литератур, художественного перевода и других аспектов сравнительного литературоведения. Об этом свидетельствуют контактно-типологические связи поэзии Сакена Сейфуллина с поэзией Маяковского и Есенина, Магжана Жумабаева с поэзией Фета и Блока, прозы Дулатова с творчеством Карамзина, произведения Шакарима с творчеством Пушкина, басен Байтурсынова с творчеством Толстого, творчество Аймаутова с творчеством Бедного, творчество Муканова с поэзией Маяковского и прозой Горького.
Сам Ауэзов был основоположником сравнительной фольклористики в Казахстане. Эта область литературной компаративистики была сравнительно безопасно для научной деятельности, поэтому усилия Жирмунского, Зелинского, Бахтина были направлены на сравнительное изучение фольклора или, как Кедриной, Габдирова, Лизуновой, на изучение «плодотворного влияния русской литературы на казахскую литературу».
Сравнительно-типологические исследования с трудом пробивали себе дорогу в советское время, потому что социально-ориентированное марксистско-ленинское литературоведение было единственным в стране. Поэтому, пользуясь иной методологией, необходимо было делать реверансы в сторону классиков марксизма – ленинизма, подводить марксистско-ленинскую философскую базу. Иначе, работу могли не напечатать. Последователь М.Ауэзова Есмагамбет Исмаилов хорошо это знал по своему научному опыту.
Сравнительно-исторические исследования Е.Исмаилова отличаются от современного сравнительно-типологического литературоведения, свободного от идеологических пут, отличающегося плюрализмом подходов, множеством направлений и течений. Но они богаты фактическим материалом, смелыми сравнениями, точными оценками, верными выводами.
Наиболее полно компаративистские взгляды Е.Исмаилова изложены в статье «Взаимообогащение национальных литератур в эпоху социализма», где мысли литературоведа и сейчас звучат свежо и актуально.
«На сегодня в советском литературоведении особое место занимает сравнительное изучение литературных фактов. Этот метод исследования развивает лучшие традиции Белинского, Добролюбова и Чернышевского.
Сравнительно-типологическое изучение казахской литературы с другими национальными литературами позволяет выяснить национальную специфику казахской литературы. Сопоставляя сходные явления и общие черты, процессы, происходящие внутри литератур, мы можем исследовать национальное своеобразие той или иной литературы.
Именно с помощью этого метода мы сможем глубже раскрыть творческий характер взаимообогащения и показать, что сближение литератур отнюдь не лишает их национальносамостоятельного лица, не сглаживает их особенности, не подгоняет под общую схему» [6, 105].
Исмаилов говорит не о влиянии одной литературы на другую, не об отдельных фактах сходства литературных явлениях, а о взаимосвязях и взаимообогащении литератур: «Взаимообогащение литератур – современная новаторская традиция, движущая сила литературного процесса, прежде всего, потому что благодаря ей усиливается в каждой из национальных литератур интернациональные основы, все то, что сближает людей, духовный мир одного народа становится ближе и понятнее другому. И каждая из этих литератур была бы намного беднее, если бы не воспринимала братский опыт другой литературы и, в свою очередь, щедро не делилась своими богатствами. Полноводное течение, образы, краски, влияние в общем мировом процессе, например, казахской литературы чем сильнее, тем активнее обменивается она накопленными ценностями с другими литературами» [6, 93].
Заслугой Исмаилова является не только постановка общетеоретических вопросов сравнительного литературоведения, в частности проблем перевода, взаимодействия литературы и фольклора, традиций и новаторства, контактно-типологических связей русской и казахской литератур. Он посвятил отдельные статьи: «К вопросу казахско-татарских литературных связей», «Навои и казахская литература, проблемам взаимосвязей казахской и татарской, казахской и узбекской литератур.
Особо надо отметить, что Исмаилов одним из первых оценил значение русскоказахского двуязычия и назвал те имена, которые стали знаковыми для казахского литературного процесса: «В литературе происходят новые процессы. Появились писатели двуязычные: пишущие на казахском и русском языках, писатели, пишущие только на русском языке, такие как Момыш-улы, Олжас Сулейменов, А.Алимжанов, в их творчестве национальное переправляется с современными русскими изобразительными средствами, рождая новые черты и в русской, и в казахской литературе» [6, 106].
Связи между конкретно-историческими литературными явлениями и составляют историю литературы. Марксистское литературоведение занималось, прежде всего, конкретно-историческим изучением литературы, акцентируя ее социальный аспект. Система женских образов, как и система женского авторского сознания рассматривалось исключительно через призму социально-ориентированной конкретно-исторической методологии изучения литературы. Анализ литературных явлений при такой методологии страдает недостаточностью охвата литературного процесса, определенной ограниченностью, обусловленной спецификой мужского подхода к литературным связям. Возникает мужская интерпретация мужского художественного мира. Отсутствует универсализм, который дает сравнение, без которого нет нового знания. Потесненный адептами социально-исторического метода, вынужденный применяться в философской концепции марксизма-ленинизма, сравнительно-типологический метод жил в практике научных исследований выдающихся ученых – литературоведов на полулегальном положении [7, 98].
