TRANSLATION FEATURES OF MODERN POLITICAL DISCOURSE
(Based on the speech of the first President of the Republic of Kazakhstan)
The article explores specifics of a political text, which allows us to consider it as a discourse. The author provided definitions for the terms “discourse”, “political discourse” and analyzed the main areas of research. The purpose of the article is to reveal features of political translation, which is carried out by the method of discourse analysis.
The problem of translation of political discourse and discourse analysis is essential for modern Kazakhstani translation studies. The given paper reveals theoretical foundations of political discourse and presents an analysis of translation. Our research material was a speech of the first President of the Republic of Kazakhstan and its translation into English given on the official website.
Key words: discourse, political discourse, discourse analysis, transformations, source text, target text, institutional discourse
INTRODUCTION
Nowadays, linguists focused attention on political discourse. In the modern world, political communication is gaining great relevance with the development of the media and internet. The politicians got the opportunity to address the huge audience and use this resource to struggle for power. Among researchers there is no single definition of this term due to the variety of points of view. A huge number of opinions on the concept of “political discourse” and the methods of its study are serious arguments confirming the growing interest in the problems of discourse.
Among scholars who studied the problems of political discourse, there are: M. Foucault,
S. Muff, E. Laclau, T. Van Dijk, J. Torfing, C. Schaffner, D. Lakoff and Russian scientists: M.
Ilyin, E. Sheigal, etc. Kazakhstani scientis are: B. Akhatova, Yu.Kulichenko, M. Baykadamova, N. Omarov, etc.
According to E. Sheigal, political discourse is a verbally expressed text. It can be either oral or written, has a number of factors (pragmatic, sociocultural, psychological). Political Discourse is a political action involved in the interaction of politicians and the reflective mechanism of their political of consciousness [1].
As applied to modern society, the following types of institutional discourse are distinguished:
political, diplomatic, administrative, legal, military, pedagogical, religious, mystical, medical, business, advertising, sports, scientific, stage, mass-information. According to the classification of types of discourse (Van Dijk, E. Sheigal, S. Gromyko, V. Karasik), political discourse refers to the institutional (status-oriented) form of discourse. Moreover, the speaker acts as a representative of a certain social status. There are two approaches to the concept of “political discourse”: in a broad and narrow sense. So, A. Baranov and E. Kazakevich define political discourse as “the complex of all speech acts used in political discussions, as well as public policy rules, illuminated by tradition and tested by experience” [2].
Some scholarly linguists define political discourse in a narrower sense. So, T.A. van Dijk believes that “political discourse” is «a discourse of politicians, implemented in the form of government documents, parliamentary debates, party programs, speeches of politicians”. T.A. van Dijk limits political discourse, i.e. professional framework of politicians, thereby emphasizing its institutional nature [3].
Studying the classifications of various authors, O. Epstein highlights the most common semantic-pragmatic categories, i.e. inherent features of the political discourse: the image of the author, informative value, intentionality, evaluativity, conventionality, emotional breadth/ expressivity, modality, intertextuality, sociocultural context, form of communication, means of communication. There are also individual characteristics inherent only this particular type of discourse. For example, the specific characteristics of political discourse are agonism, aggressiveness, ideology, and theatricality [4].
A number of scholars among the characteristics of political discourse mention its manipulative nature (manipulation public opinion (readers and listeners)). Taking into account political language, which is the main means of manipulation in the political environment, V. Demyankov gives a number of criteria allowing distinguish it from «ordinary» language:
• “political vocabulary” is terminological, and ordinary, not «purely political» language signs are not always used in the same way as in common language;
• specific discourse structure — the result of sometimes very peculiar speech receptions;
• the implementation of the discourse is also specific – it has audio or written forms [5].
There are also genres and types of political text. According to D. Akopova, the following genres of the political genre are differentiated:
inaugural speech, welcome remarks, etc. — these are the so-called ritual genres;
decree, report, contract — orientation genres;
slogan, flyer, speech at the rally — agonal genres, i.e. containing calls for struggle and expressing increased expressiveness;
information in the newspaper, appeals of politicians to the media — information genres;
debates, speeches at rallies or meetings, reports, discussions, interviews, etc. — the genre of oral speech;
newspaper articles, party programs, flyers, etc. — written genre [6].
Currently, the problem of appropriate translation of speech genres of political discourse is becoming one of the central objects in the study of linguists. In the framework of diplomatic and political meetings and high-level conferences, where the most accurate translation of the speaker’s speech is obligatory, there is a need to develop and apply strategies for the translation of not only precise and basic information, but also preserve the meaning of communicative intention of the speaker in an accurate way.
In translation of political discourse, it is important to reproduce its main functions — informative and impacting. In the case of translations of “political discourse” texts that have a high pragmatic orientation and different linguistic content, reflecting cultural characteristics. Task of the translator is not only to convey the semantics of statements, but also to ensure the success of intercultural communication.
The purpose of this study is to conduct a translation analysis to determine the translation transformations used in translation (from Kazakh into English) of the speech of the first President of the Republic of Kazakhstan N. Nazarbayev at the opening debate of the 70th session of the UN General Assembly (New York, September 28, 2015) and discourse analysis of the mentioned text.
To achieve this goal in the work, it is necessary to solve the following range of tasks: conduct translation discourse text analysis; identify the types of translation transformations used by the translation.
Discourse analysis of the translation of the speech of the first President of the Republic of Kazakhstan N. Nazarbayev at the opening debate of the 70th session of the UN General Assembly in New York in September 28, 2015. The length of the analyzed text is 3 pages of the original text and 3 pages of the translation. The text of the original speech in the Kazakh language was taken from official site of the first President of the Republic of Kazakhstan (akorda.kz) and translation was taken from the official UN website. Unfortunately, the official website of the United Nations did not have a transcribed version of the speech in the original (in Kazakh), the website provides an audio version of the speech and its translations.
