STYLISTIC PECULIARITIES AND NARRATIVE STRUCTURE OF THE NOVEL
THE BOOK THIEF BY MARKUS ZUSAK
The article is dedicated to the analysis of the novel The Book Thief by the contemporary Australian writer Markus Zusak. The book tells about the events of the Second World War, about the fate of ordinary Germans, about a little girl – the main character. The girl’s mother, due to the circumstances, has to give away her daughter to a foster family, which itself has only scanty livelihood for a satisfactory existence. Foster parents are simple Germans, unsophisticated, somewhat rude; in the most difficult conditions they have shown themselves to be courageous, grateful and having a highly developed sense of duty people. In the full swing of the political ideas and activities of the German Nazi Party, they saved the son of a Jew, with whom the girl’s foster father had been in time of the First World War and; thanks to this illiterate family, the girl learned to read and love reading. The author describes the tragic fate of the Jews generated by the German fascists, as well as suffering, painful situation, the fate of the Germans themselves, living under the Nazi regime. The novel differs from a large number of novels about the Second World War not only with a special look at the events of that period, but also with its style features. One can in particular highlight the peculiar composition of the novel. In contrast to the traditional external composition, the author resorts to the internal composition in the novel. Besides, the author introduces an absolutely unusual for this genre narrator into the novel.
Key words: narrator, Death, narrative structure, composition and its types, compositional techniques, prologue and its components, parts and its subparts, epilogue, graphical highlighting, interposed theoretical arguments, rewording of the title, capital uppercase letters, bold type.
INTRODUCTION
Markus Zusak is a modern Australian writer of German descent. He is the author of six novels, the most famous of which is The Book Thief, written in 2005, translated into more than thirty languages and filmed in 2013. The novel received a very good press and has been on the bestseller list for several years.
In an interview on March 14, 2016 he told the editor Sean Edgar of Paste Magazine about the stories his parents told him about Nazi Germany, the fate of ordinary Germans, anti-fascists, human gratitude when a Jew saves a German during the First World War, and during the Second World War, a German hides a Jew, the Holocaust, Hitler, Hitler Youth. His father also told him that his father, Markus’s grandfather, who was on the fronts of the First World War, was sent to military zones of the Second World War, because he refused to send his son, Helmut, to a special school where real Nazis were trained. Many other people also told Markus about the tragic years experienced in Nazi Germany, but he relied only on the story of his family. He also spoke of the difficulties he had experienced in writing The Book Thief.
The main character of the novel is Liesel Meminger, a nine-year-old girl whom together with her younger brother their mother, due to difficult circumstances, decided to give to foster parents. The action started in 1939, shortly before World War II.
MAIN PART
This novel is a peculiar novel.
Foremost, the narrator of The Book Thief is Death. In the prologue, the narrator introduces himself: “I could introduce myself properly, but it’s not really necessary. You will know me well enough and soon enough, depending on a diverse range of variables. It suffices to say that at some point in time, I will be standing over you, as genially as possible. Your soul will be in my arms. A color will be perched on my shoulder. I will carry you gently away” [1, 2,10]. The image of Death is quite a frequent phenomenon in painting, in ballet, but Death as a narrator in a novel is rather unusual.
The narrator does not call himself, but when he says that one day he will be above the reader and there will be a soul in his hands, the reader realizes that the narrator is Death, which takes the soul of a person who has just died. Further, Death talks about the “length of time” [1, 2, 10] it has been performing this job, also asks a rhetorical question whether there is anyone “who could ever replace” [1, 2,11] it, that it needs some rest or some kind of distraction from perpetual job which it finds in examining colors and also Death is interested in those who survived among those who were supposed to die.
Among the many tales of survivors, Death remembers the story of the girl, Liesel Meminger, whom it encounters several times: when, for the first time, Death takes the soul of Werner, Liesel’s little brother, who, like Liesel, had to be passed on to foster parents (in the Prologue and part I); the second time Death came to a twenty-four-year-old pilot whose plane was brought down after the bombing of Munich “I walked in, loosened his soul, and carried it gently away” [1, 2, 15], “I slowly extracted the pilot’s soul from his ruffled uniform and rescued him from the broken plane” [1, 2, 461] and spotted “a distraught girl” [1, 2, 460], who “did not back away or try to fight me, but I know that something told the girl I was there. Could she smell my breath? Could she hear my cursed circular heartbeat, revolving like the crime it is in my deathly chest? I don’t know, but she knew me and she looked me in my face and she did not look away” [1, 2, 460] (in the Prologue and part IX); time passed, many different events took place and the third encounter occurred when Molching was bombed “Himmel Street was flattened”[1, 2,466 ], all the inhabitants of Himmel Strasse died, because there was no sound of a siren, it was an unscheduled bombing “All while people slept. Rudy Steiner slept. Mama and Papa slept. Frau Holtzapfel, Frau Diller. Tommy Muller. All sleeping. All dying. Only one person survived.” [1, 2, 466] (in the Prologue and part X).
Another peculiarity of the novel is its composition. Very often instead of the term composition other terms are used. They are narrative structure or architectonics.