Отмечая недостатки, присущие конкретно-исторической методологии, не стоит наверно отвергать те достижения, которые составляют успехи социально-исторического литературоведения. Однако в теории литературы советского периода существовала точка зрения, что сравнительно-исторический метод, как и все методы кроме социальноисторического толка в прошлом истории литературоведения.
Так, Ломидзе с горечью отмечал, что «в период культа личности сравнительное изучение национальных литератур, особенно отечественной и зарубежных в их соотношениях, был по существу запретной деятельностью. Малейшее упоминание о связи или влиянии зарубежных писателей на творчество русского, украинского, белорусского, латышского и других писателей квалифицировалось как антипатриотизм, как злостная защита космополитической идеологии. Тем самым литературы народов СССР искусственно изолировались от процессов мировой культуры, замыкались в суженные национальные границы…» [8, 36].
Сравнительное литературоведение как метод и направление существует более 100 лет. Зародившись в Европе, этот метод добился значительных успехов на Западе, где с 20-х годов существуют различные мировые школы сравнительного литературоведения. Сравнительное литературоведение и мировая литература как объект изучения литературоведения вошли в программы и в число дисциплин, в обязательном порядке изучаемых в школе и вузе многих европейских стран. Были основаны национальные ассоциации сравнительного литературоведения, сейчас их более пятидесяти, которые образовали Международную Ассоциацию сравнительного литературоведения, проведшую более десяти мировых конгрессов. В советском союзе официально непризнанное, но фактически существующее сравнительное литературоведение добилось так же значительных успехов.
Советское литературоведение занималось, прежде всего, конкретно историческим изучением национальной литературы, акцентируя ее социальный аспект. Поэтому современный казахстанский компаративист Джуанышбеков подчеркивает теоретические основы современного сравнительного литературоведения: «Сопоставление истории многих национальных литератур показывает, что все они – каждая по-своему – проходят в своем развитии аналогичные стадии. Отсюда неизбежен вывод о необходимости сравнительнотипологического изучения литератур, выявляющего общие закономерности развития национальных литератур, которые составляют мировую художественную литературу» [9, 8].
Это особенно важно, если мы хотим исследовать явление, выходящее за специфические закономерности, присущие каким-либо отдельным национальным литературным творениям. Естественно, что такая международная литературная общность, как система художественных образов, выходит за пределы национально-литературного процесса и его осмысление возможно только в рамках общих закономерностей мирового литературного процесса.
ВЫВОДЫ
В литературной компаративистике обычно сравниваются генетически близкие в языковом отношении художественные произведения. Но некоторые национальные творения, относясь к разным языковым семьям, тем не менее, в силу географических, исторических, культурных факторов находились во взаимодействии, освещая общечеловеческие проблемы. Конечно, фазы и этапы этого развития не всегда совпадали во времени, да и трудно найти такие литературы, которые бы развивались синхронно. Однако поиск аналогий, параллелей типологического характера в методах художественного изображения, в литературных направлениях, течениях, стилях, в родах жанрах, в сюжетно-композиционных системах, в образных рядах, в использовании изобразительно-выразительных средств кажется нам плодотворным и актуальным. Сравнительное литературоведение позволяет более объективно оценить значение произведений мастеров художественного слова, выявить общие закономерности и специфические отличия национальных литератур в контексте мирового литературного процесса.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ
1 Сатпаева Ш.К. Чокан Валиханов и русская литература. Наука. Алма-Ата, 1987. – 200 с.
2 Ауэзов М.: Собр. Соч. в 5 т. Т.5. Советский писатель. – Москва, 1975. – 568 с.
3 Айтматов Ч.: «Абай Кунанбаев и духовные ценности общемировой цивилизации».
Наследники на перепутье. Алматы, 1995. – 104 с.
4 Конрад Н.И.: Запад и восток. Статьи. Москва, 1972. – С. 319-323.
5 Ауэзов М.: Собр. Соч. в 5 т. Т.5. Советский писатель. – Москва, 1975. – 568 с.
6 Исмаилов Е.: В поисках нового. Пер. М.Хамраева. – Алма-Ата, 1967. – 239 с.
7 Исмаилова Ф.Е. Межкультурно-коммуникативная имагология. LAP LAMBERT.
Германия, 2012. – 516 с.
8 Ломидзе Г.: Методологические вопросы изучения взаимосвязей и взаимообогащения советской литературы. – Наука. – Москва, 1963. – 36 с. 9 Джуанышбеков Н.О.: Проблемы современного сравнительного литературоведения.
«Қазақ университеті». – Алматы, 2000. – 288 с.
