«ЗЕМЛЯ БЕЗ РАДОСТИ» – ТРЕТЬЯ КНИГА НИКА ПЕРУМОВА ИЗ ЦИКЛА
«ЛЕТОПИСИ ХЬЕРВАРДА
«Земля без радости» – третья книга Ника Перумова из цикла «Летописи Хьерварда». Сюжет основан на предыдущих книгах: «Гибель Богов» и «Воин Великой Тьмы». Писатель повествует о том, как холодное солнце всходило из-за гор и садилось в море, озаряя безмолвный континент под названием Хьервард. Боги покинули эту землю. Время словно остановилось. Наступил тот страшный миг истории, когда судьбы мира вершат смертные. Те, кто пережил Гибель Богов, стали жестоки и беспамятны. Новая надежда уже родилась в сердцах избранных, но благодатный некогда Хьёрвард стали называть Земля без радости.
Ключевые слова: Ник Перумов, «Летописи Хьерварда», роман, Хьервард, тролли, гномы, эльфы.
ВВЕДЕНИЕ
«Земля без радости» – третья книга Ника Перумова из цикла «Летописи Хьерварда».
Самое первое издание книги было выпущено в 1994-1995 годах при поддержке издательства «Книжный клуб». Далее, была выпущена издательством Эксмо-Пресс книжная серия «Фэнтези Ника Перумова» в 1999 году. Данная серия книг является персональной серией автора.
В 2004 году издательство Эксмо выпускает персональную серию Ника Перумова, в которую входит цикл «Летописи Хьерварда». Отдельно три тома цикла «Летописи Хьерварда» были изданы лишь в 2008 году под предводительством издания Эксмо.
«Помимо собственно трилогии к циклу относят ряд неопубликованных, запланированных или замороженных произведений:
«Тысяча лет Хрофта» – роман. Написан и издан в мае 2013 года издательством
«Эксмо»;
«Раб Неназываемого» – роман. Книга в процессе написания.
«Белая кровь рассвета» – продолжение Земли без радости. Книга в процессе написания.
«Земля без радости» продолжает рассказ о битве Света и Тьмы, о суровой, загадочной земле Хьервард, где причудливо сплелись воедино искусство высокой магии и грубая сила, где рядом с жильем человека обитают легендарные народы и народцы – эльфы, гномы, тролли, гоблины, гурры» [1].
ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ
«Книга повествует, что вот уже 300 лет свободные хуторяне Северного Хьёрварда не живут спокойно – зимой на них беспрерывно наседает сомн чудовищ, именуемый Ордой, летом лезет нелюдь и нежить. От Орды их защищают защитники, что, по мнению хуторян, подарили им Новые Боги. Но однажды самый обычный хозяин хутора (правда, он служил сотником в королевской гвардии), Аргнист, спасает гнома Двалина и встречает чародея, назвавшегося Эльстаном, который предлагает ему вырезать одно из гнезд Орды. Тот соглашается и в сопровождении Эльстана и своих сыновей идет в поход. Эльстан ценой своей жизни заваливает ход в гнездо, применяя при этом Печать Вечного Короля. Это послужило началом Большой игры, в которую будет втянута Ялини, Новые Боги, Старый Хрофт, Новое Поколение Истинных Магов, чародеи острова Брандей и бесчисленное множество смертных и бессмертных» [2].
Стоит отметить, что персонажей очень много. Запомнить, кто есть кто, зачем он здесь, куда идет, что хочет, кого или чего ищет крайне трудно, в связи с чем читатель может легко запутаться.
Некоторые имена при прочтении так и остаются загадкой. Откуда взялся персонаж и как его настоящее имя, в каком эпизоде он встретился и что о нем известно – вся эта информация к концовке книги может быть спутана.
У персонажей Перумова есть общие черты:
— если персонаж как бы положительный (как бы – потому что положительные, традиционно, не творят, а вытворяют, иной злодей от зависти удавился бы, при этом толкают речи о высших целях и ценностях), то он благороден, пафосен и загадочен;
— если персонаж отрицательный, то он злобный и, снова, а без этого у автора никуда, преисполнен пафосными речами;
— есть как бы нейтральные, но и им не занимать возвышенных и глупых речей, к тому же нейтральность их под вопросом чаще всего, и они всегда имеют скрытые мотивы, непонятные читателям, другим персонажам, да и автору, на мой взгляд, тоже. Тут главное вот в чем – напустить побольше тумана и таинственности, говорить незаконченными предложениями и туманными намеками, и, главное, многоточий побольше. Без этого не бывает, судя по всему, никакой загадки и интриги;
— у большинства персонажей встречается амнезия.
Одни из самых распространенных рас – эльфы. Согласно преданиям, эльфы впервыми появились в Средиземье, родиной их считается Куивиэнен. Неизвестно, распространились ли эльфы в другие миры из Средиземья или же появились в нескольких местах независимо. Во вторую эпоху Истинные маги сыграли свою роль в том, что некоторые расы, в том числе эльфы, широко распространились в мирах Митгарда.
Внешность представителей дивного народа из разных миров сходна: они относительно высоки, рост их мужчин несколько выше чем мужчин людей, женщины примерно такого же роста, как люди, и даже несколько миниатюрней.
Все эльфы стройны, тоньше людей, обладают достаточно длинными, легкими и изящными конечностями. Лица их также отличаются изяществом черт. Глаза большие, с характерным эльфийским разрезом – внешние уголки глаз чуть приподняты. Цвет глаз у эльфов достаточно разнообразен и ярок. Встречаются радужки зеленые, голубые, синие, сиреневых оттенков, а также – темные, вплоть до черных.
Клан эльфов Эвиала, живущий в Вечном лесу. Эльфы расположенного неподалеку Нарна зовут их также Светлыми эльфами. Правит Лесом королева Вейде аэ Аллинир – одна из самых долгоживущих эльфиек этого мира, она также является одной из самых сильных эльфийских магов.
Дабы спасти Лес от посягательств со стороны людей, Вейде сотрудничала с инквизицией. В Вечном лесу, в отличии от Нарна, невозможно было укрыться от преследований церкви. Вероятно поэтому маги Ордоса, как институт в некотором роде, противостоящий церкви, не допускались в Вечный лес и эльфы Лета никогда не поступали учиться в Ордосскую академию. Отношения с жителями соседних стран, Эгеста и Мекампа у эльфов были дружественными. В лесу мирно сосуществовали с эльфами огры и тролли, а вот с половинчиками, живущими на юго-востоке от леса, эльфы почти враждовали. Воинственные хейсары крали эльфиек и продавали их в Салладор, где они ценились как дорогие наложницы и даже использовались местными магами для жертвоприношений.
Эльфы Лета – довольно консервативное общество с давно сложившейся клановой структурой, и иногда молодые эльфы и эльфийки протестовали против неизменности жизни. Но если мужчина эльф мог стать разведчиком или наемником, бывать вне леса, участвовать в набегах на недружественный Нарн, то эльфийки, лишенные этой возможности, иногда договаривались с хейсарами, что бы те тайно препроводили их в другие страны, где они могли бы вести более разнообразную жизнь. Эти любительницы приключений также записывались на счет выкранных эльфиек, что не улучшало отношений с половинчиками.
Известные эльфы Лета: Вейде, Миройя, Аллион, Метта, Ирри, Гириен.
Клан эльфов Эвиала, живущих в Нарне. Другие кланы эвиальских эльфов звали их также Тёмными эльфами.
Владыки Нарна – соправители Айлин и Шоар – обладают способностью наблюдать за событиями в своем государстве посредством всех живущих в лесу существ.
Нарнийцы не поддерживали отношения с Церковью Спасителя, отказываясь признать существование Спасителя, и принимали изгоев Эвиала, независимо от их прошлого. В связи с этим те, кого преследовала Инквизиция, часто уходили в Нарн. Крестьяне-беглецы селились по окраинам эльфийского леса, пользуясь охраной его хозяев и платя им дань хлебом и другими продуктами.
Эльфы Зимы также ненавидели эльфов Лета из Вечного Леса.
Ордос, напротив, не враждовал с Нарном, а некоторые Темные Эльфы даже учились в Академии Высокого Волшебства. Правда, там они меняли свои привычки, манеру одеваться, стараясь поменьше отличаться от людей. В то же время эльфы держались особняком и почти не общались с другими студентами.
Известные эльфы Зимы: Айлин, Шоар, Ирдис Эваллё, Соэльди.
Одичавшие во время правления Молодых богов гоблины Хьёрварда верили, что Ракот разрешил им поедать мясо своих врагов, многие племена практиковали людоедство. Однако кланы, сохранившие остатки культуры, чурались таких обычаев. Средний рост хьёрвардских гоблинов чуть больше, чем у гномов, да и кряжистостью они почти им не уступают.