General scientific methods of analysis and synthesis; linguistic methods: contextual method; cognitive discursive analysis method; classification method were used in research.
MAIN PART
According to the author of the book “Language. Discourse. Politics.” («Язык. Дискурс. Политика.») and famous scientist R. Wodak, the language of politics “performs two contradictory functions, namely, to be accessible to understanding (in accordance with propaganda tasks) and be focused on a specific group (by historical and socio-psychological reasons)”. This statement most accurately characterizes the text in question: this speech was delivered at the opening debate of the 70th session of the UN General Assembly and is aimed at a certain circle of listeners, that is, heads of state, leaders of international organizations, foreign ministers and representatives of major international movements. At the same time, this text (meaning, language expression) is clearly understood by most listeners (population of the country).
Analyzing the political discourse with the aim of subsequent translation, translator must take into account the background of the issue under consideration, know the presentation forms, must get acquainted with previously published materials on this issue, etc. The translator’s awareness of the issues discussed in the political discourse and author’s previous speeches is one of the conditions for understanding and adequate translation of the source text. In this particular case, the translators did not have the opportunity to review with the text: according to the video recording of the session of the UN General Assembly, Nursultan Nazarbayev spoke in Kazakh. However, simultaneous interpretation was not provided. After a minute of speech, the chairman of the meeting was forced to interrupt N. Nazarbayev’s speech, reporting absence of translation. A few minutes after the translator was invited, the President of Kazakhstan again went to the rostrum and made speech. First President of Kazakhstan Nursultan Nazarbayev in an interview with reporters about the results of a trip to the United States emphasized that speech in the state language of Kazakhstan was first heard from the rostrum of the UN General Assembly.
Thus, the translation analysis of the text is a discursive analysis of the political text, aimed at its perception, understanding and interpretation for the purpose of subsequent translation.
The last stage of the analysis is translation comparison of the text. At this stage, terminological difficulties, stylistic techniques, metaphors, allusions, abbreviations, all that can interfere with a complete understanding of the text and require transformations, clarifications, etc. are considered taking into account the specifics, characteristics of the intended recipient of the translation text. For example, in the original text there are a number of abbreviations like МАГАТЭ,
АҚШ:
1. Нақ осы себепті біз Қазақстанда МАГАТЭ-нің Халықаралық аз байытылған уран банкін құру туралы келісімді қолдап, қол қойдық [7].
2. That is why we supported and signed the Agreement on the Establishment of the IAEA Bank of Low Enriched Uranium in Kazakhstan [8].
For translator practicing political translation, these abbreviations are not difficult, as they have well-established and fairly well-known translations.
The text also widely presents precision information (dates and numbers, geographical names, various titles):
1) Dates and numbers: 70 жылдық мерейтой, 193 тәуелсіз ел, Жаһандық Стратегиялық Бастама – 2045 жоспары, ХХI ғасыр, 2013 жыл, 2016 жыл, 2017 жыл, 2017-18 жылдарда;
2) Geographical names: Астана, Хиросима мен Нагасаки, Орталық Азия, Таяу Шығыс, Иран, Украина, Минск, Нью-Йорк, Батыс Жарты шары, Еуропа, Азия.
3) Name of the organization: Экономикалық және Әлеуметтік кеңес, Астана
Экономикалық форумы, Қауіпсіздік Кеңесі, Ұлттар Лигасы, Халықаралық валюта қоры.
Precision information is particularly difficult for interpretation — it is difficult to remember and translate, but it can be key information in the speech. Without accurate information transfer, communication is extremely complicated.
In modern political discourse, there are military terms that verbalize relevant or not relevant scientific concepts at the moment. The concepts of «terrorist» (terrorist), «terrorist bomber» (suicidebomber), «terrorist organization” are widely known and used today, because they point to a real military threat.
These concepts were also used in the president’s speech (the term “terrorism” is used 5 times). For example:
«Әлемді алаңдатып отырған маңызды мәселелер – терроризм, мемлекеттердің күйреуі, көші-қон және өзге де келеңсіз құбылыстар экономикалық дағдарыстың, кедейшіліктің, сауатсыздық пен жұмыссыздықтың салдарлары болып табылады» [7].
“The most pressing and serious global challenges — terrorism, demolition of the states, migration and other negative issues — are the result of the economic crisis, poverty, illiteracy and unemployment”[8].
In his speech, the first President of the Republic of Kazakhstan emphasizes the need to join forces in the struggle for peace. The existence and functioning in the speech of the mentioned vocabulary is the result of a natural process of interaction between the sphere of politics and the military. In the political discourse when constructing a statement, preference is given to military terms that verbalize general concepts rather than singular ones. In the scientific discourse, the natural field of the functioning of terms, on the contrary, accuracy plays a key role in the exchange of information between specialists. This approach to the use of specialized vocabulary in political discourse is dictated by a number of reasons. On the one hand, the use of general concepts avoids unnecessary specificity in the message, which would distract attention from the main idea or design.
Thus, the use of military terminology in political discourse has a number of features, among which are: the use of related concepts of the sphere of military affairs and politics; temporal and spatial correlation, implying an appeal to a limited body of terms verbalizing modern types of weapons and tactics; the tendency to use generic terms verbalizing general concepts, descriptive phrases instead of highly specialized terminological units, as well as synonyms of specialized and commonly used vocabulary in speech, known to a wide audience; unsystematic perception of concepts. Military terms in modern political discourse are used in the framework of the communicative strategy of “persuasion”. Also specialized vocabulary is used to illustrate, when describing what happened events or justification of tactical steps, undertaken as part of an ongoing large-scale political strategy or plan.