Ф.Е. Исмаилова
Some Aspects of Comparative Literature in Kazakhstan
Ablai Khan Kazakh University of International Relations and World Languages,
Almaty, Kazakhstan
The article reveals the theoretical foundations and genesis of comparative literary criticism in Kazakhstan, the role in the development of literary comparative studies of Abay, Ch. Valikhanov, M. Auezov, Ye. Ismailova. Prior to the official recognition of comparative studies in the Republic of Kazakhstan, famous scientists and writers intuitively understood the importance of a comparative study of the works of national writers through literary translations. By revealing the laws of interliterary communication, a national treasure becomes an object of a multinational audience of readers and researchers. The development of comparative literary criticism gave impetus to the development of the concept of world literature. A study of the typological convergence and differences of the writers of the world contributes to a deeper understanding of the universal problems shown in their creations. Comparative studies are becoming one of the leading areas of world literary studies, focused on a more objective assessment of the significance of the work of masters of the artistic word. Kazakh literature in its artistic merits is comparable with the national literature of the world, since it, along with them, illuminates the pressing problems of modern society. Comparative study of Kazakh literature with other creations of masters of the artistic word allows you to reveal its national identity, determine typological similarities and specific differences, determine its role and significance in the context of world literature.
Ф.Е. Исмаилова
Қазақстандағы салыстырмалы әдебиеттанудың кейбір аспектілері
Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті,
Алматы қ., Қазақстан
Мақалада Қазақстандағы салыстырмалы әдебиеттанудың теориялық негіздері және генезисі қарастырылады. Абай, Ш.Уәлиханов, М.Әуезов, Е.Исмаилов шығармашылығы бойынша әдеби компаративистикасының даму рөлі жөнінде айтылады. Атақты ғалымдар мен жазушылар Қазақстанда компаративистиканың танылғанына дейін ұлт жазушыларының шығармаларын әдеби көркем аударма арқылы салыстырмалы зерттеудің маңыздылығын жете түсінді. Әдебиетаралық қатысым заңдылықтарын анықтай отыра ұлттық жетістіктер көп ұлтты оқырмандар мен зерттеушілер аудиториясының нысаны болып отыр. Салыстырмалы әдебиеттанудың дамуы әлемдік әдебиет тұжырымдамасын жасауды алға жылжытты. Әлем жазушылары шығармаларының типологиялық ұқсастықтары мен айырмашылықтарын зерттеу жалпы адамзат мәселелерін терең түсінуге ықпал етеді. Компаративистика әлемдік әдебиеттанудың негізгі бір бағытына айналды, көркем сөз шеберлерінің шығармашылығын бағалаудың объективті түрі бола алды. Классикалық әдебиет өзінің көркем әдеби жетістігімен әлемдік ұлттық әдебиетпен теңдес, өйткені ол да қазіргі қоғам мәселелерін көтереді. Қазақ әдебиеті шығармаларын әлем әдебиеті көркем сөз шеберлерінің туындыларымен салыстыра зерттеу арқылы оның типологиялық ұқсастықтарын, өзіндік ерекшеліктерін, әлем әдебиетіндегі рөлі мен маңызын анықтауға болады.
ӘОК 81’373.7
А.М. Ұзақбаева, Н.З. Жуманбекова 1магистрант, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан қ., Қазақстан Республикасы, e-mail: a.uzakbayeva@list.ru
2ф.ғ.к., доцент, Л..Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан қ.,
Қазақстан Республикасы, e-mail: zhumanbekova_nz@enu.kz
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ КӨКЖИЕГІ
Бұл мақалада отандық салыстырмалы-тарихи, салыстырмалы-салғастырмалы, лингвомәдени, когнитивтік фразеологияның жетістіктері айқындалды. Фразеологияның зерттелуіне үлес қосқан отандық ғалымдардың бірқатар еңбектері сараланды. Аталмыш зерттеушілердің ізденіс жұмыстарынан негізгі топтастырулар, идеялар мен тұжырымдар талданды. Сонымен қатар, шетелдік ғалымдардың ғылыми тұжырымдамаларымен салыстыру арқылы отандық ғалымдардың идеяларының ерекшеліктері талқыланды. Осылайша, әр бағыт бойынша озық ғылыми пайымдамалар анықталды. Ғалымдардың іргелі еңбектеріне шолу жасай отырып, Қазақстандағы заманауи фразеологиялық зерттеулердің ғылыми шекарасы мен болашақ ізденіс жұмыстарының мүмкіндіктері пайымдалды.
Кілт сөздер: фразеологизм, салыстырмалы-тарихи фразеология, салыстырмалысалғастырмалы фразеология, когнитивтік фразеология, фразеологиялық сәйкестік
КІРІСПЕ
Фразеологизмдер ұлттық мәдениетті, қоршаған әлемді, табиғаттағы сан-алуан тылсым құбылыстарды, халықтың әлеуметтік көзқарасын тілде көркем бейнелеу қабілетімен белгілі.