В Хьерварде, во время Битвы Падения, устоявшая перед одичанием часть гоблинов присоединилась к силам Хедина. Основная часть выступила против Видрира в войске под началом Хрофта, а большой отряд в четыре тысячи мечей под предводительством Орка присоединился к войску Хагена. Целью повстанцев была организация собственной автономии, где гоблины могли бы жить не подвергаясь гонениям.
Во времена владычества Новых богов в некоторых мирах отношение к гоблинам выровнялось, однако как малочисленная и не слишком воинственная раса они продолжали занимать малопригодные для проживания территории. Во вторую эпоху люди не так слиьно чурались гоблинов. Некоторые хозяева хуторов Лесного предела даже нанимали их на сезонные сельскохозяйственные работы.
Заболоченная область на юго-востоке Восточного Хьерварда, с севера ограничена Железным Лесом с запада – горами Номара. Малонаселена и трудно проходима. На десятки лиг протянулись там мертвенные пустоши зыбучих трясин, перевитые, точно жилами, голубыми и синими лентами мелких ручьев и речек. Там нет людей, почти нет зверей и птиц – и туда уходят порой на отдых, переходящий в смерть, самые старые и мудрые болотные тролли.
В Хьёрварде существует несколько государств гномов: в Восточном самым известным из них является Кольчужная гора, в Северном – королевство Ар-ан-Ашпаранг.
«Хьёрвардские гномы считают своим отцом Одина. Они сохранили верность Отцу Дружин во времена второй эпохи и охотно ковали оружие для войска, готовящегося по предводительством старого Хрофта штурмовать столицу Хранимого королевства, сохраняя подготовку к войне в тайне» [3].
Как и в большинстве миров хьёрвардские гномы пользуются всеобщим языком и рунами Мерлина, но свои секретные трактаты по кузнечному делу и магии они пишут своими изначальными рунами.
При прокладке туннелей гномы Хьёрварда используют специально обученных животных – Крейтов.
Мастера Кольчужной горы – наиболее знаменитые оружейники Хьёрварда, ковали доспехи и первый меч для ученика Хедина Хагена. Не брезговал гномьим доспехом даже Хрофт. Во время подготовки мятежа Хедина Хаген закупал оружие и доспех у гномов для своей дружины. Вообще же изделия гномской работы дороги и не каждый воин может похвастаться ими.
Будучи умелыми оружейниками, хьёрвардские гномы, тем не менее, не любили военных конфликтов и почти не участвовали в войнах. Однако во время Мятежа Хедина в войске Хрофта были небольшие отряды гномьего ополчения.
Гномы Хьёрварда – искусные строители, их творения не так красивы как строения например, Альвов, но зато они прочны и продуманны. Поэтому люди часто обращаются к гномам, если необходимо возвести неприступную крепость. Примером крепости построенной гномами является неприступный Хедебю, который выдержал много осад и ни разу не был взят.
Крепость, почти вся вырубленная гномами из природных скал, была на Хединсее. Простояв в небрежении тысячу лет, пока Хедин был в ссылке, крепость, тем не менее, почти не пострадала. Вернувшись из ссылки Хедин, вместе со своим учеником вновь пригласил гномов и те сделали крепость еще более неприступной. Гномы по возможности сохранили лес, растущий на склонах. Крепость была оснащена хитрыми подъемными механизмами и тайниками гномьей работы.
Возводя строения не военного назначения гномы также не чужды эстетики. Например, возводя входную арку пещер Ортана они украсили ее красивыми мозаиками из полудрагоценных камней. Ворота королевского дворца в Халлане, изготовленные гномами, были настоящим произведение искусства.
Как и везде, в Хьёрварде гномы главные добытчики драгоценных и полудрагоценных камней. Именно гномы Северного Хьёрварда продали Храму Ямерта огромные хрустальные глыбы, из которых были сделаны цельнокристаллические колонны портика главного храма Солнца.
В Ар-ан-Ашпаранге гномы добывают горюч-камень, который используют в металлургии и продают жителям Лесного предела. Они продают туда также изделия алхимиков, например, горючий порошок, используемый как средство для отпугивания монстров орды и для подачи сигналов бедствия. Несмотря на дороговизну (гномья сталь идет на вес золота), большим спросом пользуется в лесных пределах и оружие выкованное гномами, особенно наконечники для стрел. Из-за набегов орды хуторяне Лесных пределов покупают у гномов даже такую утварь как засовы и дверные петли.
Жители Лесного предела считают гномов упрямыми молчунами. У них бытуют поговорки вроде «Как не сдвинешь гору, так не переупрямишь гнома».
Среди жительниц Лесного предела бытует мнение о гномах как о непревзойденных любовниках и ужасных бабниках. Гном Балин, проживший в тех местах некоторое время, вполне оправдывал эти слухи.
В давние времена гномы Ар-ан-Ашпаранга принесли клятву эльфам Эльфрана за то, что те спасли их вторжения.
Больше всего запомнился некий Губитель, который обладает явным иммунитетом по сравнению с другими персонажами: в воде не тонет, в огне не горит. Губитель – это бывший сотник, ныне хозяин хутора, единственный, кстати, персонаж, который просто человек, без всяких там магических и божественных способностей.
Также присутствуют благородная эльфийская принцесса, жертва старинного проклятия, гном – любитель пива и женского пола, малолетняя жрица любви, на поверку оказавшаяся не такой уж простушкой, маг, носящий громкое прозвище Равнодушный, еще огромное количество магов с говорящими за себя именами вроде Владычици молний или Король дыма, Король рассветов, Новые боги, Старые боги, Древние боги, и все имена подобных персонажей начинаются исключительно с большой буквы.
При этом, если убрать из повествования половину из всех героев, сюжет не изменится в принципе, только объем книги сократится вдвое, а то и втрое.
Стоит отметить употребление автором просторечий. Нарочитая «простонародность», все эти «доколе», «отродясь», «супостат» и тому подобное, сменяются «высоким штилем» или просто привычным, современным языком, и все это не добавляет радости от чтения. Кроме того, то повествование ведется от первого лица, то от третьего, иными словами
«скачет». У автора практически во всех книгах стиль подобный.
ВЫВОДЫ
Таким образом, Земля без радости (Книга Эльтары и Аргниста) – «третья книга цикла «Летописи Хьёрварда» популярного российского писателя Ника Перумова, продолжающая рассказ о битве Света и Тьмы, о суровой, загадочной земле Хьервард, где причудливо сплелись воедино искусство высокой магии и грубая сила, где рядом с жильем человека обитают легендарные народы и народцы – эльфы, гномы, тролли, гоблины, гурры» [4].
Земли Хьёрварда состояли из четырех материков, называвшихся Северным, Восточным, Западным и Южным Хьёрвардами.
Разумное население Хьёрварда довольно типично для средних миров, это люди, эльфы, гномы (в том числе лесные), орки, гоблины, тролли, гурры, гарриды, морматы, хеды. Среди рас, свойственных только этому миру, известны карлики Редульфсьёлля и искусственно выведенная эльфами раса альвов.
Животный мир Хьёрварда также типичен для миров этого класса. На Северном континенте довольно часто встречается нежить, но ее количество не выходит за пределы типичные для миров этого класса.
Хьёрвард часто использовался Поколениями Истинных магов для магический войн. Во вторую эпоху в ходе одной из таких войн одной стороной были использованы эльфы, а другой – Лишенные тел. Эльфы не смогли противостоять могучим духам и были вынуждены покинуть обжитый ими Южный Хьёрвард и основать закрытое магией государство в Северном Хьёрварде, названное ими Эльфраном.
Древние боги Хьёрварда были почти полностью истреблены. Практически единственным уцелевшим были
Хьёрвард исторически имел большое значение для Хедина. Тут располагалась Тёмная Империя, созданная им в молодости, на ее месте во время его тысячелетней ссылки Сигрлинн создала Хранимое королевство. В знак доверия к оставшимся членам Поколения Истинных магов Молодые боги оставили в Главном храме этого королевства свои амулеты. Однако, как позже стало известно, это были не истинные амулеты, а их копии.
После окончания ссылки Хедин именно в Хьёрварде получил ученика. Тут он воспитывал его и готовился к реваншу.
В этом же мире во Вторую эпоху обустроил себе убежище Хрофт. Живые скалы были ему настоящим домом, тут он мог существовать почти как в бытность богом Одином.
В начале третьей эпохи мир был выбран группой Новых магов в качестве полигона для выдуманной ими игры в Людариум. Поэтому леса Северного Хьерварда наводнили монстры Орды.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ
1 Летописи Хьёрварда [Электронный ресурс]. https://ru.wikipedia.org/wiki/Летописи_Хьёрварда (дата обращения: 28.07.2019).
URL:
2 Земля без радости. [Электронный ресурс]. URL:
https://ru.wikipedia.org/wiki/Земля_без_радости (дата обращения: 28.07.2019).