1. Бұл қағидаттарды сақтамау қазіргі әлемдік тәртіптің негіздерін ыдыратады,
«қырғи-қабақ соғыстың» сарқыншағына айналады [7]
2. Failure to comply with this principle undermines the foundation of the modern world order, and is a relic of the Cold War [8].
The emergence of the phrase “Cold War” is associated with the speech of the American politician and businessman B. Baruch in the South Carolina Legislative Assembly on April 16, 1947 — however, at the initiative of his assistant, publicist H. Soup. But this turnover became widely known and actually stable due to articles by columnist W. Lippmann in the New York Tribune newspaper, which in November of the same year were published as a separate publication entitled “Cold War. On US Foreign Policy” [9].
Also, one of the most important topics for Kazakhstan and Kazakhstani politics is the issue of
“nuclear weapons”. This issue was also reflected in the President’s speech:
1. Ядролық державалар ядролық қаруға иелік етуден бас тартқан барлық елдерге күш қолданбауға кепілдік беруге тиіс [7].
2. The nuclear powers must provide guarantees of the non-use of force for all countries that renounce possession of nuclear weapons [8].
Reframing is a stylistic tool that performs nominative, figurative and artistic functions. For example, the occurrences of such reframing as Кәрі құрлық (Еуропа), Жаңа құрлық (Америка) are mainly associated with the development of the language of the media. This technique is used for effective and enjoyable communication with listeners and readers.
1. Әлемді дамыту орталығы Кәрі құрлықтан Жаңа құрлыққа, Еуропадан жаһандық өрлеудің жаңа орны – АҚШ-қа, Нью-Йоркке ауысты.
Содан бері көп нәрсе өзгерді, әлем өзгеше қалыптасты [7].
2. The center of economic development had also moved from the Old World of Europe to the New World of the United States [8].
In this sentence, the translation is in short form. The meaning of the message is conveyed, without preserving the stylistic features.
During the translation, the lexical addition technique was used:
1. NEW FUTURE дегеніміз – ядролық, энергетикалық, су және азық-түлік қауіпсіздігі, сенім, өзара түсіністік және реформалар [7].
2. I believe this NEW FUTURE is about how we deliver nuclear, energy, water and food security and build trust, mutual understanding and reforms [8].
Subject nouns added in English sentences are determined by broad context factors. Additions in these cases, in principle, could have been avoided, but this would have made the English text less stylistic.
Reference to the topic of “economics” in political media texts suggests that financial and economic vocabulary is an integral attribute of political discourse: эмиссия, әлемдік валюта, Халықаралық валюта қоры, экономикалық өсім нүктелері.
1. Жаһандық дағдарыспен күресті қазіргі кезде заңдылық, демократиялылық, бәсекелестік, тиімділік және халықаралық бақылау ұстанымдарына сай келмей отырған эмиссия мен әлемнің резервтік валюталары айналымын реттеуден бастау қажет [7].
2. To tackle this global crisis, we need to start with clear rules for the emission and trade of the world reserve currencies as they do not now meet the criteria of justice, democracy, competitiveness, effectiveness and international control [8].
Economic terms are an effective tool for shaping public opinion. Economic problems and related government measures have traditionally been an important component of political discourse.
We note the main stylistic characteristics of this political text that determine the translation strategy: objectivity; generality; informational content; logical organization of presentation; semantic clarity, certainty; strict adherence diplomatic ethics. Usage in This text is characterized by the following features: the use of speech cliches and stamps (Төраға мырза, Бас хатшы мырза және т.б.); terminological (military, economic and political) vocabulary; euphemisms; abbreviations. It is advisable to combine cliche concepts and stamp in the framework of the concept of “discursive formula”. Discursive formulas are understood to mean peculiar functionally determined speech turns characteristic of communication in the corresponding social institution.
CONCLUSION
A characteristic feature of the analyzed text is the desire for cooperation, integration, multilateral, multi-vector nature of the interaction and wide informational influence. For quite some time, the antinomy “peace — war” could be considered the basic conceptual basis of the institution of diplomacy (political discourse), while the element “peace” acts as the predominant element in this antinomy.
Rituality and informative value of political (diplomatic) communication in this text is high. To implement the communicative function, texts in the field of international politics should be as informative as possible, while political communication on international scale is ritual in nature and differs in a fixed form (although ritualism can manifest itself to varying degrees).
It should be underlined, that in translation of documents, the following aspects also require the attention of the translator: personal names; toponyms; currency names, extra-linguistic information in relation to various countries; discursive formulas for certain types of documents.
REFERENCES
1 Шейгал Е. И. Семиотика политического дискурса / Е. И. Шейгал.– М.: Гнозис, 2004. – 324 с.
2 Баранов А. Н., Казакевич Е. Г. Парламентские дебаты: традиции и новации. – М.: Знание, 1991. 64 с.
3 Dijk T.A. van. What is Political Discourse Analysis / T.A. van Dijk. – Amsterdam, 1998.
[Электронный ресурс]. URL: http: // www.discourses.org/download/articles/.
4 Эпштейн О. В. Семантико-прагматические и комуникативно-функциональные категории политического дискурса [Электронный ресурс] / О. В. Эпштейн // Филологические науки. Вопросы теории и практики. – Тамбов: Грамота, 2008. – № 2. – С. 150-156
5 Демьянков В. З. Политический дискурс как предмет политологической филологии // Политическая наука. Политический дискурс: история и современные исследования. – М., 2002. № 3.
6 Акопова Д.Р. Политический текст: понятие и жанровая специфика. //
www.gramota.net
7 https://www.un.org 8 www.akorda.kz
9 Душенко К. В. Словарь современных цитат. – М., 2006. 832 с.
10 Филологические науки. Вопросы теории и практики. – Тамбов : Грамота, 2014. — № 2
(32). – С. 22-24.