Composition is defined as the construction of a work of art, due to its content, nature, purpose [3, 164], as an integral system of certain methods, forms of artistic images, due to the content of the work [4], as an arrangement of the parts of a literary work in a certain order, the sum of forms and methods used by the author to convey his idea [5] [6, 124].
Composition in literature is the construction of a story or novel, the arrangement of its parts in a specific system and sequence. Compositional techniques are instrumental in deeper understanding the author’s ideas, in revealing the themes and feature of the characters of the book. Each work of art has its own unique composition, but there are its traditional laws, which are observed in some genres.
There are two types of composition: external and internal. External or architectonics shows how the text is constructed, how many chapters there are in the book. Internal is connected with the narrative; it includes descriptions, author’s digressions, inserted stories, dialogues and other elements.
Michael Toolan, Professor of the University of Birmingham in the USA, defines a narrative as
“at minimum a text or text-like artistic production…In a narrative, something happens, such that we sense a ‘before’ and an ‘after’: one state of affairs is displaced by a different state of affairs, and this latter state is, ideally, not merely temporally but casually related to the former state” [7, 137].
In terms of external type of composition the novel The Book Thief consists of a prologue, ten parts and an epilogue. At first glance, such a composition seems ordinary, familiar, as it includes a traditional set of compositional elements. However, the prologue in the novel consists of four components: DEATH AND CHOCOLATE; BESIDE THE RAILWAY LINE; THE ECLIPSE; THE FLAG
Each of ten parts includes several subparts:
PART ONE — the grave digger’s handbook
ARRIVAL ON HIMMEL STREET; GROWING UP A SAUMENSCH; THE WOMAN
WITH THE IRON FIST; THE KISS — A Childhood Decision Maker; THE JESSE OWENS INCIDENT; THE OTHER SIDE OF SANDPAPER;
THE SMELL OF FRIENDSHIP; THE HEAVY WEIGHT CHAMPION OF THE SCHOOL-
YARD
PART TWO – the shoulder shrug
A GIRL MADE OF DARKNESS; THE JOY OF CIGARETTES; THE TOWN WALKER;
DEAD LETTERS; HITLER’S BIRTHDAY, 1940; 100 PERCENT PURE GERMAN SWEAT;
THE GATES OF THIEVERY; BOOK OF FIRE
PART THREE – meinkampf
THE WAY HOME; THE MAYOR’S LIBRARY; ENTER THE STRUGGLER;
THE ATTRIBUTES OF SUMMER; THE ARYAN SHOPKEEPER; THE STRUGGLER,
CONTINUED; RICKSTERS; THE STRUGGLER, CONCLUDED PART FOUR – the standover man
THE ACCORDIONIST – (The Secret Life of Hans Hubermann); A GOOD GIRL;
A SHORT HISTORY OF THE JEWISH FIST FIGHTER; THE WRATH OF ROSA;
LIESEL’S LECTURE; THE SLEEPER; THE SWAPPING OF NIGHTMARES; PAGES FROM
THE BASEMENT;
PART FIVE – the whistler
THE FLOATING BOOK (Part I); THE GAMBLERS — (A SEVEN-SIDED DIE); RUDY’S YOUTH; THE LOSERS; SKETCHES; THE WHISTLER AND THE SHOES;
THREE ACTS OF STUPIDITY – BY RUDY STEINER; THE FLOATING BOOK (Part II)
PART SIX – the dream carrier
DEATH’S DIARY: 1942; THE SNOWMAN; THIRTEEN PRESENTS;
FRESH AIR, AN OLD NIGHTMARE, AND WHAT TO DO WITH A JEWISH; CORPSE; DEATH’S DIARY: COLOGNE; THE VISITOR; THE SCHMUNZELER; DEATH’S DIARY:
THE PARISIANS
PART SEVEN – the complete duden dictionary and thesaurus
CHAMPAGNE AND ACCORDIONS; THE TRILOGY; THE SOUND OF SIRENS; THE
SKY STEALER; FRAU HOLTZAPFEL’S OFFER; THE LONG WALK TO DACHAU; PEACE;
THE IDIOT AND THE COAT MEN PART EIGHT – the wordshaker
DOMINOES AND DARKNESS; THE THOUGHT OF RUDY NAKED; PUNISHMENT; THE PROMISE KEEPER’S WIFE; THE COLLECTOR;
THE BREAD EATERS; THE HIDDEN SKETCHBOOK
PART NINE – the last human stranger
THE NEXT TEMPTATION; THE CARDPLAYER; THE SNOWS OF STALINGRAD; THE AGELESS BROTHER; THE ACCIDENT; THE BITTER TASTE OF QUESTIONS; ONE
TOOLBOX, ONE BLEEDER, ONE BEAR;
HOMECOMING
PART TEN – the book thief
THE END OF THE WORLD (Part I); THE NINETY-EIGHTH DAY;
THE WAR MAKER; WAY OF THE WORDS; CONFESSIONS; ILSA HERMANN’S
LITTLE BLACK BOOK; THE RIB-CAGE PLANES; THE END OF THE WORLD (Part II);
EPILOGUE – the last color
DEATH AND LIESEL; WOOD IN THE AFTERNOON; MAX; THE HANDOVER MAN
The prologue and the epilogue consist of four components, as for the ten parts of the novel each of them consist of eight subparts. This is seen at first glance. Such a division attracts the reader’s attention because the subcomponents of the prologue and the epilogue and subparts of ten parts give the clue what will be narrated in them. In addition they are given in capital letters.