3 Гоганова А.В. Литературные премии по фантастике: 1990-2007: рекомендательный библиографический ресурс [Электронный ресурс]. URL: https://www.rsl.ru/datadocs/doc_4677lo.pdf (дата обращения: 28.07.2019).
4 Земля без радости. Толкование. [Электронный ресурс]. URL: https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/478206 (дата обращения: 28.07.2019).
Р.М. Мұсабекова1, Г.И. Қозбагарова2
«Қуанышсыз жер» — Ник Перумовтың «Хьервард шежірелері» цикліндегі үшінші кітабы.
1,2Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия университеті, Нұр-Сұлтан қ., Қазақстан Республикасы
«Қуанышсыз жер» – Ник Перумовтың «Хьервард шежірелері» цикліндегі үшінші кітабы. Сюжет алдыңғы кітаптарға негізделген: «Құдайлардың өлімі» және «Ұлы қараңғылықтың жауынгері». Жазушы суық күннің таулардың артында және теңізде батып, Хьервард деп аталатын үнсіз құрлықты қалай жарықтандырғанын баяндайды. Құдайлар бұл жерді тастап кетті, уақыт тоқтаған сияқты. Адамзат әлемнің тағдырын шешетін тарихтың сол бір қорқынышты сәті келді. Құдайлардың өлімінен аман өткендер қатыгез және ақылсыз болды. Адамдардың жүрегінде жаңа үміт пайда болды, бірақ бір кездері керемет Хьервард жерді қуанышсыз жер деп атай бастады.
R.M. Mussabekova1, G.I. Kozbagarova2
«The Earth without Joy» is the third book of Nick Perumov from the cycle «The Hiervard Chronicle»
1,2Eurasian University named after L.N. Gumilev,
Nur-Sultan city, Republic of Kazakhstan
«The Earth without Joy» is the third book of Nick Perumov from the cycle «The Hiervard Chronicle». The plot is based on previous books: «The Death of the Gods» and «Warrior of the Great Darkness». The writer narrates how the cold sun rises from behind the mountains and sets in the sea, illuminating the silent continent called Hiervard. The gods left this earth, and time seemed to stop. That terrible moment of history came, when mortals decide the fate of the world. Those who survived the death of the gods became cruel and mindless. A new hope has already been born in the hearts of the elect, but the once-graceful Hiervard began to call the Earth without joy.
ӘОЖ 801.81
Б.И. Нұрдәулетова
д.ф.н, профессор, Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті, Ақтау қ., Қазақстан Республикасы, e-mail: nurdauletova@mail.ru
МАҢҒЫСТАУ АҚЫН-ЖЫРАУЛАРЫ ТІЛІНДЕГІ ОҒЫЗ-ҚЫПШАҚ
ЭЛЕМЕНТТЕРІ
Мақаланың мақсаты – Маңғыстау жырауларының поэтикалық тілдегі ерекше сөздер мен сөз тіркестеріне тарихи-этимологиялық талдау жасау. Қазақ әдеби тілінің XV ғасырға дейінгі тарихы түркі халықтарының ортақ әдеби тілімен байланысты. Маңғыстау жыраулары тіліндегі ноғай, қарақалпақ, түрікмен, башқұрт ішінара саха, якут тілдеріне тән элементтер қазақ әдеби тілінің даму, қалыптасу тарихынан, қазақ тілінің өзге түркі тілдерімен байланысу жолдарынан мәлімет берері сөзсіз. Жыраулар тіліндегі көнеліктер көне оғыз-қыпшақ тілдік ескерткіштеріне тән грамматикалық тұлғалардан, жеке сөздердің мағынасынан, кейбір диалектілік сипаты бар сөз-тұлғалардан көрініс береді. Осындай сөздердің ғасырдан-ғасырға өзгермей жетуіне Маңғыстауда XV-XVI ғасырлардағы ноғайлы-қазақ жырауларынан жалғасып келе жатқан жыраулық дәстүрдің сақталуы себеп болып отыр. Осының өзі Маңғыстау жыраулары тіліне тарихилингвистикалық, этимологиялық зерттеу жүргізу қажеттілігін танытады.
Кілт сөздер: Маңғыстау, жыраулық дәстүр, оғыздық, көне қыпшақтық, сигнификатты мән, дефиниция, диалектілік ерекшелік, этнолингвистика, танымдық лингвистика
КІРІСПЕ
Тіл мен ойдың даму заңдарын сол тілдің иесі болып табылатын халықтың тарихымен тығыз бірлікте, байланыста қараған уақытта ғана түсінуге болады.
Тілді сол тілде сөйлейтін ұлттың, халықтың тұрмыс-тіршілігімен, танымымен, салтдәстүрімен, тарихымен байланыста қарастыру идеясы Э.Сепир, Б.Уорф, В.Гумбольдт зерттеулері арқылы тіл білімінің этнолингвистика, танымдық лингвистика салаларының қалыптасуына ықпал етті.
М.М.Копыленконың пайымдауынша, тілді этнос тарихымен, мәдениетімен байланыста қарастыру ғылымда американдық ғалымдар Э.Сепирдің және оның ілімін жалғастырушы шәкірті Б.Уорфтың атымен «Сепир-Уорфтың қатысымдылық теориясы» деген атауға ие болды. Ал Фердинандт де Соссюр тілді этнос тарихының этнос тіліне әсері тұрғысынан қаратырады. Аталған ғалымдар белгілі бір халықтың тілін оның этнографиясы, мифологиясы, тарихы арқылы зерттеуді ұсынып, тілді халықтық танымның символдық көрінісі ретінде қарастырады. 20 ғасырда тілді адам болмысымен сабақтастыра қарастыру, яғни этнос деген терминді «антропология» терминімен алмастыру тенденциясы өріс алды. Орыс тіл білімінде, соның ізімен қазақ тіл білімінде де этнолингвистикалық зерттеулер тілдегі байырғы халықтық сөздерді, диалектизмдерді зерттеу арқылы жүргізілді [1]. Қазақ тіл білімінде батырлық жырлар мен жыраулық поэзия тіліндегі ерекше сөздерді зерттеу тарихи лексиканың қалыптасуына негіз салды. Қазақ тіл білімінде тарихи лексикология құрылымдық лингвистиканың аясында қалыптасып, этнолингвистикалық зерттеулермен ұштастырылды. Бұл салада академик Р.Сыздық, академик Ә.Қайдар, профессор Е.Жанпейісовтің зерттеулері айрықша орын алады.
Мақаланың ғылыми тұжырымдарына автордың Маңғыстау жырауларының тіліне арналған бірнеше жылдық зерттеу жұмысының нәтижелері негіз етіп алынды. Зерттеуде тарихи-салыстырмалы, мәтіндіік-кешенді, этимологиялық-этнографиялық зерттеу әдістері қолданылды.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Маңғыстау ақын-жыраулары тіліндегі көнеліктердің тарихи іздері. Маңғыстау ақынжыраулары тілін тарихи-лингвистикалық тұрғыдан зерттеу барысында назар аудартатын жайттардың бірі – осы өңір тұрғындарының ауызекі сөйлеу тілінде де, поэтикалық тілінде де көрінетін үш түрлі тілдік әсердің іздері: 1) оғыздық, көне қыпшақтық элементтер, 2) ноғайлық іздердің көрінісі, 3) ортаазиялық түркі жазба әдеби тілінің әсері. Мұндай көне іздердің келу, ауысу жолдарын, біріншіден, жеке халық боп кұралғанға дейінгі көне тілден қалған жұрнақтар (сөздер) – олар Алтай, Сібірдегі түркілердің, монғолдардың тілінің лексикасында бар сөздер (мысалы, арқайын, дүреу, құрал//хурал, алқа т.б. сөздері), екіншіден, Түркі қағанаты ыдырағаннан кейінгі дәуірлерде Каспий бойына келіп мекендеген тайпалар тілдерінен калған көне тұлғалар, үшіншіден, казақ хандығы құрылатын дәуірде келген тайпалар (ноғай, түрікмен, қарақалпақ) тілдерінен ауысқан сөздер деп жорамалдауға болады. Бұндай тілдік генезистің ізін осы аймақты мекендеген көне тайпалардан қалған тілдік белгілерден (поэтикалық оралымдардағы, тұрақты сөз тіркестеріндегі, жыраулар тіліндегі, осы өңірдің байырғы тұрғындары тіліндегі, жергілікті топонимдердегі көнелік белгілер) табуымызға болдаы.