З.Сагадиева
Заманауи cаяси дискурстың аудару ерекшеліктері
(ҚР тұңғыш Президентінің сөзі негізінде)
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті,
Нұр-Cұлтан қ., Қазақстан Республикасы
Мақалада саяси мәтінді дискурс ретінде қарастыруға мүмкіндік беретін ерекшеліктері қарастырылған. Автор «дискурс», «саяси дискурс» терминдеріне анықтама береді және отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеулерінің негізгі бағыттарын анықтайды. Мақаланың мақсаты — дискурсивті талдау әдісімен жүзеге асырылатын саяси мәтіндер аудармасының ерекшелігін ашу.
Саяси дискурс аудармасы және дискурсивті талдау мәселелері заманауи Қазақстандық аударматануда өзекті мәселе. Бұл мақалада саяси дискурстың теориялық негіздері ашылып, аудармаға талдау жасалған. Аударманың бара-барлығын анықтау мақсатында тілдік материалдардың лексико-семантикалық талдауы жүргізілді. Сонымен қатар, мәтіннің прагматикалық аспекті назарға алынған. Зерттеу материалы ретінде Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің сөйлеген сөзі және ресми сайтта ұсынылған оның ағылшын тіліне аудармасы алынды.
З.Сагадиева
Особенности перевода современного политического дискурса (на материалах речи первого Президента РК)
Евразийский национальный университет имени Л. Н. Гумилева,
г. Нур-Султан, Республика Казахстан
В статье исследуется специфика политического текста, что позволяет нам рассматривать его как дискурс. Автор рассматривает определения терминов «дискурс», «политический дискурс» и анализирует основные направления исследований отечественных и зарубежных ученых. Целью статьи является выявление особенностей перевода политического дискурса, который осуществляется методом дискурсивного анализа.
Проблема перевода политического дискурса и дискурсивного анализа актуальна для современного казахстанского переводоведения. Данная статья раскрывает теоретические основы политического дискурса и представляет переводческий анализ перевода. Для оценки адекватности перевода проведен детальный лексико-семантический анализ языкового материала. Также, учитывается прагматический аспект политического текста. Материалом исследования выбрано выступление первого Президента Республики Казахстан и его перевод на английский язык, приведенный на официальном сайте.
ӘОЖ 81’1
К.К. Толыбаева1, К.К. Дуйсекова2
1докторант, г.ғ.м., Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан,
Қазақстан Республикасы, е-mail: tolybaeva-karima@mail.ru
2профессор, ф.ғ.д., Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан,
Қазақстан Республикасы, е-mail: kuliash@yahoo.fr
ЖАНАМА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
Мақалада қазіргі тіл білімінің жай-күйі мен ондағы жанама қарым-қатынас мәселерінің орны туралы қысқаша шолу жасалынды, аталмыш проблема бойынша соңғы кезде жүргізіліп жатқан зерттеулердің негізгі бағыттары, жанама байланыстың түрлері мен аспектілері қарастырылады.
Мақалада алғаш рет жанама байланыстың ұлттық шарттылығы және оны зерттеу перспективалары қарастырылады.
Біз жанама қарым-қатынастың лингвокультурологиялық аспектісінің маңыздылығын есте тұта отырып, әртүрлі мәдениеттерде жанама қарым-қатынастың әртүрлі формаларын қолдану, әртүрлі құндылықтарға, әртүрлі принциптерге негізделетінін байқадық. Мысалы, бір мәдениетте тікелей білдіруге болмайды деп есептелетін мағыналар, басқа тілде тікелей қолдануы әбден мүмкін. Ал керісінше бір мәдениеттің шеңберіндегі қалыпты қарым-қатынас үшін сөйлеу барысында міндетті түрде көрсетілуі керек басқаларында жанама түрде көрсетілуі мүмкін.
Сондай-ақ, жанама қарым-қатынастың жоғары контекстуалдылық теориясына сай қазақ мәдениетінде де қолданылатынын байқауға болады. Жанама коммуникация процесінде келіп түскен мәліметті дұрыс түсіну, интерпретациялау көптеген факторлерге, соның ішінде, реципиенттің жеке-дара психологиялық ерекшеліктеріне, әлеуметтік-мәдени және коммуникативтік барьерлерге байланысты екенін қарастырамыз.
Түйінді сөздер: коммуникация, жанама қарым-қатынас,антропоцентристік бағыт, қарым-қатынас стилі, жоғары контекстуалдылық, төмен контекстуалдылық.
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел болып, халықаралық деңгейге шығып, шетелдермен төрт бұрышы теңесіп, жан-жақты қарым-қатынас жасап тұрған шақта, халықаралық қатынасты заман талабына бейімдеу үшін де қазақ тілін басқа тілдермен салғастыра зерттеудің қажеттілігі туындады. Бұлардың қатарына қазақ тілін ағылшын тілімен салғастыра қарау да жатады.
Жалпы алғанда салыстырмалы-салғастырмалы ізденістердің ауқымы өте кең. Егер бүгінгі күнге дейін тілдерді фонетикалық, грамматикалық, лексикалық тұрғыдан да салыстыра зерттеуге басым көңіл аударылып келсе, соңғы жылдарда туыстығы алыс тілдердің құрамын, тілдік құбылыстарын коммуникативтік, прагматикалық және когнитивтік тұрғыдан, яғни адаммен, оның ойлауымен, ұлттық дүниетанымымен, өмірлік тәжірибесімен, мәдениетімен ұштастыра зерттеу кеңінен орын алуда. Бүгінгі таңда адамның өзін қоршаған ортаны танып-білуі, ой-санасы мен білімінің қалыптасуы, мәдени және идеоэтникалық қасиеттерінің оның тілінде көрініс алатыны еш күмән келтірмейді.