Using M. Toolan’s definition of the narrative as “at minimum a text or text-like artistic production” [5, 136] it is possible to say that the external composition of The Book Thief is a narrative as it shows what happens, what happened before, what will happen after and how they are related with each other.
Internal composition of The Book Thief has also some particular qualities except for exposition, rising action, climax, denouement and other elements. Here again in the narrative the prologue, the epilogue and each of ten parts give some more information. The first component of the prologue “Death and Chocolate” includes smaller sub-components “First the colors”, “Then the humans”, “That’s usually how I see things” and “Or at least, how I try”, where the narrator introduces himself and addresses the reader, which is highlighted graphically. In addition, there are interposed small theoretical arguments within the sub-components. Other components of the prologue are of the same pattern.
Each of ten parts of The Book Thief besides its ordinal number as in Part One – “one” and a kind of part title “the grave digger’s handbook”, which in fact is not, begins with words or word combinations, which at first glance seem a kind of enumeration as, for example, in Part One: himmel street – the art of saumensching – an ironfisted woman – a kiss attempt – jesse owens – sandpaper – the smell of friendship – a heavyweight champion – and the mother of all watschens
These words in fact reword what was spoken of in the subparts of Part One in the Table of Contents which precedes the narrative. But these words do not begin with capital uppercase letters; all the words begin with lowercase letters. One more thing which captures the attention of the reader is the usage of the italic type.
Aside from this within the text narrated, in the Prologue, Ten Parts and the Epilogue the author interposes some sentences which are also kind of headings and all words in them are in capital letter. The other interposed sentences clarify the meaning of the sentence in capital letters.
The interposed sentences are printed in bold type. An example is from Part One:
A SPECTACULARLY TRAGIC MOMENT
A train was moving quickly.
It was packed with humans.
A six-year-old boy died in the third carriage.
An example is from Part Eight: A SMALL, SAD NOTE
I visited that small city street with the man still in
Hans Hubermann’s arms.
The sky was white-horse gray.
An example is from Epilogue: A LAST FACT
I should tell you that the book thief died only yesterday.
These interposed sentences are some kind summarizing of what later the Death will narrate.
The main principle of composition used by Markus Zusak is the arrangement of parts of the novel in a certain sequence. It demonstrates the author’s possessing inner unity system of forms of artistic image. The motivated means and methods used by the writer deepen the meaning of the depicted events and reveal features of characters.
The composition of the novel is a kind of mosaic composition. The picture of reality in fascist Germany is obtained by combining description of the situation in the country, people’s fears, Nazi propaganda, humanity and dehumanization, bombing and deaths. The composition is largely dependent on the narrator. His speech techniques are predetermined by his being non-habitual.
The unconventional narrator and atypical format of The Book Thief characterize it as exceptionally remarkable and unique and the author as an outstanding man of letters of the XXI century.
CONCLUSION
The term “stylistic” may be used in two meanings in such a word combination as “stylistic peculiarity”: in the first meaning “characteristic of the style of the book or of the author” and the second meaning “tropes and figures of speech used by the author to impart expressivity to the text”. When it conveys the first meaning it is close to a famous phrase by Georges-Louis Leclerc, Comte de Buffon «Le style c’est l’homme». The term “stylistic” in the first meaning presupposes the analysis of the book in terms of the science that studies fiction, its essence and specificity, origin, social function and language. The term “stylistic” in the second meaning presupposes linguistic analysis. Thus the usage of the term “stylistic” in the first meaning includes a wider scope of literary and linguistic phenomena.
The novel The Book Thief by Markus Zusak is an uncommon literary work which offers great opportunity for research. In the process of the present analysis of the novel The Book Thief the author of the article confined herself only to a moderate examination of some distinctive features of this worthy of attention book, solely to the study of Markus Zusak’s art of creating titles different from usual. Such unorthodox titles and a non-traditional narrator who introduces himself in the
prologue gain the reader’s interest and get him want to know what the book is about in detail.
REFERENCES
1 Zusak Markus. The Book Thief // Available at: https://www.8freebooks.net/download-thebook-thief-markus-zusak-pdf/
2 Зусак Маркус. Книжный вор. [пер. с англ. Н.В.Мезина; ил. Т.Уайт]. – М.: Эксмо, 2019. — 512с.
3 Литературный энциклопедический словарь. М., «Советская энциклопедия»,1987. – 750 стр.
4 Ксения Ветрова. Что такое композиция // Available at:
https://znanija.com/task/13934717#readmore
5 Образовательный журнал Текстология // Available at:
http://www.textologia.ru/slovari/literaturovedcheskie-terminy/kompoziciya/?q=458&n=99
6 Shipley Joseph T. Dictionary of world literature. Criticism-forms-technique. New York, Philosophical library 1943. – 670 p.