Адамзат өзін қоршаған жанды және жансыз дүниелердің барлығын адамның бойынан табылатын мінез-құлықтық, іс-қимылдық ерекшеліктерге теңеп-салыстыру арқылы тұрақты тіркестердің пайда болуына түрткі болды. Осы себептен, қазіргі күні әртүрлі тілдердің сөздік қорында тұрақты тіркестер маңызды орын иеленеді. Мысалы, қазақ тілінде: қойнына жылан салып жібергендей (шошынып қалу, ыршып түсу), құс қанаты күйгендей (аптап ыстық, аспан айналып жерге түсердей), үстінен құс ұшырып, астынан ит жүгірту (біреуді ұдайы үркітіпқорқыту, үрейде ұстау); ағылшын тілінде: to be packed like sardines (тура мәні: сардиналар тәрізді қапталу, нағыз мағынасы: тар жерде қыстырылысып тұру), to kill two birds with one stone (тура мәні: екі құсты бір таспен өлтіру, нағыз мағынасы: бір іспен қос мәселенінің шешімін табу); неміс тілінде: ein Wolf im Schafspelz (тура мәні: қой терісіндегі қасқыр, нағыз мағынасы: қой аузынан шөп алмастай жуас кейіп танытатын, алайда іші арам, екіжүзді адам), sich wie ein Elefant im Porzellanladen benehmen (тура мәні: өзін фарфор дүкеніндегі піл тәрізді ұстау, нағыз мағынасы: айналасындағы адамдарға ыңғайсыздық тудыратын қолапайсыз адам), wie Fisch im Wasser (тура мәні: судағы балықтай, нағыз мағынасы: өзіне оңтайлы, қолайлы ортада болу) сынды фразеологизмдер кездеседі.
Тұрақты тіркестердің саны жағынан басымдылыққа ие болуы, ұлттық колорит пен мәдениетті бойына сіңіруі тіл мамандарының ғылыми қызығушылығын тудырады. Осыған орай, шетелдік ғалымдар фразеологияны бірнеше бағыттар бойынша зерттеді: салыстырмалы-тарихи бағытта (Korhonen, Hessky, Jackson, Kotb, Piirainen, Abraham, Филипенко, Арсентьева, Денисенко т.б); салыстырмалы-салғастырмалы бағытта (Cacciari, Tabossi, McShane, Eismann, Glucksberg, Moon, Gibbs, Смирницкий, Миролюбов,
Добровольский, Райхштейн, Чернышева т.б); лингвомәдени бағытта (Cacciari, Mellado
Blanco, Glucksberg, Кунин, Телия, Дубровская, Мальцева, Буробин т.б); когнитивтік бағытта (Gibbs, Bell, Bobrow, Swinney, Schweigert, Болдырев, Кубрякова, Федуленкова, Стернин, Баранов, Добровольский т.б.).
Қазақстандағы фразеологиялық зерттеулерді аталмыш бағыттарға бөліп қарастырар болсақ: салыстырмалы-тарихи фразеологиялық зерттеулер (Кеңесбаев І., Балақаев М., Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә., Копыленко М.М., Қайдаров Ә. т.б.); салыстырмалысалғастырмалы фразеологиялық зерттеулер (Копыленко М.М., Исабеков С.Е., Смағұлова Г.Н., Оспанова Ф.А., Арғынғазина Ш.Б. т.б.); лингвомәдени фразеологиялық зерттеулер (Дүкембай Г.Н., Қожахметова Х., Жайсақова Р.Е., Қожахметова Ш.О., Сабитова М.Т. т.б.); когнитивтік фразеологиялық зерттеулер (Дуйсекова К.К., Исабеков С.Е., Сагинтаева А.К., Жанпеисова Н.М. т.б.).
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ХХ ғасырдың 60 жылдары фразеологияның салыстырмалы-салғастырмалы бағыты ғылымда танымал бола бастады. Алайда фразеологизмдерді зерттеудің салыстырмалытарихи бағыты әлдеқайда ертерек, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында жүзеге асты. Бұл аралықта қамтылған негізгі фразеологиялық мәселелер тұрақты тіркестердің шығу тегі, тұрақты кірме сөздер, генетикалық ұқсас тілдердің фразеологиясындағы ұқсастықтар болды. Аталмыш бағыттағы зерттеулер Қазақстанда да нәтижелі болды.
Фразеологизмдердің тарихи туындау себептерін зерттеген Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә.
қазақ тіліндегі фразеологизмдерді пайда болу негіз-себептеріне байланысты бірнеше салаларға бөлді:
1) халықтың әдет-ғұрпына байланысты туындаған (біреудің ала жібін аттау, асығы алшысынан түсу, сақалын сыйлау);
2) діни, мифологиялық наным-сенімнен туындаған (жетінің құдайы, жортқанда жолдасың Қызыр болсын!);
3) жаугершілік жылдары туындаған (құба қалмақ заманы, ата жаумен алысу, ат үстінде күн көру);
4) даулы мәселелер және оларды шешу төңірегінде туындаған (ант ішу, апшысын қуыру, даудың басы Дайрабайдың көк сиыры);
5) адамның ерекше белгі-қасиеттеріне сүйенген (үріп ауызға салғандай, шөп басын сындырмау, қаршыға бойлы);
6) уақытқа байланысты пайда болған (ымырт үйірілгенде, күн сәскеге батқанда, сүт пісірім уақыт, қас пен көздің арасында);
7) кеңістіктің өлшеміне сүйенген (таяқ тастам жер, қамшы салым жер, ит арқасы қиянда);
8) жан-жануарларға қатысты туындаған (тоқылдақтың тәубесі, үріккен түйе көздену, аспанда құс ұшуын, жерде жел есуін тоқтату).