Коммуникациялық қарым-қатынас – бұл әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде адам өміріндегі көптеген рухани және материалдық құндылықтарды қамтып, оның өміріндегі ең жоғары қажеттіліктердің бірі болып табылады. Дегенмен, бір қарағанда қарым-қатынас ұғымы баршаға танымал және қандай да мағыналы қиындықтармен байланыссыз болып көрінсе де, оның әлі ашылмаған тұстары көп. «Коммуникативтік қарым-қатынас» сөзі аясында біз кәсіби, жеке, шығармашылық және тағы басқа жалпы қызығушылықтардың төңірегінде пайда болған қарапайым түсініктерді, яғни адамдардың бір-бірімен байланысын және қатынастарын, таныс немесе бейтаныс адамдармен кездесулерін, жеке қатынастарын түсінеміз. Грек философы – Стоик Эпиктет еңбектерінің бірінде адам туралы былай тұжырымдаған: «Адамды оқиғалар емес, оларды қалай қабылдайтыны мазалайды» [1, 356].
XX ғасырдың лингвистикасындағы антропоцентрлік парадигмасы өзара байланысты төрт бағытқа бөлінді. Бірінші бағыт тілді адамның «айнасы» ретінде зерттейді. Оның негізі әлемнің лингвистикалық бейнесі туралы түсінік болып табылады, ал басты міндеті — адамның өзін тіл арқылы қалай бейнелейтінін зерттеу болады. Екінші бағыт — коммуникативті лингвистика, ол адамның қызығушылығын қарым-қатынас процесіне қатысты сипаттайды. Үшінші бағыт басқа ғылымдардың мәліметтеріне сүйене отырып, адамның танымдық процестері мен когнитивнті ұйымдастырушылық рөлін зерттейді. Антропоцентрлік лингвистиканың төртінші бағыты, тілдің адам өмірінде қандай орын алатынын анықтауға бағытталған. С.Г. Васильева тіл білімінің бұл бөлімін ішкі субъективті лингвистика немесе ана тілінің теориясы деп атауды ұсынады [2]. Оның негізін қалаушы — И. А. Бодуэн де Куртенэ, ол «тіл тек жеке мида, тек жан дүниесінде, белгілі бір лингвистикалық қоғамды құрайтын жеке адамдардың психикасында болады» деп сенген.
Осы тұжырымға сәйкес, қарым-қатынас көбінесе адамдардың дүниені қалай қабылдайтынына және дүние туралы не ойлайтындарына байланысты. Бұл ойды өз еңбектерінде Платон, философ-идеалистер М. Кант пен Г.В. Гегель және З. Фрейд, американ және ағылшын позитивистері мен прагматиктері В. Джемс, Б. Рассел және т.б. растаған.
Біздің елімізде қарым-қатынасқа байланысты мәселелерді 1991 жылғы демократиялық өзгерістерден кейін, адресаттың ерік-жігерін орындаушыдан байланысқа толыққанды қатысушыға айналған кезде ғана жаңарған зерттеу объектісіне айналғаны таңқаларлық емес.
Коммуникациялық қарым-қатынас адам қоғамда, өзін қоршаған адамдардың дәрежесіне, беделіне, қоғамда алар орнына және де оның мінез-құлқына қарай өзін-өзі ұстауын міндеттейді. Біздің әрқайсысымыз қалай да болса айналамыздағы адамдармен күнделікті қатынасқа түсуіміз сөзсіз. Ал тиімді қарым-қатынасты орнату үшін ең алдымен мәдениетті игеру керек.
Дегенмен коммуникациялық қарым-қатынас жан-жақты зерттелген сала болса да, жанама қарым-қатынас енді-енді ғылыми зерттеудің объектісіне айналды. Бұл ғылыми мақалада жанама қарым-қатынастың қолдануы мен оның проблемалық тұстарын қарастырамыз. Ал қазақ тілі мен ағылшын тіліндегі жанама қарым-қатынасты салыстырасалғастыра зерттеу ғалымдар назарынан тыс қалуда.
Жанама қарым-қатынасты алғаш рет прагмалингвистика, когнитивтік лингвистика, әлеуметтік тілтаным, психолингвистика, лингвомәдениеттаным, герменевтика және т.с.с. теориялық бағыттарда Л. В. Балашова, И. Н. Борисова, Малгожата Кита, А. Вежбицкая, И. Т. Вепрева, В.В. Дементьев, В. И. Жельвис, А. А. Залевская, В. И. Карасик, А. В. Кравченко, В.
П. Москвина, Б.Ю. Норман, А. В. Олянич, Н. В. Орлова, А. Г. Поспелова, И. И. Прибыток, К. Ф. Седов, И. А. Стернин, Сабине Дённингхаус, Т.В. Федорова, М.М. Филиппова ғалымдар белсенді зерттеді.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Тіл мен ойдың біртұтас екендігін ғылым әлдеқашан дәлелдеп қойған. Адам баласының нені қалай ойлатыны, қандай дәрежеде пайымдайтыны оның әрбір сөзі арқылы айқындалмақ. Сондықтан да, адам баласының кімді болса да бірауыз сөзінен танып-білуінің өзінде терең мән бар.
Қарым-қатынас адам өмірінің маңызды бір бөлігін қамтынғандықтан, оның орындалуы да келесі түрлер арқылы жүзеге асырылады: маскiлi қарым-қатынастар, формалды рөлдiк қарым-қатынас, іскерлiк қарым-қатынас, достардың рухани және тұлғалық қарым-қатынасы, маникулятивтiк қарым-қатынас, вербалды және вербалды емес қарым-қатынас, тікелей және жанама қарым-қатынас.
В.В. Дементьевтің жанама қарым-қатынасқа (жанама коммуникация) берген анықтамасына қосыла отырып, біз жанама қарым-қатынасты адресаттың қосымша түсіндірмелік күш-жігерін қажет ететін, мағынасы күрделі коммуникация деп түсінеміз [3,
5].
