ҚАЗІРГІ ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ ДИСКУРС МӘСЕЛЕСІ
Мақалада тіл білімінде дискурстың қазіргі ұғымына қатысты мәселе
қарастырылады. Дискурсты әр түрлі авторлардың пікірі тұрғысынан сипаттауға, сондайақ оның қазіргі лингвистикадағы орнын анықтау әрекеті жасалады. Дискурс ұғымының көпаспектілігі әртүрлі шекаралық ғылымдарда көрініс табады және мәтін, сөйлеу, диалог және т.б. ұғымдарға қатысты даулы мәселе болып табылады. Лингвистикалық ғылым классиктерінің, сондай-ақ дискурс ұғымының терең түсінігі туралы және қайшылас мәселелеріне сәйкес қазіргі лингвист ғылымдардың пікірлері мен көз қарастары қызықты деп саналады. Қазақстан лингвист ғалымдардың теориялық және зерттеу жұмыстарында дискурс ұғымын түсіндіру де маңызды орын алады. Сондай-ақ, мәтіннің лингвистикалық зерттеуіндегі дискурстың ерекше бір орны туралы мәселелер қозғалады. Бұл мақалада дискурс ұғымын пәнаралық жоспар ұғымы ретінде қарастыру ұсынылады.
Негізгі сөздер: дискурс, мәтін, стилистика, когнитивті лингвистика, коммуникация теориясы, текстология.
КІРІСПЕ
Дискурс ұғымы көп мәнді, қазіргі құрылымдық-семиотикалық зерттеулерде оның көптеген түсініктемелері берілген. В. И. Карасиктің пікірі бойынша, осы зерттеулердің авторлары бұл құбылыс анықтамасын әртүрлі ғылыми жүйелерде береді, тіпті «дискурс» ұғымының өзі «тіл» ұғымынан да кеңейіп кеткен [1, 271].
«Дискурс» ұғымы «мәтін» категориясы арақатынасында қарастырылатыны белгілі, бұл дискурсты мәтін лингвистикасының координаталары жүйесіне енгізді.
Жоғарыда аталған ұғымдардың әрқайсысына түсінік береміз.
«Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікке» сәйкес, мәтін (лат. сөзінен textus – мата, өру) – бұл «мағыналық байланыспен біріктірілетін таңбалы (вербалды) бірліктердің жүйелілігі, олардың негізгі қасиеттері байланыстылық пен тұтастық болып табылады» [2,
507].
И.Р. Гальперин анықтамасы бойынша, «Мәтін – бұл жазбаша құжат түрінде объективтелген, сөйлеу шығармашылығы үдерісінің туындысы, атауы (тақырыбы) және белгілі бір бағыттылығы мен прагматикалық қондырғысы бар лексикалық, грамматикалық, логикалық, стилистикалық байланыстардың әртүрлі типтерімен біріктірілген, бірнеше ерекше бірліктерден (аса мағыналы бірліктерден) тұратын туынды» [3, 18].
И.П. Сусов «мәтін» терминін тек жазбаша ғана емес, ауызша сөйлеуге де қатысты пайдалану, сондай-ақ коммуниканттардың динамикалық әсер ету құралы ретінде мәтінді түсіндіру кезінде заңды деп санайды, сонымен бірге аталған жағдайлардың соңғысында «дискурс» терминін пайдалану үрдісі байқалады. Басқа сөзбен айтқанда, егер мәтін тарихқа тиесілі болса, дискурс өзекті коммуникативтік оқиғаның мезеттік аспектісіне бағытталған [4, 25].