Осы салаларды тізбектей отырып, ғалымдар олардың ішінде саны жағынан басымдырақ топ жан-жануарларға қатысты туындаған тұрақты тіркестер тобы екенін белгілеген болатын [1, 215-216] Егер ағылшын тілінің тұрақты тіркестерінің тарихи пайда болу негіз-себептерін сала бойынша жіктеген Арнольд И.В. ұсынған топтастастыруға назар аударсақ: техника, ауыл шаруашылығы, теңіз кәсіпшілігі, сауда және спортқа байланысты туындаған фразеологизмдер деген салаларды көруге болады [2, 212-215] Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. ұсынған топтастыру дәлдігі жағынан Арнольд И.В. ұсынған үлгіден нақтырақ, алайда, Арнольд И.В. ағылшын әдебиеті мен өзге тілдерден енген тұрақты кірме сөздердің ағылшын тілінің сөздік қорындағы үлесін анықтап, бұл салаларды тұрақты тіркестердің пайда болу көздеріне кіргізді. Біздің пайымдауымызша, Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. ұсынған топтастыру «өзге тілден енген фразеологизмдер» және «қазақ фольклорында туындаған тұрақты тіркестер» салаларымен толықтыруды қажет етеді.
Тұрақты тіркестерді жинақтап, лексикография ісін дамытуға үлес қосқан Кеңесбаев І., Балақаев М., Копыленко М.М., Қоңыров Т. сынды ғалымдардың еңбегін атап өткен жөн. Кеңесбаев І. қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің ауқымды қорын қазақ әдебиеті туындылары мен басылымдардан теріп жазып, жинақталған тіркестерге лексикалық варианттарын ұсынып, әрбір фразеологизмнің қолданылуына кем дегенде бір мәнмәтіннен беріп, жиырма бірінші ғасырда, Қазақстандағы қазақ тілінің фразеологизмдерін зерттеуде ғалымдар сүйенетін, ең үлкен (он мыңнан астам тұрақты тіркесті қамтитын) қазақ тілінің фразеологиялық сөздігін жасақтап шығарды. Ғалым аталмыш сөздікке діни ұғымға байланысты туындаған тұрақты тіркестер, әдеби және ауызекі тілдегі тұрақты тіркестер, диалект фразеологизмдерді енгізіп, көнерген тұрақты тіркестердің этимологиялық талдауын ұсынды.[3, 8-9] Этимологиялық түсініктеме беру – фразеологизмдердің шығу тегін ұғынудың тиімді жолы болғандықтан, бұл сөздіктің мазмұнын әрмен қарай дамыту үшін — сөздіктегі барлық тұрақты тіркестерге осындай түсініктеме жазу орынды деп санаймыз.
Қоңыров Т. тұрақты теңеулердің семантикалық-стилистикалық сипатын зерттеді. Осыған орай, ғалым «Тұрақты теңеуле сөздігінде» тұрақты теңеулердің тоғыз түрін ажыратты: антонимдік, синонимдік, метафоралық, эпитеттік, метонимиялық, синекдохалық, гиперболалық, литоталық, градациялық тұрақты теңеулер [4, 438].