7 Michael Toolan. Language in Literature. Oxford University Press Inc., New York, 1998. – 250 p.
М.Қ. Сәмәмбет
Маркус Зусактың «Кітап ұрлықшысы» романының стилінің ерекшеліктері мен баяндау құрылымы
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті,
Қостанай қ., Қазақстан Мақала қазіргі австралиялық жазушы Маркус Зусактың «Кітап ұрлықшысы» романының талдауына арналған. Кітапта Екінші дүниежүзілік соғыстың оқиғалары, қарапайым немістердің тағдыры туралы, жағдайға байланысты, қанағаттанарлық өмір сүрудің жеткілікті құралдары жоқ патрондық отбасына жіберілуі керек кішкентай қыз туралы, еврейлердің қайғылы тағдыры туралы баяндалады. Роман Екінші дүниежүзілік соғыс туралы көптеген романдардан сол кезеңдегі оқиғаларға ерекше көзқараспен ғана емес, сонымен қатар оның стилистикалық ерекшеліктерімен де ерекшеленеді. Бұл ерекше әңгімеші және романның өзіндік құрамы.
М.К.Самамбет
Стилевые особенности и повествовательная структура романа Маркуса Зусака «Книжный вор»
Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова, г.Костанай, Казахстан
Статья посвящена анализу романа «Книжный вор» современного австралийского писателя Маркуса Зусака. Книга повествует о событиях второй мировой войны, о судьбах простых немцев, о маленькой девочке, которую, в силу сложившихся обстоятельств, приходится отдать в приемную семью, не имеющую достаточных средств к удовлетворительному существованию, о трагической участи евреев. Роман отличается от большого количества произведений о второй мировой войне не только особым взглядом на события того периода, но и своими стилевыми особенностями. Необычностью повествователя и своеобразной композицией романа.
ӘОҚ-809.434.2
Р.М. Ускенбаева
Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ Ұлттық техникалық зерттеу университеті, Алматы қ., Қазақстан
Республикасы, е-mail: rauza82@mail.ru
МИФТІК ТАНЫМНЫҢ ТІЛДЕГІ КӨРІНІСІ
Мақалада түпсанадан негіз алатын мифтік сананың тілдегі көрінісі сөз болады. Мифологема ұғымына түсінік беріледі. Қазақ ертегілеріндегі мифологемаларға талдау жасалады. Және оның танымдық қыры ашылады. Сонымен қатар, фольклорлық шығармалар тіліндегі мифологемалар талданады. Олардың көркем шығармалардағы көрінісі айқындалады. Мифологемалардың басқа халықтардың фольклорлық шығармаларындағы көрінісі салыстырыла отырылып сипатталады.
Кілт сөздер: миф, мифология, мифологема, ертегі, мифтік таным, мифтік сана, түпсана.
КІРІСПЕ
Мифтік таным дегеннің өзінің алғаш адам баласының өзін қоршаған ортаны қабылдауынан бастау алатынын ескерсек, қазақ мифтік шығармаларындағы сюжет, оқиғалар желісі, мифологемалардың әлем және түркі мифтік шығармаларымен үндес, сарындас болуы, ортақтығы заңды құбылыс болып келетіні анық. Жалпы тіл білімінде мифологема термині алғаш Батыс Еуропада ХХ ғасырдың басында мифологиялық және психологиялық мектептің негізінде қалыптаса бастаған. Ол бертін, яғни 1930-1950 жылдары Еуропа елдерінде кеңінен қолданысқа енді. Ғалым А. Альварес де Миранда мифологема терминіне: «Ол мифте пайда болған саналы немесе интуитивті ерекше образдар», – деген түсініктеме береді [1, 27].
Мифті «біріншіден ішкі жан-дүниенің терең сырын білдіретін психикалық көрініс», – деп түсінетін К. Юнг мифологеманы психологиямен байланыстыратынын байқаймыз. Ал А.К.Кравченко мифологеманы – бұл «ілкідегі әлемді танудың әмбебап когнитивтіксематикалық қыры болып табылатын әлем туралы жалпы білім жүйесінің танылған когнитивтік бірлігі», – деп түсіндірсе [2, 12], бұл ойды Ю.Л.Шишова зерттеу жұмысында жалғастырады. Ғалымның анықтамасы бойынша: «Мифологема – кеңістік-уақыттық континуумның ішкі біртұтас бейнесін үлгілейтін мәнжасалымның әмбебап инвариантты матрицасы болып табылады» [3, 6]. Сонымен қатар И.М.Дьяконов мифологемаларды «мифтік сюжеттің жалпы мазмұнын қамтитын және біртекті қатарлардың мағыналық қайтылауларына қабілетті, сюжет ретінде қалыптасқан кейіпкерлер мен жағдаяттар», – деп атайды. В.А. Маслова мифологеманы «бір мифтен екінші мифке ауыса алатын миф үшін қажетті кейіпкер немесе жағдаят», – деп түсіндіреді.