Атақты лингвист Дебора Таннен «indirectness is a fundamental element in human communication» [4, 79]. We all use indirect communication strategies at times and in certain circumstances – we mean more than we say, and we gather meaning from others beyond the words they use [4, 89]. Indirectness is «…one of the elements that varies the most from one culture to another, and one that can cause confusion and misunderstanding…». («жанамалық — адам қарымқатынасының негізгі элементі» дейді. Шынымен көптеген ситуацияларда және белгілі бір жағдайларда біз жанама байланыс стратегияларын қолдануға мәжбүрміз. Себебі айтылған сөзден гөрі, көбінесе қолданылған сөздердің басқа мағынада қабылданатынын түсінеміз. Таннен жанама деп «… бір мәдениеттен өзге мәдениет арасында өзгере отыратын элементтердің бірі, кейде абдырау мен түсініспеушілік тудыруы мүмкін элементтер» … дейді. Әлемнің көптеген елдерінде жанама байланыс норма болып табылады, дегенмен жанамалылық дәрежесі мен түрі этномәдениеттер мен тілдік аймақтарға байланысты өзгешеленеді. Тікелей және жанама қарым-қатынастың айырмашылықтарын Құрама Штаттар мысалында зерттей отырып Таннен американдықтар үшін де маңызды екенін атап өтеді. Көптеген жағдайды американдықтарды табиғи тікелей сөйлейтін деп санайды, бірақ аймақтық, мәдени және отбасылық шығу тегіне байланысты стильдерде айтарлықтай айырмашылықтар бар екен. Мысалы, стереотиптік тұрғыдан шығыс пен батыс тұрғындары тікелей, ал Орта батыс пен Оңтүстіктің тұрғындары көбінесе жанама байланысты қолданады.
Әр адамның өзіндік қарым-қатынас стилі бар, ол кез-келген жағдайда, қарым-қатынас барысында толығымен өзіндік стиліне тән із қалдырады. Дегенмен әр адам қарым қатынас төңірегінде айналасындағы адамдардың мәдениеті мен дәрежесіне қарап белгілі қарымқатынас шеңберінде коммуникацияға түседі. Қарым-қатынас стилі адамның басқа адамдармен өзара әрекеттесуге деген жалпы сипаттамаларын көрсетеді. Ғалымдардың пікірінше, қарым-қатынас стилі адамның жеке ерекшеліктері мен жеке қасиеттеріне (темперамент, сенімділік, жақындық және т.б. байланысты) және өмір сүру тарихына, адамдарға деген қарым-қатынасына, белгілі бір мәдени қарым-қатынас нормаларна сәйкес жүзезе асырылады. Қарым-қатынас стилінің маңыздылығы және оның көмегімен әр түрлі жағдайларды түсіну, қарым-қатынас серіктестеріне деген көзқарасы қалыптасады және проблемаларды шешудің жолдары қарастырылады.
Осы стильдердің арқасында қарым-қатынас процесінде адамның ішкі мотивтері мен ниеттерін білдіретін дәрежесі, яғни адамның ашықтығын білдіреді. Тікелей стиль адамның шынайы ниетін ашық білдірумен байланысты, ал жанама стиль қарым-қатынастағы адамның айтар ойы мен мақсаттарын жанамалап, астарлап жеткізуге мүмкіндік береді. Қарым-қатынас стилін таңдау, әрине, әртүрлі мәдениеттердегі қарым-қатынастың контекстуалдылығымен байланысты. Ал жоғары, төмен контекстуалдылық теориясын енгізген американдық антрополог және мәдени өзара қарым-қатынасты зерттеуші Эдвард Твитчелл Холл антропология мен мәдениетаралық байланыстың дамуына үлкен үлес қосты. Оның ойынша жағары контекстуалды мәдениеттің негізгі сипаттамалары:
• біріншіден, жанама сөйлеу стилі. • екіншіден, жоғары контекстуалды мәдениеттердің өкілдері үшін не айтылғаны емес, қалай айтылғандығы маңызды.
• үшіншіден, осы мәдениеттердің өкілдері коммуникациялық қарым-қатынас барысында жиі белгілі бір мағынаға ие паузаны қолданады.
Төмен контекстуалды мәдениеттердің де өзіндік ерекшеліктері бар:
• біріншіден, ақпарат әрдайым нақты тікелей беріледі.
• екіншіден, осы мәдениет өкілдері коммуникациялық қарым-қатынаста әрқашан мәнерлі сөйлейді [5, 125].
Осылайша, тікелей, қатаң қарым-қатынас стилі, зерттеушілердің пікірінше, төмен контекстуалды американдық мәдениетке тән. Алайда бұл жағдай жанама қарым-қатынасты мүлдем қолданбайды деген емес. Америкалықтар сұхбаттасушыны тікелей және ашық сөйлесуге шақыруға тырысады, ол келесі сөздермен сипатталады: «Нені айтқаныңыз келді», «нақтылай айтсаңыз» және т.б. Бұл стильде сөйлеушінің өз стилін сақтауға, әңгіме тақырыбындағы позициясын нақты негіздеуге көп көңіл бөлінеді. Көбінесе мұндай стиль индивидуалистік мәдениеттерге тән.
Белгілі бір мәдениетке, әлеуметтік топқа немесе жақын серіктес қарым-қатынас тәсіліне дағдыланбаған адам үшін жанама байланыстың мағынасын ашу қиынға соғады.
Мысалы, егер Тина мен Карлос қызметтес болса, Тина Карлостың жұмыс үстелінде тамақтану әдетін құптамайды, бірақ оны оған қалай тікелей жеткізуге болатынын білмей, ол Карлосқа ауыр күрсініп, қиыс қарауы – жанама байланыс мысалдары болып келеді. Карлос оның күрсінуін естіп және Тинаның наразылығын көреді, бірақ ол мұны түсінбеуі мүмкін, Ол жай ғана ешқандай себепсіз Тина оны ұнатпайды деп қабылдауы мүмкін.