Балақаев М., Копыленко М.М. бастамасымен қазақ-орыс фразеологиялық сөздігі құралып, оның құрамына 4200-ге жуық бірліктер кірді. Бұл сөздіктің құрамында төрт түлік малға, Қазақстан аумағында кездесетін жабайы аң-құстарға байланысты туындаған қазақ фразеологизмдері ауқымды мөлшерде бар. Ғалымдар сонымен қатар, тілдер арасындағы тұрақты тіркестердің сәйкестік дәрежесінің бес типін ажыратып көрсетті:
1. Баламалық сәйкестік. Екі тілдегі тұрақты тіркестер мағыналарының өзара мейлінше ұқсас болуы. (мысалы, Bücherwurm – bookworm, wie Katze und Hund leben – to live like cat and dog)
2. Аналогиялық сәйкестік. Екі тілдегі ұқсас тұрақты тіркестердің құрамындағы компоненттерде айырмашылық байқалады. (мысалы, to run around like a headless chicken – herumlaufen wie ein Huhn, das ein Ei legen will und weiss nicht wo, to kill two birds with one stone – zwei Fliegen mit einer Klappe schlagen – бір оқпен екі қоянды атып алу)
3. Сипаттау түріндегі сәйкестік. Фразеологизмнің мағынасын екінші тілде түсіндіру үшін мейлінше дәл суреттеу. (мысалы, белый свет не мил –жарық дүниеден безу, to work like a horse – терлеп-тепшіп жұмыс жасау)
4. Құрамдастырылған сәйкестік. Фразеологизмдердің аналогиялық және сипаттау сәйкестіктерін қоса алып, құрамдастыру негізінде туындайтын ұқсастық. (мысалы, ботадай боздау — to cry one`s eyes out, два сопога пара – апама жездем сай)
5. Абсолюттік сәйкестік – фразеологизмдердің екінші тілде баламасы мүлде болмаған жағдайда орын алады. Бір ұлттың тұрмыс-тіршілігінде мүлде кездеспейтін, жат дүниелерді тура, сөзбе-сөз аударып беруде туындайтын ұқсастық. (мысалы, белые ночи – ақ түндер, русская печь – орыс пеші) [1, 219]. Балақаев М., Копыленко М.М. тілдер арасындағы тұрақты тіркестердің сәйкестігінің бес типін көрсетсе, Добровольский Д. 4 типін көрсетті: толық эквивалент, жартылай эквивалент, фразеологиялық аналогия, эквиваленті жоқ тұрақты тіркестер. [5, 220]. Мұндағы, «толық эквивалент» – отандық ғалымдар ұсынған «баламалық сәйкестікке», «жартылай эквивалент» — «аналогиялық сәйкестік» пен «сипаттау түріндегі сәйкестікке», «фразеологиялық аналогия» — «құрамдастырылған сәйкестікке», «эквиваленті жоқ тұрақты тіркестер» — «абсолюттік сәйкестікке» парапар келеді. Балақаев М., Копыленко М.М. бірнеше онжылдық бұрын осы жіктеуді ұсынғандығына қарамастан, аталмыш жіктеу қазіргі күннің өзінде асқан дәлдігімен ерекшеленеді.
Қазақ және шет тілдеріндегі тұрақты тіркестердің құрылымын бірқатар отандық ғалымдар салыстыра зерттеді. Тұрақты тіркестердің құрамдық бөлшектері, этимологиясы, фразеологиялық бірліктердің уәждемесі мен номинациясы мәселелерін Оспанова Ф.А. зерттесе, Мықтыбаева Т. зерттеу жұмысы нысаны ретінде анималистік фразеологизмдерді алып, салыстырып-салғастыру әдісін қолдану арқылы қазақ және ағылшын тілдеріндегі жанжануарларға қатысты тұрақты тіркестердің коннотативтік мағынасын зерттеп, үстеме мағынаның туындау себептерін түсіндірді. Ал Арғынғазина Ш.Б. қазақ және ағылшын етістікті тұрақты тіркестерінің мағыналық ерекшеліктерін зерделеп, салыстырып жазды.
Исабеков С.Е. неміс және қазақ фразеологизмдерін салыстыра-салғастырып зерттеді. Ғалым зерттеу жұмысын фразеологиялық толықтырушылық қағидатына арнады, соның негізінде фразеологиялық толықтырушылықтың екі типін ажыратты: 1) абсолютті толықтырушылық қағидатына күрделі семантикалық құрылымға ие фразеологиялық бірліктер сүйенеді. Мысалы, der Hecht im Karpfenteich – ein lebhafter, betriebsamer Mensch, der die Ruhigen oder
Traegen antreibt, nicht zur Ruhe kommen laesst (тура мәні: тоғандағы шортан, нағыз мағынасы: бейжай адамдарды қозғалысқа келтіретін белсенді адам) 2)аспектологиялық толықтырушылық қағидатына образды фразеологиялық перифраза сүйенеді. Мұндай жағдайда, фразеологиялық бірлікте образдылық та, экспрессивтілік те болады, ал сөзде болмайды. Мысалы, ein frommer Bruder (тура мәні: қасиетті аға) – Moench, eine weise Frau (тура мәні: ақ әйел) – Hebamme, die Eiserne Lady (тура мәні: темір әйел) – Margaret Thatcher) [6, 8-9].
Фразеологияда тұрақты тіркестерді лингвомәдени тұрғыдан қарастыру әртүрлі тілдердегі фразеологизмдердің тек құрылымын ғана зерттеумен шектелмей, олардың ұлттықмәдени мәнін пайымдауға жол ашты. Ал бұл жағдай, өз кезегінде, фразеологизмдердің негізінің тілдерде әртүрлі болу себебін түсіндіруге септігін тигізді. Мысалы, Дүкембай Г.Н. зерттеу жұмысында қазақ идиоэтникалық фразеологизмдерінің орыс, неміс тілдеріне тәжімалану жолдарын зерделей отырып, «тіл-этнос-мәдениет» мәселесі шеңберінде тұрақты тіркестерді интерпретациялауды жүзиеге асырды. Сонымен қатар, ғалым М. Әуезовтың «Абай жолы» шығармасының орыс, неміс тілдеріне аудармасы негізінде, тұрақты тіркестердің мәніндегі ұлттық-мәдени бейнелердің басқа тілге тәжімалау кезінде берілуін прагматикалық, функционалды, салыстырмалы талдау әдістерін қолдану арқылы зерттеді [7, 5-8]. Біздің пайымдауымызша, осындай зерттеулер әдеби шығармалардағы тұрақты тіркестердің тәжімалау үдерісі кезінде мәдени коннотациясын сақтап шет тілдерге аударылуы мәселесін шешуге септігі тиеді.