Маңғыстау өңіріне қазақтың Кіші жүз тайпалары XVIII ғасырда келіп қоныс тепкенге дейін түрлі тайпалар, ұлыстар мекенден кеткен. Біздін жыл санауымызға дейінгі II-I ғасырда дайлар, дербиктер, кейін аландар, ал біздің дәуіріміздін IX ғасырынан бастап түркі тайпаларының бірі келіп, бірі кетіп жатқан. Осы жөнінде ғалым Қ.Сыдиықов: «Атырау – Маңғыстау жеріне Арал, Каспий маңында болған көшпелі тайпалардың көпшілігі ат ізін салған. Мұнда ежелгі сақтардан бастап, каспийлер, аландар, қыпшақтар, оғыздар, қалмақтар, ноғайлар болған… Монғол, түрік тектес тайпалар мен араб-ирандардың, монғолдардың, гүндердің, қалмақтардың әр кездегі алапат соғыстары, сондай-ақ, қоныс жақындығы осы аймақта мекен еткен тайпалар арасында араласу, тоғысулар туғызды» [2], – дейді. Сондай-ақ, зерттеуші Е.Ысмаилов Хорезм мемлекетінің Шығыс Еуропа, Еділ бойындағы елдермен байланыс жасайтын ұзақ заман ерсілі-қарсылы жүрген керуен жолының бір тарауы Үстірт, Маңғыстау арқылы асатынын жазған [3] .
Оғыз-қыпшақ элементтері. Маңғыстау сөз зергерлері тіліндегі оғыз, көне қыпшақ элементтері, алдымен, грамматика саласында бой көрсетеді. Сирек болса да бұрынғы өткен шақ мәнін беретін -мыш/міш аффиксі кездеседі, -малы/мелі, -алы/елі, -лы/ лі қосымшалары кейде жақ көрсеткішінсіз қолданылады. Аталған тұлғалардың оғыз тобындағы тілдерге тән грамматикалық формалар екендігі түркітанушы ғалымдардың зерттеулерінде айтылады. Н.А. Баскаков: «Характерными чертами всех языков огузской группы является: в грамматическом строе форма долженствовательная на -малы/мәли; форма причастия на -мыш/миш вместо кыпчакской формы -ған/ген» [4, 203], – деп көрсетсе, -мыш/-міш аффиксі туралы Б.А. Серебренников пен Н.З. Гаджиеваның еңбектерінде «…первоначальной формы этого аффикса была — быш/биш. Это причастие типично для языков огузской группы, а также для якутского» [5, 21],– деген түсінік берілген. Ә. Нұрмағанбетов -малы/-мелі, -палы/-пелі жұрнақтарының құрамы жағынан күрделі екендігін, етістікке жалғанып, мақсаттылық, міндеттілік мағына үстейтінін баяндай келіп, «Етістіктің мұндай формада келетін түрі түрікмен тілінің грамматикасында «ишлигин хөкманлық формасы» (етістіктің міңдеттілік формасы) деп аталады… Мұндай қосымша негізінен түркі тілдерінің ішінде оғыз тобына тән.
Олардан баска чуваш тілінде және татар тілінің кейбір говорларында байқалады» [6, 175], – дейді.
-малы/мелі тұлғасының қалыптасу тарихы жөніндегі зерттеушілердің көзқарастары екі түрлі: түркітанушылар бірқатары -малы/мелі (-мәли/мели) тұлғасы – мақ+лы/мек+лі формасының қысқарған түрі. Морфеманың соңындағы «қ» және «к» дыбыстарының түсіп қалуы М. Қашқари еңбектерінде көрсетілген (В. Котвич) деген ой айтса, келесі бір топ – малы/мелі – құранды жұрнақ, алғашқы элементі -мақ/мек, екінші элементі -лык/лік. Екі морфеманың да кұрамындағы «к», «к» дыбыстары қысқару нәтижесінде -малы/мелі міндеттелік формасы пайда болған деген пікірге тоқталады (Казембек А., Гордлевский В.
А.).
Маңғыстау тұрғындары көрші түрікмен халқымен үнемі қарым-қатынаста болғандықган, -малы/мелі қолданысын «көрші туыс тілден ауысқан кірме диалект (немесе ауыспалы диалект)» деп қарастырушылар да болуы мүмкін. Диалектизмдер көбіне ауызекі тілге тән болып келеді. Ал -малы/мелі міндеттілік әрі жақсыз форма Маңғыстау тұрғындарының ауызекі тілінде қолданылмайды. Ә. Нұрмағанбетов «Қазақ тілі говорларынын батыс тобы» деген еңбегінде осы қосымшаны аталған говорға тән диалектілік форма деп көрсетеді де [6], «Түрікменстандағы қазақтардың тілі» кітабында: «-малы/мелі және оның дыбыстық варианттары зерттеліп отырған говорға (Түрікменстандағы қазақтарға – Б. Н.) тән етістік жұрнақтары екендігі анық» [7], – деген тұжырым жасайды. Түрікменстанда тұратын қазақтар тілінде бұл тұлғаның қолданылатындығына дауымыз жоқ. Ал Маңғыстаудың байырғы тұрғындарының (Түрікменстаннан көшіп келгендерді есептемегенде) ауызекі сөйлеу тілінде «бармалы, келмелі» түріндегі қолданыс жоқ. Және де жоғарыда сөз болған говорда – малы/мелі тұлғасы міндеттілік емес (ғалымның өзі мойындағанындай), мақсаттылық мәнде жұмсалынады.
Қалай болғанда да сөз болып отырған тұлғаларды «жыр тіліндегі оғыздық белгі» деп қарастыруымызға бұндай формалы етістіктердің көбінесе ауызекі тілде емес, XVIII-XIX ғасырлардағы жыраулар тілінде қолданылуы себеп болып отыр.
Көне түркілік тұлғалар. Көне түркілік белгі Аралбай жырау қолданған аңла сөзінің мағынасы мен тұлғасынан көрінеді. Э.В. Севортян сөздігінде қарашай-балқар, кырғыз, казақ, ноғай, қарақалпак, татар, башқұрт, ұйғыр тілдерінде а:ң/ а:н: «сана көзі, ес» ұғымын береді [8]. ДТС-те: ана — «разуметь, понимать»; аңла – «понимать»; аңлау – «обладаюший пониманием, разумный» [9] дегенді білдіреді. Олай болса, Аралбай ақын:
Алты жаста аңланып
Араластың ақылға [10, 192].
деп, алты жасынан ой ойлап, сана көзі ашылуын (Араластың ақылға…) меңзеп отыр. Яғни аң+ла+н+у – қазіргі әдеби тіл нормасындағы «белгілі болу» мәніндегі аң+да+лу емес, көне түркі тіліндегі «ақылға келу, түсінікті, зерделі болу» мағынасында жұмсалған. Қазіргі тілде «сана, ес» мағынасындағы аң түбірінен жасалған аңла тұлғасы қолданылмайды, жыр тіліндегі көнелік белгі деп түйеміз.
Фонетика саласындағы оғыз тіліне ұқсас белгілер деп мазатлы сөзінің құрамындағы л вариантты жұрнақты айтуға болады (түбірі – мазат, -лы етістік тудыратын жұрнақ, қыпшақ тілінің заңдылығы бойынша -ты түрінде жалғануы керек). с/ш сәйкестігі тұрғысынан келгенде қыпшақ тілі с тілі, оғыз тілі ш тілі болуы тиіс. Маңғыстау жырауларыңда аршылан (арыстан) варианты да ұшырасады. Тағы да осы сөздің құрамында қыпшақ тілінің дыбыс үндестігі (қатаң дыбыстан кейін катаң дыбыс) сақталмай, арыс-тан емес, арш (ы) -лан түріңде келіп түр. Осы тәріздес оғыздык белгілерді лексикалық ерекшеліктерден де кездестіреміз. Мәселен, байрақ сөзінің Маңғыстау жыраулары жиі қолданған «жүлде» мағынасы өзбек тілінің оғыз диалектісінде, түрікмен тілінде кездеседі.
Озал, меңзес//меңдес, ырысқал, бегін//беген т.б. сөздері түрікмен тілінде, бұйқыт, тайлас қарақалпақ, ноғай тілдерінде, арқайын, сой, дүреу, үб// үп, қобы азербайжан, кұмық, шағатай тілдерінде бар. Көне қыпшақ тілінің калдығы ретінде жегде, ергіз, ұлығ сөздерінің фонетикалық құрылымын айтуға болады.
Көне түркі тіліндегі сөз ортасында келетін ғ, г дыбыстары қыпшақ, оғыз тілдерінің қазіргі қалпында түсіріліп немесе и, у дыбыстарына өзгерген, сонорланған. Жоғарыда келтірілген екі сөзде де бұл дыбыстар ежелгі қалпын сақтайды. Сондай-ақ, сөз соңындағы ғ, г дыбыстары қыпшақ, оның ішінде қазақ тілінде қ, к дыбыстарына ауысқан немесе түсіп қалған. Осы өлке жыраулары қолданған ұлық/ұлығ сөзі – осының мысалы.
Сәттіғұлда:
Жаббар Құдай ұлығда,
Жұмланың халін білулі [11, 337].