Жанама байланыстың жиі кездесетін тағы бір кең таралған әдісі — бұл «Isn’t it true that. . .?» (… рас емес пе?) не «Wouldn’t you rather. . .?» (Сіз мұны қалайсыз ба?) деген сөздермен басталатын бірлескен сұрақтарды қолдану. Тина мен Карлос жағдайына келетін болсақ, мүмкін, Тина жанама түрде Карлостың басқа жерде тамақтанғанын қалайтынын білдіргісі келетінін айтып: «Wouldn’t you rather sit in the break room and eat that?» (Демалыс бөлмеде отырып жегенді қалайсыз ба?) немесе «Isn’t it true that most people eat their lunches in the kitchen?» (Көптеген адамдар түскі асты ас үйде жейтіні рас емес пе?) Бұл хабарды Карлосқа осылай жеткізу мүмкін болар, бірақ бұл екі әріптестің арасындағы сенімділік пен келісімді арттырмайды. Тыңдаушы немесе хабарламаны алушы қосымша күш жұмсауды талап етуімен қатар, жанама байланыста шешілмеуі ұзақ уақытқа созылатын мәселелерді тудыруы мүмкін. [6, 2]
Әрине, жанама қарым-қатынас қолдану барысында астарлап сөйлегендіктен, бұл әрдайым рецепиент пен адресат арасында проблеманы тудыруы әбден мүмкін.
Жоғары контекстті мәдениеттер үшін байланыстың жетекші стилі — жанама стиль. Мұндай мәдениеттерде басқа адамды құрметтеу маңыздылығымен туындаған жанама қарымқатынас, түсініксіз не екі мәнді қарым-қатынасқа әкелуі әбден мүмкін. Көбінесе бұл ұжымдық мәдениеттерге тән. Соның бірі – қазақ мәдениеті. Қазақ тілі шығыс мәдениетінің жарқын көрінісі.
Қарым-қатынас әр түрлі жолдармен жүзеге асады. Адам көбінесе ауызша және визуалды қарым-қатынасқа жүгінеді. Тұспалдап сөйлеуге, меңзеуге, символдауға, басқаша айта отырып, нені нысаналап отырғанын жасыра жеткізуге, жұмбақтап айтуға, яғни терең зейінділік пен ойлылыққа төселтетін тіл.
Астарлап сөйлеу қазақ халқының сөйлеу мәнері екендігін, бұл тек олардың сөйлеу шеберлігін ғана емес, сөйлеу мәдениетін де танытатын, ойлау қабілетінің тереңдігін аңғартатын құбылыс.
Адамдар өз араларындағы жасырын әрекеттерін, құпия хабарларын ым, ишара, емеурін арқылы жеткізу жиі кездесіп отырады. Осындай, ым-ишараның тоғысып келіп, кейіпкерлердің бейнесін ашуда үлкен рөл атқаратынын байқататын төмендегі әңгіме желісіне көңіл аударсақ:
Ерте заманда үш ағайынды жігіт ұзақ жолдан келе жатып, таң алдында көшіп кеткен үйдің жұртына келіп тоқтайды. Осы кезде үйге қыз кіріп келіп, үш жолаушының ортасына бір үлкен кесені төңкеріп шығып кетеді.
Қыз кеткен соң үшеуі: осы кесенің астында қандай зат бар? – деп таласады. Біреуі тұрып мұның астында қызыл зат дейді. Алғашқы білгір жігіт олай болса қызыл анар болды ғой деп, кесені төңкеріп көрсе, шынында да бұзылмаған анар екен. Қонақтарға шай жасауға келген қыз кесе мен анарды алып кетеді де, қайтып келіп, дастархан жайып, шай құйып беріп отырады.
Қызға қарама-қарсы бөстек үстінде отырған алғашқы жігіт қызға қарап, сақалын сипап тарамдай береді.
Мұны байқап отырған бойжеткен жігітке қарап, шашын сипайды. Жолаушы жігіт енді өзі отырған астындағы бөстектің жүнін сыпыра сипайды. Осы кезде қыз жігітке қарап, көзін жұмып тілінің ұшын жылт еткізеді. Ұйқыға кеткен жолаушылар мен үй иелері таңертең төсектен тұрса, сақалды жігіт пен қыздың қол ұстасып бірге кеткенін біледі [7,
4].
Шаш, сақал, бөстекті сипап, көзін жұмып, тілін көрсету – мәтіндегі пікір алысу, тілдесу қызметінде жұмсалған бейвербалды амалдар. Бұларды қолдануда бірде-бір дыбыстық тіл қатыспаған, бірақ екеуінің арасындағы қатынас үшінші жақтағыларға мәлімделмей толық жүзеге асқан. Осындағы жігіттің қызға қарап сақалын сипағаны – «Әкеңе сақалының түгіндей көп мал берсем бере ме екен?» дегені, қыздың шашын сипағаны – «Шашындай мал берсең, береді» дегені. Бөстектің жүнін сыпыра сипағаны – «Сен үшін малды мына бөстектің жүніндей беремін» деген ой жеткізсе, қыздың көзін жұмып, тілін шығарғаны – «Ел ұйықтаған соң тілдес» дегені.
Бұл әңгімеден ымның тамаша құпия тілдесу амалы екенін айқын аңғаруға болады. Жалпы халықтық түсіністе ер адамдардың сақалын сипауы – бір нәрсе жайлы қатты ойға берілген қалпын белгілейді. Ал, бұл тұста жалпы халықтық түсіністен ауытқып, екі адамның өзара жасырын хабар алысу қызметін атқарып тұр. Дегенмен, күнделікті тұрмыста айтатынымызды сөзбен жеткізу мүмкін бола бермейтін жағдайлар кездеседі. Сондайда тілдегі бейвербалды амалдарды қолдану тиімді.