Қазақ тілінен шет тіліне тұрақты тіркестің мағынасын, ұлттық-мәдени келбетін жоғалтпай аудару мәселесімен айналысқан Қожахметова Х., Жайсақова Р.Е., Қожахметова Ш.О. сынды ғалымдар 2300-ге жуық тұрақты тіркестерден тұратын сөздікті жарыққа шығарды. Бұл сөздікте тұрақты тіркестің өзге тілдегі лексикалық баламасы берілген, егер мағынасы тура келетін тұрақты тіркес болмаса, фразеологизмнің мағынасын дара сөзбен (мысалы, «шыбық тимес шыңқ етер» — недотрога), калькалау әдісімен («ит үреді, керуен көшеді» — собака лает, караван движется), тұрақты тіркес мағынасын сипаттау арқылы («бие сауымдай уақыт» — время между дойками кобылиц) бейнеленген. Сөздік аударма ісінде қолдануға тиімді, алайда, егер тұрақты тіркестер мағыналық категориялар бойынша бөлінсе қолданыста тиімділігі арта түседі деп санаймыз.
Когнитивтік лингвистика ХХ ғасырдың екінші жартысында туындап, ресми түрде бұл бағыт 1989 жылдың көктемінде Дуйсбург қаласында өткен тіл білімі бойынша симпозиумда жарияланды. Бұл бағыт адам санасы мен тіл арасындағы байланысты, образдар, бейнелер мен ұғымдардың санада жүйелену жолдарын зерттейді. Когнитивтік лингвистиканың Еуропада құлаштап дамуы отандық тіл білімі саласындағы зерттеушілерді когнитивтік бағытта зерттеу жұмыстарын жүргізуге итермеледі. Сагинтаева А.К. орыс және ағылшын фразеологизмдерін үш түрлі концептуалдық метафора бойынша топтастырды: 1) сәйкестендіруші метафора негізіндегі тұрақты тіркестер (to get goose bumps, to play something by ear, под носом, муражки по коже); 2) концептуалды метафора негізіндегі тұрақты тіркестер (вертится в голове, испустить дух, to feel someone`s heart sink, to struck a chord with, bawl someone`s head off); 3) бейнелік метафора негізіндегі тұрақты тіркестер
(put the cat among the pigeons, as poor as a church mouse). Сонымен қатар, когнитивтікпсихологиялық бағытта, фразеологизмдерді санада қабылдау барысында жүзеге асатын үш түрлі үдерістің (1.Фразеологизм мағынасын санада қорытпай тұрып, алдымен, прототиптің тура мәнін ой елегінен өткізу; 2.Фразеологизм негізінің тура мағынасынан бұрын бейнелік мәнін ұғыну; 3.Фразеологизмнің қос мағыналық құрылымын бір уақытта санада қорыту) кезектілігі туралы өз тұжырымдарын берді [8, 336-339]. Аталмыш ізденіс жұмысында фразеологизмдердің когнитивтік қырлары тек концептуалдық метафорамен байланыста зерттелген. Жұмыстың мазмұнын жан-жақты ету мақсатында және тұрақты тіркестердің концептуалдық мазмұнын толыққанды пайымдау үшін Болдырев Н.Н. зерттеу жұмысында сарапталғандай, концептуалдық метафорамен шектелмей, концептуалдық метонимия, деривация, инференция, интеграция механизмдерімен жұмыс жүргізу қажеттілігі бар екенін атап өткен жөн.
Когнитивтік фразеологияда концепттерді зерттеуге үлес қосқан отандық ғалым Дуйсекова К.К. концептуалдық әдісті қолдана отырып, қазақ, ағылшын, француз тілдеріндегі концепттердің моделін шығарды. Мысалы, «қонақжайлылық» концептісін айқындау барысында ғалым, алдымен, үш тілдегі түсіндірме, синонимдік сөздіктердің көмегімен сөздің мағынасын ашты, екіншіден, үш базалық компонентті (образ, ақпараттық мазмұн, интерпретациялық өріс) құрылымдық модель негізінде үш тілдегі «қонақжайлылық» концептісінің салыстырмалы талдауын жүргізді. Ғалым интерпретациялық өріске бағалау, энциклопедиялық, утилитарлы, регулятивті, әлеуметтік-мәдени, идио-этникалық аймақтарын кіргізді. Содан соң, концепт төңірегіндегі фреймдік, дистрибутивті талдау жүргізді. Осылайша, концепттің когнитивтік белгілерін ажыратып, мазмұнын ашты [9, 4868]. Сонымен қатар, ғалым Оспанова Ж.Т. бірлестікте, концептуалдық талдау әдісімен «қауіпсіздік», «die Gefahrlosigkeit» деген қазақ және неміс концепттерінің мазмұнын ашып, ұлттық – мәдени ерекшеліктерін көрсетті. [10, 524-534]. Дуйсекова К.К. ұсынған концептуалдық талдау заманауи когнитивтік лингвистикада жаңашыл әдіс болып саналады. Аталмыш әдіс концепттің мазмұнын ашып, оны жан-жақты сипаттауға мүмкіндік береді.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорытындылай келсек, Қазақстандағы фразеологиялық зерттеулер әлемдік ғылымдағы трендтерден қалыспай, ғасырлар тоғысында ұдайы жетіліп отырды. Салыстырмалы-тарихи бағыттан когнитивтік бағытқа бой түзеген отандық ғалымдар заманауи лингвистикаға өзіндік жаңашыл идеялар мен әдістерді алып келді. Бұл идеялар шетелдік ғалымдар ұсынған модельдерден кем түспей, бәсекеге қабілетті болды.