Озал сөзі Маңғыстау тұрғындары тілінде «о бастан, ежелден, бұрыннан» деген мағынада қолданылады. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде де осы мағынасы көрсетілген [12,78]. Нұрым жыраудың:
Теңдесім, сізге айтамын, Озалдан бақытың жөн алған.
Аралбайдың:
Тебіреніп тердік ырзықты,
Бұйырған әуел-озалдан, – деген жолдарында да да осы мағынасында қолданылып тұр. Көне түркі сөздігінің мәліметі бойынша, орта ғасырдың тарихи-тілдік ескерткіштері – М.Қашқаридың сөздігінде, Ж.Баласұғыни еңбектерінде «ерте, бұрынғы» мағынасындағы оза сөзі кездеседі [9, 375]. Құман тілінің сөздігінде «өткен іс» мағынасында қолданылатын озау тұлғасы бар [13, 103].
Түрікмен ғалымы З.Б.Мұхамедова озал сөзінің ұйғыр тілінде, алтай тілдерінде қолданысын сөз ете келіп: «Все это позволяют считать, что наречие – послелог озо//оза распространено в некоторых тюркских языках Сибири и в таком страописьменном языке, как уйгурский и его диалекты. Послелог оза является, видимо, деепричастной формой от глагола оз – «опережать, обгонять, победить в состязании» [14, 77], – деп қорытындылайды. Озал тұлғасы Маңғыстаудың байырғы тұрғындары тілінде ара-тұра кездескенмен, қазіргі жастардың тілінде белсенді қолданыс емес. Жалпы озал сөзінің түбірін оз етістігімен байланысты қарастырған дұрыс. Себебі ауыспалы мағынасында озу – «дүниеден өту» немесе «заманы өту» дегенді білдіреді. Оз етістігінің «озу, бұдан бұрын, бұның алдында болып кеткен» деген қимылдық мәнінен «бұның алдындағы, бұрынғы өткен» деген мезгілдік мәні қалыптасуы мүмкін.
Мұрат ақын бұл сөздің азал вариантын қолданады:
Адыра қалғыр бұл қоныс,
Қайырсыз екен азалдан [15, 107].
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде осы сөз: «Азалда – «әзелде», ауызекі тіл», – деп берілген [16, 895]. Олай болса, азалдан да, озалдан да «ертеден, бұрыннан, әуелден» мағынасындағы тұлға болып шығады. Маңғыстау тұрғындары тілінде кездесетін диалектілік ерекшелік, негізінен оғыз тобындағы тілдерге тән қолданыс деуге болады.
Қазіргі қыпшақ тілдерінің әдеби нормасында бірдей дәрежеде сақталмаған, көне әдеби нұсқалар мен диалектілерде кездесетін, дыбыстық құрылымы мен морфологиялық құрамы, семантикалық қолданысы бағзылық сипат беретін тіл элементтеріне қаржал, алғыншы, бүкіржік, аққойқын, соқта, алажаулы, қарқуар т.б. лексемалары жатады.
Маңғыстаудан шыққан жорық жыршысы Қалнияз Шопықұлы «Ер Қармыс» жырында жаудың шапқыншылығына ұшырап, қолды болып бара жатырған қазақтың ару қыздары туралы:
Ақ қойқындай кір болды,
Арулардың ажары, –
деп сипаттайды. Ақ қойқын сөзі қазіргі тілімізде қолданылмайды. Сөздіктерде де көне сөз ретінде тіркелген. Мәтіндегі мағынасы: «ақ мата». Тіркестің негізгі дефинициясы қой, қойқын түбірлері арқылы анықталады.
Тағы да осы өңірден шыққан адайдың тақтағы Абыл жырауда :
Он бесте оймауыттай үлгі алған қыз,
Шұлғауды қой мақпалдан шұлғанған қыз, – деген жолдар бар. Қой мақпал сөздікте: «мақпалдың түгі ірілеу түрі», – деп көрсетілген [17]. Қазақтың материалдық мәдени лексикасында мақпал, масаты асыл маталар қатарына жатады, поэтикалық тілде байлықты, сән-салтанатты көрсету үшін қолданылады. (Шұлғауының өзі мақпал болуы қыздың дәулетті ортадан шыққанын көрсетеді) Бұдан қой сөзінің мағыналық семасында жалпы мата атаулыға байланысты реңк бар екенін байқаймыз. Бірақ қой мақпал асыл маталар қатарына жатпайды. Себебі біз ҰҒА-ның сирек қолжазбалар қорынан (1083-тігін, 2-дәптер, латын әрпінде) тапқан «Ерте кезде қыз ұзатқанда айтылатын той бастар» деп аталатын жыр жолдарында:
Бастайын, баста десең, той бастарын,
Қоймайды той баста деп жолдастырым,
Ат-шапан, жөні келсе, жүлде алғанмын,
Қойқын, шыт бере көрме bozdastarun (түсініксіз) –
дейді жыршы. Яғни той бастарға ат, шапаннан жүлде алып үйренген (дәндеген) жыршы қойқын мен шытты лайық көрмей отыр. Соған қарағанда қойқын шыт сияқты арзанқол, қарабайыр мата болуы керек деген шешімге келеміз. Арудың ажарын теңестіруге қойқынның заттық сапасы емес, түсінің ақ болуы негіз болып тұр дейміз. Ақ заттың кіршең болатыны, ақ нәрсеге жұққан кірдің анық көрініп тұратыны осы тіркес арқылы берілген ақпараттың экспрессиясы мен эмотивтілігін тудырып тұр. (Әлпештеген арудың бетіне шаң тию, кірлеу, сол арқылы назары төмен болу, қорлану. елдің абыройына дақ түсу, жаудың күш алуы).
Жыр мәтінінде негізінен батырдың образын беру үшін жұмсалатын берен сөзінің кейінгі жырауларда ақындық жүйріктікті сипаттайтын экспрессивті, сигнификатты мәнге ие бола бастағанын байқауға болады. Сондай-ақ поэтикалық тілде берен жүйрік, берен мылтық қолданыстары бар. Жыраулар тіліндегі бір ғана көне берен сөзінің семантикалық даму желісін былайша көрсетуге болады. Береннің бастапқы архисемасы – «мықты болат», болаттан жасалған қару-жарақ, сауыт, мылтық кейін берен аталған. (Кейде асыл матаны да берен деп атау кездеседі).
Ер Шабайдың тұқымы,
Берен батыр сазарған. (Ақтан)
Мәтіндегі мағынасы: «күшті, мықты, тайсалмайтын».
Айбынды ерлер көп өтті,
Кіреуке киген береннен. (Ақтан).
Мәтіндегі мағынасы: «ең мықты болат».
Атамнан қалған берендер, Бек сауытым киермін. (Мұрат).
Мәтіндегі мағынасы: «Болаттан жасалған сауыт, батырдың киімі»
Мен балдағы алтын – ақ берен. (Мұрат)
Мәтіндегі мағынасы: «Болаттан жасалған қару-жарақ».
Талай да жерде сөйледім,
Берендей безеп тілімді (Құлманбет).
Мәтіндегі мағынасы: «жүйріктік, шешендік»
Сонда «берен» – қару-жарақ, сауыт, мата түрлерін білдіретін сөздердің екінші денотатив мағынасына айналған. Берен қару-жарақтың, мылтықтың қиғырлық, тигірлік сипаты оны образға алуға негіз болған. Сөйтіп, «жылқының ұшқыр, жүйріктігі» берен сөзімен образдалып, осы образдық мағынаның өзі «ақынның шешендігі, тілге жүйріктігі» түріндегі коннотацияға негіз болғанын байқаймыз. Әдеби тіл қазынасынан уақыт көшімен ығыса бастаған берен сөзінің түпкі мағынасы жыраулық образ жасау тәсілі арқылы поэтикалық тіл қазынасынан қайта жаңғырып орын тепкен.
ҚОРЫТЫНДЫ
Ауызша поэзияның ғасырлар бойы үзілмей, уақыт шаңына көмілмей, поэтизмнің саф алтынын заманнан заманға жеткізіп отырған құдіреттілігін әдеби мұраны зерттеушілер әр кез мойындайды. Жоғарыда талданған көнеліктердің жыраулар тілінде сақталып жетуіне жырдың поэтикалық құрылымының тұрақтылығы себеп болғаны сөзсіз. Сонымен бірге ұстаздан шәкіртке ауызша беріліп отырған жыр жолдарын бұзбай айту да жыраулық мектептің бір қағидасы болған болуы керек. Көшпелілердің ой-арманы, куаныш-күйініші, таным-дүниесі, өмір тарихының бірден-бір жебеушісі – дала поэзиясы ұлт, ұлыс, территория тандамайтын ортақ мұра болғанын ескерсек, ежелгі сахара жыршылары – ұзандар мен абыздардан кейінгі жыраулар поэзиясына дейін үзілмей жеткен поэтикалық дәстүрдің сарқыншақтары осы көне сөздер болуы керек. Әдеби тілде, сөйлеу тілінде (қазіргі тілімізде) кездеспейтін, мүмкін ұмытылып қалған бұл тұлғалар Маңғыстау жыраулары тілінде сақталып қалса, бұның өзі осы өңірде өте ежелгі кезеңнен келе жатқан поэтикалық сөйлеу дәстүрін бұлжытпай кейінгіге жеткізуді мұрат тұтқан әдеби-тілдік мектепт болғандығын, аталған тақтақтардың ежелден тамыры үзілмей келе жатырған поэтикалық мектептің өкілдері екенін танытады.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. – Алматы: Евразия, 1995. – 180 с.