Қорыта келе, қаншалықты мәдениеттер бір-бірінен алшақ болса да адамның санасының, ойының, әлемді қабылдау механизмдерінің көбінесе ортақ болып келуі жанама коммуникация барысында да ерекшеліктер мен ұқсастықтарға ие екені байқалады. Егер тікелей байланысты зерттеушілер жан-жақты зерттесе, жанама қарым-қатынас шешілмеген мәселелердің тізбегі болып табылады.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келе, жанама қарым-қатынас барысында көптеген адамдар ыңғайсыз жағдайға, не мәселеге тап болуы мүмкін. Бұл мәселені шешу үшін коммуникацияға түсушілердің икемділігі мен өзара құрметі қарым-қатынас стиліндегі айырмашылықтарды шешудің кілті болып табылатындығын атап өткіміз келеді.
Коммуникация процесінде тек мәлімет алмасу ғана емес, оны коммуниканттардың айтар ойын тура түсіне білу қажет. Яғни жанама коммуникация процесінде келіп түскен мәліметті дұрыс түсіну, интерпретациялау қажет. Біріншіден, мәліметтің формасы мен мазмұны коммуникатордың жеке даралық ерекшелігі, реципиент туралы көзқарасы, ол туралы өзінің пікірі және қарым-қатынас процесіндегі жағдайларға байланысты. Екіншіден, оның жіберген мәліметі реципиенттің жеке-дара психологиялық ерекшеліктеріне, көзқарасы, пікірлеріне, жағдайға байланысты өзгеріске түседі. Мәліметті әр түрлі қабылдау бірнеше себептерге байланысты. Солардың ішінде маңыздысы – коммуникативтік барьердің болуы (түсініспеушілікке әкелетін тосқауыл), ол – коммуникативтік процестің екінші ерекшелігі. Түсініспеушілік барьері, әлеуметтік-мәдени барьер, қарым-қатынас барьерлері болуы мүмкін. Әрине бұл мәселе ары қарай қосымша зерттеуді қажет етеді.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Душенко К.В. Мысли и изречения древних с указанием источника Древние греки. Древние римляне. Библия.Учителя Церкви. Мудрецы Талмуда. – Издательство: Эксмо, 2008 г. – 676 с.
2 Васильева С.Г., И.А. Бодуэн де Куртенэ и антропоцентрическая парадигма лингвистики XX в. [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://www.philol.msu.ru/~rlc2004/ru/participants/psearch.php?pid=94128.
3 Дементьев В.В. Непрямая коммуникация и ее жанры. – Саратов: Изд-во Сарат. Ун-та, 2000. 248 с.
4 Tannen, Deborah. Talking from 9 to 5. New York: William Morrow and Company, Inc., 1994.
5 Edward T. Hall, Mildred Reed Hall. Understanding Cultural Differences: Germans, French and Americans. – First Edition Edition 2000. – 224p.
6 Cynthia Joyce, The University of Iowa Published in the November, 2012, edition of the Independent Voice, the newsletter of the International Ombudsman Association.
7 Момынова Б., Бейсенбаева С. Қазақ тіліндегі ым мен ишараттың қазақша-орысша түсіндірме сөздігі 136б. – Алматы: Қазақ ун-ті баспасы, 2003.
К.К. Толыбаева1, К.К. Дуйсекова2
Дискуссионные моменты непрямой коммуникации
Евразийский национальный университет им. Л.Гумилева,
Нур-Султан, Казахстан
В статье дается краткий обзор состояния современной лингвистики и места в ней проблематики непрямой коммуникации, представляются основные направления новейших исследований по данной проблеме, а также те типы и аспекты непрямой коммуникации, которые впервые становятся объектом внимания исследователей.
Также обсуждаются проблема национальной обусловленности непрямой коммуникации и перспективы ее исследования.
Мы исходим из важности лингвокультурологического аспекта непрямой коммуникации, за использованием тех или иных форм в разных культурах могут стоять разные принципы общения и ценности, например, те смыслы, которые считается недопустимым выражать прямо в одной культуре, вполне допустимо выражать в другой, и, наоборот, те смыслы, которые обязательно должны быть выражены в речи для нормального протекания коммуникации в рамках одной культуры, могут быть несущественными в другой.
Следовательно, согласно теории высоко контекстуальных культур, непрямая коммуникация используется в казахской культуре. Неверное истолкование и интерпретация информации, полученной в процессе непрямой коммуникации, зависит от многих факторов, в том числе психологических особенностей реципиента, социально-культурных и коммуникативных барьеров.
К.К. Тоlybayeva1, К.К. Duysekova2
Debatable moments of indirect communication
1,2L.Gumilev Eurasian National University,
Nur-Sultan, Kazakhstan The article gives a brief overview of the state of modern linguistics and the place of indirect communication problems in it. It presents the main directions of the latest research on this problem, as well as the types and aspects of indirect communication that are becoming the focus of attention of scientists for the first time.
Also the problem of the national conditionality of indirect communication and the prospects for its research are discussed separately.
We proceed from the importance of the linguoculturological aspect of indirect communication, the use of various forms in different cultures may be based on different principles of communication and values. For example, those meanings that are considered unacceptable to express directly in one culture, it is perfectly acceptable to express in another, and, conversely, those the meanings that must necessarily be expressed in speech for the normal course of communication within the framework of one culture may not be significant in another.
Therefore, indirect communication is used in Kazakh culture, according to the theory of highly contextual cultures. The misinterpretation of information obtained through indirect communication depends on many factors, including the psychological characteristics of the recipient, socio-cultural and communicative barriers.