Д.Н. Ушаков сөздігінде мифологемаға «сюжеттің құрамдас бөлігі», – деген анықтама берілсе, В.К. Афанасьева: «Мифологема – өз бойына жаратылыс және оның шегі-шекарасы туралы тылсым сырларды жинақтаған интуитивті-эмоционалды бейне», – деп көрсетеді. Сонымен бірге, қарастырылып отырған мәселеге қатысты ғылыми еңбектерде: «Мифологема – наным-сенімге қатысты салттарды нақтылай танытатын символдар арқылы білдіру мен түсіндірудің нәтижесі», – деп те беріледі.
«Қазақ ономастикасының лингвоконцептуалдық негіздерін» зерттеу еңбегіне арқау еткен Б.М. Тілеубердиев: «Ғаламның мифтік бейнесі мифологиялық жалпы есімдер арқылы да, мифологиялық жалқы есімдер, яғни мифологиялық онимдер, мифонимдер арқылы да көрсетіле алады», – деген тұжырым жасайды. Қазақ танымындағы Аққу құсының бейнесі жайлы сөз еткен Ж. Аймұхамбетованың «Қазіргі қазақ поэзиясындағы аққу мифологемасы» деген мақаласында: «Мифологема – мифтік санадан бастау алған, жаратылыс тылсымы мен кие-қасиет туралы ұғымдарды бойына сіңірген дара бейне әрі тұрақты мотив», – делінеді [4, 26].
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Мифтік таным-түсініктің негізінде пайда болған немесе мағыналық астарында мифтік таным-түсінік жатқан лексикалық бірліктерді, яғни сөздерді зерттеу еңбектеріне арқау еткен отандық тілші-ғалымдардың еңбектері баршылық. Зерттеулерде мифологемаға тән лексикалық бірліктердің ерте заманнан бастау алған мифологиялық ойлаудың, мифологиялық таным-түсініктің көрінісі екендігі ұтымды айтылғанымен, алыс-жақын шетелдік ғалымдар да, отандық тілші-ғалымдардың ғылыми-зерттеу жұмыстарында бұл тілдік категория әртүрлі аталып жүргендігін байқаймыз (мифологиялық лексика, мифоним, мифологема т.б.).
Алайда, осы кезге дейін «мифологема» ұғымының анықтамасы және оның басқа да тектес терминдермен арақатынасы мәселесі шешілмегенін атап өткенді жөн санаймыз. Сондықтан да, қазіргі таңда «мифологема» ұғымын анықтау аса өзекті сұрақтар қатарына жатқызылатыны сөзсіз. Ғалымдар арасында бұл ұғымға қатысты бірауыздан қабылданған түсінік жоқ, мәселен: «мифологема – мифологиялық материал және миф жасалуының негізі»; «миф сюжетінің бір бөлігі мен мифологиялық кейіпкердің мысалға келтірілуі; «дәстүрлі мәдениеттанымдық және әдеби парадигмалар жүйесінде құрылған жеке авторлық бейне»; «мәтінге әрі қарай интерпретациялау үшін кіріктірілген мифологиялық сюжет немесе мотив»; «мифтік қасиетін сақтап қалған ерекше гносеологиялық бейне, мифтік ойлау константасы, мифологиялық дискурстың ең кіші бірлігі»; «ақиқатты бейнелеудің нақтыбейнелі, символдық әдіс-тәсілі»; «нақты және мифологиялық жүйелерде жиі қайтыланатын бейнелер мен мотивтер» және т.б.
Яғни, «мифема» мен «мифологема» терминдері «миф» ұғымымен тікелей байланысты және «мифема» дегеніміз – көркем шығармаларда мифологиялық кейіпкерлер мен белгілі бір мифологиялық деректердің қолданылуы, ал «мифологема» оған қарағанда әлдеқайда кең ұғымды білдіреді: мәтінге белгілі мифологиялық сюжеттің немесе мотивтің әрі қарайғы интерпретациялануы үшін енгізілуі. Осы орайда, көркем шығармаларды мифологиялық тұрғыдан талдау үшін ғалымдар төмендегідей әдістемені ұсынады:
а) көркем шығармадағы мифті танып айқындау және миф-негізді орнату;
ә) миф сипатын анықтау немесе оның қаншалықты толық не жартылай алынуын айқындау (мифологиялық кейіпкер немесе дерек – мифема; мифологиялық сюжет немесе мотив — мифологема);
б) көркемдік колоритті және белгілі бір мифологеманың авторлық берілуін сипаттау.
Сайып келгенде, мифологеманың басты белгілері – жалпы мен жалқының, заттықбейнелі және символдық дүниелердің үйлестіруінде болып табылады әрі ол түрлі халықтардың фольклорында түрліше интерпретациялануына орай әртүрлі мазмұнға ие болатын алғашқы сюжеттік сұлба, кросс-мәдени идея ретінде анықталады.
Осы ретте, ғылыми әдебиеттерде «мифологема» мен «архетип» ұғымдарының да өзарақатынасы, байланысы және аражігі ажыратылмағаны белгілі. Алайда, «архетип» ұғымының — адамзат, ұлт, тайпа, ұжымдық бейсаналылығында орын алып, жеке тұлғаның шығармашылық қызметінде өзекті сипатқа ие болатын түпкі бейне, дүниетанымның алғашқы үлгісі» (К.Г.Юнг бойынша) деген анықтамасы кеңінен тарағаны айқын. Осы тұрғыдан алғанда, тілтанымның зерттеу нысаны психологиялық феномендер ретінде архетиптердің өздері емес, ал олардың тілдегі көріністері, яғни концептілер болып табылады. Өз кезегінде, архетиптердің тілдегі көріністері түрлі метафоралар, метонимиялар, фразеологизмдер, теңеулер арқылы беріліп отырады.