2 Сыдиықов Қ. XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 1982. – 237 б.
3 Ысмайылов Е. Ақындар. – Алматы: Ғылым, 1956. – 340 б.
4 Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. – М.: Высшая школа, 1964. – 384 с.
5 Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – М.: Наука, 1986. – 304 с.
6 Нұрмағанбетов Ә. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. – Алматы: Ғылым, 1978.
7 Нұрмағанбетов Ә. Түрікменстандағы қазақтардың тілі. – Алматы: Ғылым, 1974. 8 Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. – М.: Наука, 1974. С 767 9 Древнетюркский словарь. – Л.: Наука, 1969. – 676 с .
10 Абыл, Нұрым, Ақтаным// Құрастырған С.Назарбекұлы. – Алматы: Қағанат, 1997.
296 б.
11 Аманат// С.Жанғабылұлының шығармалары. – Алматы: Ер Дәулет, 1996. – 382 б.
12 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 10 томдық. 7-том. – Алматы: Ғылым, 1982
13 Белботаева А., Жұбанов А., Құрышжанов Ә. Куманша-қазақша жиілік сөздік. – Алматы: Ғылым, 1978.
14 Исследования по истории туркменского языка XI-XIV вв. по данным арабоязычных филологических сочинений// Автореферат дис. на соискание ученой степени кандидата филологических наук АН СССР. – Москва: Ин-т языкознание, 1969. – 49 с.
15 Алқалаған әлеумет // Қашаған, Шынияз, Мұрат, Насихат жыраулардың шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. – 238 б.
16 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 10 томдық. 1-том. – Алматы: Ғылым, 1974 17 Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1996. -200 б.
Б.И.Нурдаулетова
Огуз-кипчакские элементы в языке Мангистауских акынов-жырау
Каспийский государственный университет технологии и инжиниринга им.
Ш.Есенова, Актау, Республика Казахстан.
Цель статьи – провести историко-линвистические и этимологические исследования древных слов и словосочетаний в поэтическом языке Мангистауских акынов-жырау. История казахского литературного языка до XV века связана с общим литературным языком тюркских народов. Ногайские, каракалпакские, туркменские, башкирские, сахаякутские элементы в языке мангистауских жырау дают информацию об истории развития, становления казахского литературного языка и способах общения казахского языка с другими тюркскими языками.
Древные черты языка жырау представлены грамматическими формами, значениями отдельных слов и некоторых диалектических слово-форм, используемыех в огузо-кыпчакских письменных памятниках. Причиной сохранения древных слов и грамматических форм в поэтическом языке жырау является традиция, которая продолжается с XV-XVI веков, с эпохи ногайлы-казахских жырау. И это свидетельствует о необходимости проведения историко-лингвистических, этимологических исследовании языка Мангистауских жырау.
B.I. Nurdauletova
Oghuz-kipchak elements in language of the Mangistau akhyn-zhyrau
Sh.Yessenov Caspian State University of Technologies and Engineering,
Aktau, Kazakstan
The purpose of the article is to conduct historical-linguistic and etymological studies of ancient words and phrases in the poetic language of the Mangistau akhyn-zhyrau. The history of the Kazakh literary language until the 15th century is connected with the common literary language of the Turkic peoples. Nogai, Karakalpak, Turkmen, Bashkir, Sakha-Yakut elements in the Mangystau Zhyrau language provide information on the history of development, the formation of the Kazakh literary language and the ways of communicating the Kazakh language with other Turkic languages.
The ancient features of the zhyrau language are represented by grammatical forms, the meanings of individual words and some dialectic word-forms used in oghuz-kipchak written monuments. The reason for the preservation of ancient words and grammatical forms in the poetic language of zhyrau is the tradition of the Mangystau zhyrau, which continues from the XV-XVI centuries, from the era of Nogail-Kazakh zhyrau. And this indicates the need for historicallinguistic, etymological study of the language of the Mangystau zhyrau.
ӘОЖ 81 ̓ 366.54
Г.О. Сыздықова филология ғылымдарының докторы, профессор, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан қ., Қазақстан Республикасы, е-mail: go.syzdykova@mail.ru
«БОЗЖІГІТ» ДАСТАНЫНДАҒЫ «ЖАН» КОНЦЕПТІСІ
Лингвофольклортану – зерттеу нысаны айқындалған ғылыми бағыт. Қазақ фольклорын тілдік-жанрлық тұрғыда зерттеу бұл бағыттағы аса маңызды мәселелерді ғылыми негізде саралауға мүмкіндік береді. Сондай мәселенің бірі – фольклордың концептілік аясы.
Қазақтың ғашықтық дастандарының ішінде аймақтық фольклорлық сюжеттерге негiзделген «Бозжігіт» дастанындағы концептілер жүйесінің кеңінен зерттеу нысанына алынуы лингвофольклортану үшін аса қажет алғышарттардың қалыптасуына ықпал етеді.
Мақалада автор «Бозжігіт» дастанындағы «жан» концептісін сипаттайтын тілдік бірліктерді талдайды. Сол арқылы дүниенің фольклордағы тілдік бейнесін анықтауды мақсат етеді. «Бозжігіт» дастанындағы «жан» концептісінің лексемалық құрамы мен мағыналық өрісіне талдау жасалады. «Жан» концептісінің құрылымдық ерекшеліктеріне қатысты тұжырымдар жасалады.
Мақала «Қазақ фольклорын тілдік-жанрлық зерттеу» гранттық ғылыми жоба аясында жазылды.
Кілт сөздер: лингвофольклортану, дүние, этнос, жан, концепт, өріс.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Фольклор тілі – халықтың тарихы мен мәдениетінің, салтдәстүрінің шынайы үлгісі. Фольклор тілінің семантикасы, морфемикасы мен лексикографиясы, фольклор мәтініндегі идиолект, кроссмәдени лингвофольклористика және
т.б. осы тәрізді мәселелердің әрқайсысы ғылыми ізденістің жеке бағыты бола алады. Лингвофольклортанудың дербес ғылыми бағыт ретінде қалыптасуы фольклор тілін лингвистикалық тұрғыда кеңінен зерттеудің осындай өзекті мәселелерінің маңыздылығымен анықталады.
Лингвофольклортану – фольклор жанрларының тілдік ерекшеліктерін зерттейтін сала.
Фольклор тілін зерттеудің теориялық және практикалық негіздері Ф. И. Буслаев, А. А. Потебня, А. Н. Веселовский, В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, Н. А. Добролюбов, В. Я.
Пропп, А. П. Евгеньев, П. Г. Богатырев, И. А. Оссовецкий, Д. С. Лихачев, С. Г. Лазутин, С. Е. Никитина, А. Т. Хроленко, Е. Б. Артеменко және т.б. ғалымдардың еңбектерінде нақтыланып, нәтижесінде лингвофольклортану арнайы филологиялық пән ретінде қалыптасты.
Фольклор тілін лингвистикалық тұрғыда зерттеу қазақ тіл білімінде де назарға алынып, фольклор жанрларын жеке еңбектер мен ғылыми жобалар аясында зерттеу жұмысы жолға қойылған. Бұл бағыттағы тың ізденістер В.В.Радлов, И.Н.Березин, Г.Потанин, С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан, Ы.Дүйсенбаев, Ә.Қоңыратбаев,
М.С.Сильченко, Н.С.Смирнова, М.Ғабдуллин, т.б ғалымдардың еңбектерінен бастау алып, лингвофольклортанудың ғылым саласы ретінде қалыптасуына негіз болды.
Қазақ фольклорының лингвистикалық тұрғыда зерттелуінде Е.Қ.Жұбанов, А.Пангереев, А.Ж.Мухатаева, Г.Қосымова, З.Керімбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінің маңызы зор.
Қазақ халқының рухани байлығын игеруде фольклор жанрларының орны ерекше. Дүниенің этнотілдік бейнесі сол тілде сөйлеуші ұлттың дүниені қабылдауымен, өзіндік таным-түсінігімен сипатталады. Әр ұлттың, әр халықтың өмірлік тәжірибесі әртүрлі болғандықтан, ол қоғамдағы адамдардың тәжірибесі де әртүрлі, сондықтан тілдік тұлға ретінде олардың танымдық санасындағы дүниенің тілдік бейнесінде айырма болады.