ХХІ ғасырда, ғылымдағы антропоцентрлік парадигма тіл білімі саласында когнитивтік бағыттың дамуына түрткі болып, ғылымда жаңа мүмкіндіктерге жол ашты. Адам санасындағы білімнің жүйеленуі қазіргі заманда тіл мамандарын қызықтырады. Осыған байланысты, болашақта отандық когнитивтік фразеологияда фрейм, концепт, сценарий, категоризация секілді когнитивтік механизмдермен байланысты жаңа ғылыми ашулар күтілуде.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы, «Сөздік- Словарь», 2006 – 264 б.
2 Арнольд И.В. Лексикология современного англииского языка. 2-ое изд., перераб. – М.Флинта:Наука , 2012 – 376 с.
3 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: «Ғылым», 1977 – 712 б.
4 Қоңыров Т. Тұрақты теңеулер сөздігі. – Алматы:«Арыс», 2007 – 480 б.
5 Добровольский Д.О. Сопоставительная фразеология: межъязыковая эквивалентность и проблемы перевода идиом. Русский язык в научном освещении. № 2(22), 2011 – 219-246 с.
6 Исабеков С.Е. Принцип дополнительности в номинативной системе языка (на материале немецкого и казахского языков). автореф. – Алматы, 1996 – 40 с.
7 Дүкембай Г.Н. Идеоэтнические фразеологизмы казахского языка и способы их перевода на русский и немецкий языки (на материале перевода романа М.Ауэзова «Абай жолы». автореф. – Алматы, 2007 — 31б.
8 Сагинтаева А.К. Когнитивные аспекты фразеологического значения. ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, 6(130), 2010 – 335-341 б.
9 Дуйсекова К.К. Когнитивная лингвистика: состояние и перспективы исследований.
Коллективная монография. Под ред. д.ф.н., проф. А.Е.Бижкеновой – Алматы: Эпиграф, 2017 – 380 с
10 Дуйсекова К.К., Оспанова Ж.Т. Миромоделирующая функция концептуальной метафоры (на материале разноструктурных языков). Языковое единство и языковое разнообразие в полиэтническом государстве: Международная конференция: Доклады и сообщения / Отв. Ред. А.Н. Биткеева, М.А.Горячева. Языки народов Мира, 2018. — 524-534 с.
А.М. Узакбаева1, Н.З. Жуманбекова2
Горизонты фразеологических исследований в Казахстане
1,2Евразийский национальный университет им.Л.Н.Гумилева,
г.Нур-Султан, Казахстан
В статье раскрыты достижения отечественной сравнительно-исторической, сравнительно-сопоставительной, лингвокультурологической, когнитивной фразеологии. Проанализирован ряд трудов отечественных ученых, внесших вклад в изучение фразеологии. В научной работе этих исследователей были проанализированы основные классификаций, идеи и выводы. Кроме того, были определены особенности идей отечественных ученых путем сопоставления с научными концепциями зарубежных ученых. Таким образом, по каждому направлению определены передовые научные соображения. С обзором фундаментальных трудов ученых были раскрыты научные границы современных фразеологических исследований в Казахстане и возможности будущих исследовательских работ.
А. М. Uzakbayevа1, N.Z.Zhumanbekova2
Horizons of phraseological research in Kazakhstan
L.Gumilyov Eurasian National University,
Nur-Sultan, Kazakhstan The article reveals the achievements of the national comparative-historical, comparativecontrastive, linguistic-cultural, cognitive phraseology. A number of works of the scientists of Kazakhstan who have made a contribution to the study of phraseology are analyzed. In the scientific works of these researchers, the main classifications, ideas and conclusions were analyzed. In addition, the features of the ideas of the scientists of Kazakhstan were discussed by comparing them with the scientific concepts of foreign scientists. Thus, advanced scientific considerations are defined for each direction. The review of fundamental works of scientists revealed the scientific boundaries of modern phraseological research in Kazakhstan and the possibilities of future research.