Ғалымдар (К.Г.Юнг, Е.М.Мелетинский, В.Я.Пропп, В.Н.Топоров, В.В.Иванов т.б.) архетиптердің келесі негізгі қасиеттерін атап көрсетеді:
— алғашқы (өзгешелік, түпнұсқалық, шынайылық);
— инварианттылық (тұрақтылық, контанттылық, өзгермейтіндік);
— нұсқалық, туындылық, жасалымпаздық қызмет (түрлі шығармалардағы нұсқалық қайтыланып тұруы);
— әмбебаптылық (түрлі заман және елдер әдебиетінде, мәдениетінде тұрақты түрде орын алуы);
— басымдылық, негізгі үлгі болып саналуы (басшылығы, мінсіздігі) және т.б.
Ал, архетиптердің негізгі түрлерін былайша жіктеп береді:
— экзистенциалдық мазмұндағы архетиптер (шеңбер архетипі, өлім архетипі, өмір архетипі, қайта жаңғыру архетипі т.б.);
— уақыт архетиптері;
— өмірқұраушы архетиптер (жер, әлемдік дарақ архетиптері);
— архетиптер ретінде танылатын мифологемалар (су, тау, үй, күн, аспан, жұлдыз, көпір және т.б.);
— архетиптік сипаттағы өсімдік, жан-жануарлар бейнелері;
— мифологиялық символикаға ие геометриялық фигуралар және т.б.
Яғни мифологема кез келген мифтің мотиві немесе оның жеке іргелі элементі. Мифологема, ең алдымен, архетипті жүзеге асыратын категория ретінде танылады. Ал, әрбір мифологема өз алдына дербес мән-мағынаға ие болып, нақты және жеке-дара болып саналады. Алайда, әртүрлі уақытта, түрлі мәдениеттерде пайда болған мифологемалар жиынтығы, көп жағдайда бір- біріне тәуелсіз бір тақырыппен, яғни архетиптік доминантымен байланысты болып келеді. Осымен байланысты архетиптер адамзат өмірінің әмбебап сипатымен түсіндірілсе, ал мифологемалар архетиптегі мағыналардың белгілі бір кеңістікте кеңеюімен ұштастырылады.
Мифологиялық шығармаларда және барлық халықтардың ертегілерінде дерлік кездесетін сюжет ол – түс көру, түс жору. Мұндай сюжетті біз түркі халықтарының ортақ мұрасы ««Қорқыт ата»» шығармасынан да көреміз. Мысалы, Қорқыт шығармасында басты кейіпкердің бірі Қазан өз ауылына жау шапқанын түсінде көреді: «Хан ием, сол күні түнде бүкіл оғыз елінің бақыты, Баяндүр хан ұлың күйеуі, Ұлаш ұлы Қазан-Салор ұйықтап жатып жаман түс көрді. Ұйқысынан шошып оянып, көрген түсін айтты: «О, інішегім Қара Көне, хабарыңда болсын, мен бүгін бір жаман түс көрдім. Қолыма ұстаған сұңқарымды біреу қолымнан алып кетті. Түсімде ала шатырларыма көктен жай түсіп, өртеніп жатыр екен. Ордамның үстіне қар аралас жаңбыр жауып, тұман түсіпті. Менің ауылымды құтырған қасқырлар ойрандап жүр екен. Бір қара үлек келіп шабынып, менің өгізімді құлатты. Түсімде қарға түстес қара шашым тарқатылыпты. Сол шаштарым көзімді басқан екен. Он саусағым білегіме дейін қанға батқан екен. Бұл түсті көргелі мен өз ойым мен сезімдерімді бір жерге жинай алмай отырмын. О, хан інім, менің осы түсімді жорып бер», – деді. Қара Көне оның түсін жорып: «Қара бұлт дегенің сенің аруағың, жаңбыр мен қар – әскерің. Тарқатылған шашың – уайымың. Қара қан –жамандық белгісі. Өзгесін тәңірінің өзі білмесе мен жори алмадым», – депті» (Қ.а, 24-25 бб.). Осы сияқты түс көру «Бақыт құсы» ертегісінде де көрініс табады: «Қазанқап бір күні ұйықтап жатып түс көреді. Түсінде басынан күн, аяғынан ай туып, қасында екі қозы қошқар соғысып жатыр екен. Қазанқап «екі қошқарды айырайын, әйтпесе сүзісе-сүзісе бастары жарылар да, бай маған ұрысар» деген оймен айғайлап тұра жүгіремін дегенде, өз даусынан өзі шошып, оянып кетеді. Оянса, түн әлі қараңғы. Қозылар қотанда тып-тыныш жатыр. Ол аң-таң болып біраз отырды да, ертеңіне байдың баласы Асаубайға түсін жорытпақ болады». Сол сияқты бұл әрекетті «Алып қара құс Самұрық» ертегісінен көреміз. Мысалы: «Патша ұйықтап жатып түс көреді, түсінде бір ғажайып құс көреді. Құстың күлсе, аузынан будақ-будақ гүл түседі, жыласа, көзінен моншақ-моншақ маржан түседі. Міне, патша осы құсқа ынтық болады. Дереу орнынан тұрысымен Асан мен Үсенді шақырып алып айтады: «Мен түсімде бір тамаша, өмірімде көрмеген құсты көрдім, өзі өте сұлу, күлсе, аузынан будақ-будақ гүл түсетін, жыласа, көзінен моншақ-моншақ маржан түседі. Осы құсты қайдан да болса маған тауып әкеп бересіңдер. Егерде тауып әкеп бермесеңдер, бастарыңды аламын», – дейді». Сонымен қатар, мұндай түс көру мотиві «Қобыланды», «Алпамыс», «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», т.б. туындыларында да жалғасын табады.Мысалы, «Алпамыс батыр»жырында:
Алпамыс батыр түс көрді, Түсінде жаман іс көрді. Төсегінің үстінде, Бір күшіген құс көрді.