Әр тілде дүние өзінше бейнеленеді. Ал тілдік тұлға дүние бейнесін өзінің танымтүйсігіне сай қабылдайды. Соның негізінде адамның дүниені қабылдауы тілде көрініс табады. Адамның дүние туралы білімінің тілде қалыптасып, өмір сүруі оның объективті дүниені іс-әрекеті арқылы танытып, таным нәтижесін сөз арқылы беруімен байланысты анықталады.
Фольклорлық мәтіндердегі дүниенің тілдік бейнесінің қалыптасуына ұлттық салтдәстүр, табиғат, адамның дүние, өмір туралы көзқарасын білдіретін түрлі концептілер жүйесі де әсер етеді.
Тақырыптың өзектілігі концептілердің фольклор жанрының бір түрі – ғашықтық жырлардағы өрісі мен құрылымын, ерекшелігін зерттеуге бағытталған қазіргі лингвистикалық ізденістердің жалпы бағытына сәйкестігі болып табылады.
Мақсаты мен міндеттері. Мақалада қазақ фольклорындағы дүниенің тілдік бейнесін «Бозжігіт» дастанындағы «жан» концептісінің құрылымы арқылы талдау мақсат етілді. Осы мақсатқа орай мынадай міндеттер қойылды: а) «Бозжігіт» дастанындағы «жан» концептісінің құрылымын анықтау; ә) «жан» концептісін құраушы лексемаларды жүйелеп, дүниенің фольклордағы тілдік бейнесін жасаудағы қызметін көрсету.
Тақырыптың теориялық маңыздылығы фольклор тіліндегі концептілердің қызметі мен құрылымы туралы тұжырымдар олардың әлеуметтік-мәдени факторлармен өзара байланысы туралы түсініктерді тереңдетуге ықпал етеді.
Практикалық маңыздылығы фольклор жанрларындағы концептілер жүйесі мен мазмұнын талдау әдістемесін лингвофольклортану бойынша дәріс сабақтарында пайдаланумен анықталады.
Зерттеу әдістері: бақылау, сипаттау, контекстік және компоненттік талдау әдістері.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Фольклор тіліндегі адамның рухани дүниесін сипаттайтын концептілерді зерттеу, белгілі бір тілдің антропоөзектік ерекшеліктерін ғана емес, сонымен қатар адам санасының түрлі аспектілерінің әлемнің шынайы бейнесінде көрініс табу заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік береді.
«Дүниенің ұлттық тілдік бейнесі – қандайда бір ұлттық-лингвомәдени қауымдастықтың тіліндегі ұлттық-мәдени ерекшеліктердің көрінісі», «бұл …көптеген тілдік микроәлемді біріктіретін феномен, олардың болуы тілдің көп қызметтілігіне, сондай-ақ оның қызметі мен жалпы өмір сүруінің әртүрлі салаларындағы адамдардың қарым-қатынас мақсаттарына байланысты» [1, 40-41].
Этнос тілінің өзіндік ерекшеліктерін анықтауда фольклор мәтіндерінің көркемдік қабаттарын лингвотанымдық тұрғыда зерттеудің маңызы зор. Зерттеу нысанына алынған «Бозжігіт» дастанында дүниенің тілдік бейнесі белгілі бір концептілер жүйесі арқылы көрініс тапқан.
Дастандағы дүниенің этнотілдік бейнесін құруға негіз болатын концептілердің ішінде құрылымы мен мағыналық өрісі жағынан аса күрделісі – «жан» концептісі.
Жан. 1.Адам баласына, жан-жануарларға тіршілік беретін рух, қуат. 2. Адамның ішкі сарайы, рухани әлемі. 3. псих. Адамның ішкі ой-санасы, рухани, сезімдік қасиеттері. 4. діни. Алланың нұрынан пайда болып, соның ғана әмірімен адамның тәніне тіршілік бітіретін рух. 5. филос. Философияда тәнге қарама-қарсы қойылып, оған тіршілік бітіретін рухқа қатысты түсінік, негізгі философиялық ұғым. 6. экспр.Қадір-қасиет тұту ретінде, еркелету, жақсы көру мәнінде айтылатын сөз [2, 461].
«Бозжігіт» дастанындағы «жан» ұғымының концептілік өрісі жеке сөздер мен сөз тіркестері және тұрақты тіркестерден түзіледі. «Жан» сөзі адам, өмір, өлім, ғұмыр, тән, рух, иман, дене, тіршілік сөздерімен бір лексика-семантикалық топта (ЛСТ) қаралады. «Жан»концептісі дастанда осы лексика-семантикалық топ құрамындағы бірқатар сөздер арқылы көрініс табады.
1 Жан – өлім. Фольклор жанрларында шығарманың бас кейіпкерлері өмір мен өлімнің арасында жүреді, өмір үшін өлімге басын тігеді. Зерттеу нысанына алынған ғашықтық дастанда да ата-анасы баласы үшін, ер жігіт ата-анасы, туған елі, жері, сүйген жары үшін жанын құрбан қылуға дайын. Мысалы:
Жан бердi, иман бердi Бiр уа Барың,
Қалады өзiң өлсең дүние, жарың [3, 27].
Бiздiң үшiн әр жерде
Жаның қисаң керек-тi [3, 32].
Әкесi менен шешесi хабар бiлдi,
Жалғызы үшiн жандарын құрбан қылды [3, 33].
Әкеңнiң сiздiң үшiн жаны құрбан,
Әр тарапта шәр жұртың болды аман [3, 41].
Құрбан қылып жандарын [3, 45].
Жаным құрбан қылғанмын,
Рақым етсең керек-тi [3, 48].
«Досымның жүзiн мен көрейiн» деп,
Үйге кiрдi құрбан қылып жанын [3, 62].
Жан шығуға жетiптi, Көп iшiнде аз жiгiт.
Бозжiгiтiм, көзiң аш! [3, 62].
Кемпiрдiң ашуланып жанын алды,
Қылыш тұтып кемпiрдiң басын кестi [3, 74].
Хан қызы жарыменен қосылыпты,
Әзiз жаны кеудеден үзiлiптi [3, 94].
Жырдан алынған үзінділерде жан берді, иман берді, жаның қисаң, жаны құрбан, жан шығу, жанын алды, жаны үзілді тіркестері «жан» ұғымының «өлім» сөзімен мәндес концептілік өрісін жасауға негіз болып тұр. Бұл өрісте «жаналғыш», «әзірейіл» мағынасындағы «жан алушы» тіркесі де кездеседі. Мысалы: Жан алушы келгенде,
Айтсаң тiлiң алмас ол [3, 93].
«Бозжігіт» дастанындағы дүниенің этнотілдік бейнесін құраушы «жан» концептісінің мағыналық өрісінде ұлттық дүниетанымдағы «шыбын жан» тіркесі де кездеседі. Мысалы:
«Өлсем бiрге со жерде өлейiн» деп,
Шыбын жанын досы үшiн құрбан қылды [3, 63].
Қазақ сөздігінде «шыбын жан» тіркесіне мынандай анықтама берілген: «… ескі ұғым бойынша адам жаны шыбын тәрізді өте кішкене, нәзік, әлсіз келеді және ол кеудеде ұшып жүреді деген сенімнен қалған түсінік, таным»[2, 1430]. Жанның шыбынға теңелуі осындай таным-түсініктен туындаған. Дастанда аталған тіркес осы мағынасынан алшақтамаған.
2 Жан – өмір. «Жан» концептісінің келесі бір лексика-семантикалық тобын «өмір» лексемасымен мәндес тілдік бірліктер құрайды. Мысалы:
Жан жаратқан Алламыз
Өзi сақтар бендесiн [3, 37].
Дене жаратып, жан берген, Жан бергенде нан берген, Аш болмасақ керек-тi.
Жол бастаған өзiңсiң,
Жан сақтаған өзiңсің [3, 38].
Жаным барда барармын,
Тiрi жүрсем қайтармын [3, 42].
Берілген үзінділердегі жан жаратқан, жан беру, жан сақтаған, жаным барда тіркестері «өмір», «тіршілік» ұғымдарымен мәндес болып келеді.
3 Жан – адам. Адамды ақылды жан иесі ретінде сипаттауда адамның қоғамдағы орны, жай-күйі, адамдар арасындағы қарым-қатынас негізге алынады. «Жан – адам» концептілік өрісіндегі тілдік бірліктер терең философиялық мағынасымен ерекшеленеді. Мысалы: Жаның жанға қосылған,
Сен ақиқат жар болсаң [3, 33].
Жарыма қосар ма екен Бiр уа Бар,
Бәрi жанның-жанға қосылған [3, 46].
Жұртына көп жақсылық қылған екен,
Той қылды әр жаннан малды сойып [3, 30].
Үйiне келсем жан да жоқ [3, 34].
Кәрiп жаннан түңiлiп бейшаралар,
Алланың әмiріне мойынсұнды [3, 51].
Бiр жерге атын байлап түстi дейдi,
Әзiз жаннан үмiтiн үздi дейдi [3, 67].
Өлген жанның бәрiнен
Сұрау сұрар күн болар [3, 100].
Бірінші, екінші мысалдағы «жанның жанға қосылуы» туралы Шәкәрім Құдайбердіұлының мына тұжырымынан жауап таба аламыз. Ақынның «жан туралы тағы бір ойы»: «… су суға, топырақ топыраққа қосылып кеткендей, жан-жандарға қосылып, араласып, әбден былжыр сияқтанған соң, ол жан өзге жандардан қайтып айырылып шыға алады. Мен мұны саяз ойлағандық деймін. Себебі жанның бар екеніне жаннан шыққан ерік, талап, ой, мақсат, сезім, білім арқылы көзіміз жетсе де, оның денелерге қосылып кетуіне ешбір дәлелім жоқ. Ол денеге қосылмаса керек. Және қосылады десек бөлінуі оңай» [4, 56]. Сондықтан «жаның жанға қосылған», «жанның жанға қосылған» тіркестеріндегі «жан» лексемасы адамға тіршілік беретін «күш, қуат» мағынасында емес, сол күш пен қуаттың, ақылдың иесі – адамның адамға қосылуы мағынасында қолданылған. Мұндай сипат «әр жан», «кәріп жан», «әзіз жан», «өлген жан» тіркестерінің құрамындағы «жан» сөзіне де тән. Аталған тіркестер құрамындағы «жан» ұғымының «адам» сөзімен мәндестігі оларды ауыстырып қолдану барысында да айқын көрінеді.
Сонымен қатар «жарты жанды», «кәріп жан» тіркестері адамның ішкі дүниесіне қатысты мағынада қолданылады. Мысалы: Ел-жұртынан айрылған,
Жарты жанды бiр кәрiп [3, 59].
Төңiрегiне қараса, бәрi дұшпан,
Кәрiп жан[ды] шығуға қинадылар [3, 75].
4. Жан – жоғары әлем. Жан – адамның өмір сүруінің көрсеткіші. Халық танымында қалыптасқан түсінік бойынша, жан – адамды жоғары әлеммен байланыстырушы. «Жан» ұғымының байланыстырушылық қызметін дастаннан алынған тілдік деректермен дәйектесек, мысалы:
Жаның Аққа тапсырдым,
Жарың бiрге қасыңда [3, 96].
Жан айрылып шығады,
Денеменен қоштасып [3, 103].
Жаның сенде аманат, Денең жерде аманат.
Жанды денеге тапсырып,
Тергеу қылып керек-тi [3, 107].
Жанға пайда болмаса,
Жан өлiмге жеткенде [3, 107].
Жан өлiмге жеткенде,
Кәрiп басың не табар?! [3, 108].
Ақын Шәкәрім Құдайбердіұлының тағы бір пікіріне жүгінсек, «Жан … денеден шыққанда біржола жоғалып кетпейді. Құр ғана өзгеретін болса, бұрыннан бар жанның жоғалуына түк дәлел жоқ. Олай болса, бір түрге түсіп, барлығының ішінде бар болып жүреді. … Жан әр түрге түседі. Мәселен, «инстинкт» — «сезімді жан», «сознание» — «аңғарлық жан», «мысль» — «ойлайтын жан», «ум» — «ақылды жан» дегендей әр түрлі қасиеттері болады. Бұлай әртүрлі болуы, менің ойымша, дене бітіміне, себептеріне қарай туындайды. Дене әр түрге түскен сияқты, жан да өсіп, өніп, жоғарылайды [4, 54]. Дастандағы «жан» концептісінің құрамындағы «жанды Аққа тапсыру», «жанның денемен қоштасуы», «жанды денеге тапсыру», «жанның өлімге жетуі» тәрізді тіркестер ақынның философиялық көзқарасымен сабақтасады.
5 Жан – көңіл күй. Жан адамның эмоциясымен де тікелей байланысты. Жан туралы түсініктің күрделілігі оның адам танымындағы әрізді сипатымен айқындалады.
«Бозжігіт» дастанындағы «жан» сөзінің эмоциялық сипаты дос, жолдас, бала, сүйген жар сөздеріне қатысты айқын көрініс тапқан. Мысалы: Бар едi бiр досы жаннан артық,
Таңертең оған барып, арыз қылды [3, 35].
Мәслихатты жан досым,
Ақыл таппай жүрдiм мен [3, 35].
Екiсi бiр-бiрiне жандай дос-ты,
Бiрiне-бiрi тауып ақыл қосты [3, 37].
Досына жан жолдасы сөз салады,
Жалғаннан өлмей-өтпей кiм қалады [3, 37].
Пида қылып малдарын,
Жаным сүйген, жанарым,
Жүзiң көрсем керек-тi [3, 48].
Жаннан тәттi, жан досым,
Жаным құрбан қылсам да [3, 78].
Құдайым тағдыр жетiп алған соң,
Жан жарымнан айрылып қалдым, — дейдi [3, 97].
Жаным сүйген жан балам,
Сенi қайда көргеймiн,
Кiмдi балам дегеймiн?! [3, 110].
Берілген мысалдардағы жаннан артық, жан досым, жандай дос, жан жолдасы, жаным сүйген, жаннан тәтті, жан жарым тәрізді тіркестер «жан» сөзінің концептілік өрісінде қадір-қасиет тұту, құрметтеу, еркелету, жақсы көру мағынасындағы жағымды эмоциялық реңкімен ерекшеленеді.
Сонымен, жан – адамның ішкі әлемінің көрінісі. Адамның ішкі әлемі, ойы, сезімі мен таным-түсінігі жанмен байланысты.
ҚОРЫТЫНДЫ
«Жан» сөзінің фольклор тіліндегі дүниенің этнотілдік бейнесін жасаудағы қызметі оның концептілік өрісіндегі лексикалық-семантикалық топтарымен анықталады.
«Бозжігіт» дастанындағы концептілерді жүйелеп, олардың дүниенің этнотілдік бейнесін жасаудағы қызметін анықтау қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін, оның ішінде ғашықтық жыр-дастандарды дүниенің фольклорлық тілдік бейнесін қалыптастырудың бастапқыт дереккөздері ретінде кеңінен зерттеуге жол ашады.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Хайруллина Р.Х. Фразеологическая картина мира: от мировидения к миропониманию. – Уфа: БГПУ, 2001. – 285 с.
2 Қазақ сөздігі. – Алматы: «Дәуір» баспасы, 2013. – 1488 б.
3 Бабалар сөзі. Жүз томдық. Ғашықтық дастандар.– Астана: «Фолиант», 2005. Т.17. – 368 б. 4 Құдайбердіұлы Шәкәрім. Үш анық. – Астана: «Хас Сақ» баспасы, 2018. -200 б.
Г.О. Сыздыкова
Концепт «душа» в поэме «Бозжигит»
Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилева, г.Нур-Султан, Казахстан
Лингвофольклористика – научное направление, в котором определен объект исследования. Языково-жанровое исследование казахского фольклора позволяет на научной основе анализировать важнейшие проблемы в этом направлении. Одной из таких проблем является концептуальная сфера фольклора.
Широкое исследование системы концептов в поэме, основанной на региональных фольклорных сюжетах «Бозжигит», способствует формированию необходимых предпосылок для лингвофольклористики.
В статье автор анализирует языковые единицы, характеризующие концепт «душа» в поэме «Бозжигит». Тем самым целью является выявление языковой картины мира в фольклоре. Анализируется лексемный состав и смысловое поле концепта «душа» в поэме «Бозжигит». Делаются выводы, касающиеся структурных особенностей концепта «душа».
Статья написана в рамках грантового научного проекта «Языково-жанровое исследование казахского фольклора».
G.O.Syzdykova
The concept of «soul» in the poem «Вozyigit»
L.N.Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan Lingvofolcloristic is the scientific direction in which the object of the study is defined. Language-genre research of Kazakh folklore allows to analyze the most important problems in this direction on a scientific basis. One such problem is the conceptual sphere of folklore.
A wide-ranging study of the concept system, in a poem based on regional folklore stories «Bozorghit,» contributes to the formation of the necessary prerequisites for lingvofolclorism.
In the article, the author analyzes the language units characterizing the concept of «soul» in the poem «Bozorzhit.» The aim is thus to identify the language picture of the world in folklore. The lexemic composition and sense field of the concept of «soul» in the poem «Bozzhit» is analyzed. Conclusions are drawn concerning the structural features of the «soul» concept.
The article is written within the framework of the grant scientific project «Language-genre study of Kazakh folklore».