Бұл «Қыз Жібек» лиро-эпостық жырында да жалғасын табады. Жырдағы Төлегеннің Ақ Жайықтан еліне қайтар уақытында Жібектің жаман түс көруі жырда былай суреттеледі: Мен бүгін бір түс көрдім,
Түсімде жаман іс көрдім. Төлеген мінген ақбоз ат, Ертоқымсыз бос көрдім.
Жібекке берген уәдесінде тұрам деп әкесінің батасын алмай жолға шыққан Төлегеннің Қособаның түбінде Бекежан бастаған алпыс қарақшының қолынан мерт болуы – Жібек көрген түстің дәлелі ретінде суреттелетіні баршамызға аян. Осы арқылы мифологиялық шығармалар сюжетінен бастау алып, кейінгі шығармаларға да арқау болып отырған түс көру мотиві бір емес, бірнеше халық туындысында көрініс табатынын көріп отырмыз.
Осы өлең жолдары арқылы ұлт танымында түстің алар орнының ерекше болғанын аңғарамыз. Халқымыз көрген түсті жоруға да үлкен мән берген. Бұл жайлы Х.Досмұхамедов: «Түс жорудың (снотолкование) қазақтар арасында үлкен мәні бар, ел ішінде арнайы мамандар – түс жорушылар да ұшырасады. Бұрынғылардың айтуынша, түс жору Перғауынның түсін болжаған Жүсіп пайғамбардан басталады», – деп жазды [5, 177]. Түс көру түсінігінің халық танымында үлкен мәнге ие екендігі жоғарыда мысал ретінде көрсетіп кеткен шығармалармен қатар, «Қобыланды батыр», «Қозы Көрпеш– Баян сұлу», ««Қорқыт ата»» шығармалары арқылы дәлелдене түседі.
Мифологиялық шығармаларды басқа халықтардың қиял-ғажайып ертегілерімен салыстыра отырып қарастыру барысында оларда көбіне өз жанын басқа бір жерде сақтауы жиі кездеседі. Мысалы, біз қарастырып отырған «Ер Төстік» ертегісінде Төстік жауы Шойынқұлақтың жанының бөлек жерде сақталуы жырда былай суреттеледі: «Шойынқұлақ баласының бесігіне келіп, құлағына сыбырлап, жанының қайда екенін айтады: «Жаным алыста, оны өзіммен бірге сақтамаймын. Борықты бұлақтың басында қырық елік жүреді, соның ішінде қайқы қаракер елік бар, қайқы қаракер еліктің ішінде тоғыз қара сандық бар, сол сандықтың ең кішісінің ішінде тоғыз балапан бар, сол тоғыз менің жаным болады. Осыны біліп қой. Жаның кеудеңе сыймай бара жатса, соған апарып қоса сал, бірақ өзіңнен басқа жан сезуші болмасын, егер сезуші болса, сен де, мен де тірі болмаймыз», – дейді». Осы мотивтің көптеген елдердің ертегілерінде кездесетінін Х.Г. Короғлы: «Қырғыз эпосындағы «Эр-Тоштокте» Орта Азия мен Иран фольклорындағы элементтер өте көп кірген. Қаһарман жер астына түсіп кетеді. Дәудің жанының қайда екенін білу үшін ЭрТошток дәудің әйелімен байланысады. Сөйтсе, дәудің жаны Әл-Тәйкі деген елді мекенде алтын көл бар, онда сары балық өмір сүреді (түркі мотиві) балықтың ішінде – алтын балық (бұл деталь иран және әзербайжан мотивтерінде кездеседі) бар, ол сандықтың ішінде қырық құс бар екен, (Иран және Әзербайжан мотивінде – бір құс, көбіне көгершін). Дәудің жаны әлгі қырық құс екен. Эр Тошток сандықты ашып ішіндегі құстардың бастарын жұлып тастаған кезде дәу де өледі», – деп көрсетеді [6, 22].
Дәл осы сюжет орыс халқының «Өлмес Кощей» ертегісінде де суреттеледі:
«…А сама поближе с ласковыми словами к Кощею Бессмертному, выспрашивает тодругое и говорит:
— Где же у тебя смерть, Кощей Бессмертный?
— У меня смерть, – говорит он,– в таком-то месте; там стоит дуб, под дубом ящик, в ящике заяц, в зайце утка, в утке яйцо, в яйце моя смерть. Сказал это Кощей Бессмертный, побыл немного и улетел» (Р.С.). Аталған ертегідегі өлімге байланысты сюжеттің үш халықтың ертегілеріндегі сюжетпен салыстыру кезінде негізгі оқиға бір болғанымен, ондағы детальдардың әртүрлі болуы әр халықтың салт-дәстүріне қарай икемделуінен болуы керек деп ойлаймыз.
Мифтік лексикалық бірліктердің тарихилығына үңілген сайын олардың әлем халықтарына ортақ тұстары айқындала түспек. Осы уақытқа дейінгі зерттеулерге көз жүгіртсек, миф оқиғасы бізді қоршаған ортаның жаратылу, өзгеру, қалыпқа түсу кезеңдерінен бастау алады. Мифтік ойлауды негізге алып қарастыру кезінде қазіргі уақыттың, құбылыстың бәрі ежелгі мифтік сананың негізі екендігіне көз жеткіземіз [7].
ҚОРЫТЫНДЫ
Ойымызды қорытындылай келе, біз мифологиялық шығармалар қатарында қарастырып отырған туындылардағы оқиғалар желісінің, ондағы мифологемалардың астарындағы сырлы ұғымның көне замандағы мифтік таным-түсініктен хабар беретін тілдік бірліктер екендігіне көз жеткіземіз. Яғни, біздің ойымызша, мифологема дегеніміз – айнала қоршаған ортаның сырын адамзат баласы әлі толық ашып, танымай тұрғандағы өзін қоршаған барлық құбылыстарды қабылдауынан хабардар ететін таным-түсініктің негізінде қалыптасқан тілдік бірліктер. Басқаша айтқанда, әлемді түсінудің, танудың тілдегі бейнесі. Сонымен қатар, сол таным-түсініктің қазіргі әдеби туындыларда да жалғасын тауып келе жатқандығын байқаймыз. Яғни мифологемалардың өміршеңдігіне, оның белгілі бір халықтың ұлттықтанымдық ерекшелігіне қарай этномәдени мәнге ие болуға арқау болатындығын байқаймыз.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Alvares de Miranda A. Obraz.– Madrid, 1959. –Vol.2. – P. 48.
2 Кравченко А.К. Миф как национально-специфичный компонент языковой картины мира: автореф. … канд. филол. наук.: 10.02.19 – Горно-Алтайск, 2007. – С.167.
3 Шишова Ю.Л.Лингвистическая объективация мифологемы пути в современной англоязычной литературе: автореф. … канд.филол. наук.: 10.02.04 – Санкт-Петербург, 2002. –
С.215.
4 АймұхамбетоваЖ.Ә. Қазіргі қазақ поэзиясындағы аққу мифологемасы//Әл-Фараби атындағы Қазақ ұттық университетінің хабаршысы. Филология сериясы. –Алматы,2008. – № 4 (112). – Б. 26-30.
5 Досмұхамбетов Х. Халық әдебиетінің мазмұны//Әдебиет теориясы. Нұсқалық /құрастырып, баспаға әзірлеген ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, ғылымға еңбегі сіңген қайраткер, профессор Р.Н.Нұрғали. – Астана, 2002. – 293 б.
6 Короглы Х.Г. Враимосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана. — М.: Наука, 1983. – 336 с.
7 UskenbayevaR., Zhanysbekova E., Orazbaeva H., Saparbaeva K. Myth and Kazakh mythology:retrospective analysisand prospects of research//Indian Journal of Science and Technology. –2016.-Vol.9,issue 22.
Р.М.Ускенбаева 1
Мифическое познание, отражаемое в языке
Казахский национальный исследовательский технический университет мени К.И. Сатпаева.
г.Алматы, Казахстан
В статье раскрывается значимость в языке мифического познания, которое берет начало от подсознания. Дается определение понятию мифологема. Ведется анализ мифологем, которое встречаются в казахских сказках. Раскрывается познавательный аспект. Кроме того, анализируются мифологемы языка фольклорных произведений.
Определяются их особенности в художественном произведении. Раскрываются в сравнении характерные черты мифологем в фольклорных произведениях других народов.
R.M.Uskenbayeva
Mythical knowledge reflected in the language
Satbayev University, Almaty, Kazakhstan
The article reveals the significance in the language of mythical knowledge which originates from the subconscious. The definition of the concept of mythologem is given. The analysis of mythologies, which are found in Kazakh fairy tales, is conducted. And also contributes to the disclosure of the cognitive aspect. In addition, mythologems in the language of folklore works are analyzed. Their features of the artwork is determined. The characteristic features of mythologies in the folklore works of other peoples are relatively revealed.