Сонымен, дискурс (фр. discours – сөйлеу) – бұл экстралингвистикалық-прагматикалық, әлеуметтік-мәдени, психологиялық және басқа да факторлармен жиынтықтағы байланыстырылған мәтін; адамдардың өзара қарым-қатынасына қатысатын компонент ретінде және олардың санасының (когнитивтік үдерістер) компоненті ретінде қарастырылатын сөйлеу тілі; «өмірге сіңген» сөйлеу тілі.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Ұзақ жылдар бойы тілдік жүйені зерттеуге ден қойып келген лингвистер кейінгі кезде тілдік жүйенің сөйлеу кезіндегі көрінісін зерттеуге бет бұрды. Антропологиялық ізденістердің нәтижесінде адам, оның іс-әрекеті бірінші кезеңде тұрды. Адам өзін қоршаған ортаны мәтін арқылы танып біледі. Өзіне қажетті ақпаратты мәтін арқылы алып, мәтін арқылы жібереді. Мәтін әрқашан коммуникативтік жағдайларға, сөзді айтушы мен тыңдаушыға байланысты болады. Ол адамдар қарым-қатынасының алғышарттары мен ұйымдастырылуын сипаттайды.
Мәтін лингвистикасы ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қалыптаса бастаған, соңғы жылдары қарқынды дамып келе жатқан тың сала. Ол барлық гуманитарлық, философиялық ойлаудың негізі болумен бірге мәтін лингвистикасы пәнінің шығуына түрткі болған. Мәтін лингвистикасы пәнінің филология ғылымдарының бір саласы болып қалыптасуы қазіргі лингвистиканың даму бағытын көрсетеді.
Қазірде мәтін ұғымы жаңаша сипатқа ие болды. Соның нәтижесінде, мәтін терминін дискурстық терминологияға, мәтіннің статикалық қалпынан динамикаға көшіріп, басқаша зерттеуді қолға алды. Ғылымда дискурс, дискурсивті талдау сияқты ұғымдар көрініс тапты. Екі негізгі бағыт белең алды. Олар: мәтін лингвистикасы және дискурс. Аталған дискурс терминін қолдануда осы кезге дейін бірізділік жоқ. Соған орай дискурске түрлі анықтамалар беріліп, тұжырымдар жасалуда.
Мәтін туралы ілім – мәтіннің мағыналық, құрылымдық жақтарынан зерттейтін тіл білімінің іргелі саласы. Мәтін лингвистикасының өзге пәндермен байланысы. Мәтінді лингвистикалық талдау аспктілері: әдебиет теориясы, психология, мәдениеттану.
Дискурс бір қырынан дискурстың байланыстылығын, оның коммуникативтік барабарлығын анықтау үшін, сондай-ақ оның пресуппозицияларын анықтау үшін тартылатын прагматикалық жағдайға бағытталған. Екінші қырынан дискурс қарымқатынасқа қатысушылардың ментальдық проблемаларына: этнографиялық, психологиялық және әлеуметтік-мәдени ережелер мен сөйлеу мен түсінудің стратегияларына бағытталған.
Дискурстың ішкі ұйымдастырылуын анықтау мақсатында алғашқы зерттеулер XX ғасырдың 50-жылдардың аяғында пайда болды және әсіре фразалық тұтастық деп атала басталған екі және одан да көп сөйлемнен тұратын синтактикалық құрылымдарға арналған.
1970-інші жылдардың басында жаңа ғылыми ағым – «Мәтін лингвистикасы» қалыптасты, бұл ағым таза лингвистиалық, әрі онымен байланысты амалдарды, оның ішінде теориялық (әдебиеттану, функционалдық стилистика), сондай-ақ қолданбалы (коммуникация теориясы, мәтіндерді статистикалық өңдеу, психология, тілдерді оқыту, автоматтандырылған аударма, информатика және т. б.) біріктірген.Бұл жағдай категориясын қосқан соң мүмкін болды. Дискурс «мәтін плюс жағдай» деп, ал мәтін, сәйкесінше, «дискурс минус жағдай» деп түсіндірілді.
Қазіргі тіл білімінде мәтін мен дискурсты сөйлем мен пікірге ұқсас қарастыруға болатын тәсіл бар. Сөйлем құрылымының қарапайым элементі ретінде түсініледі, ал сөйлеу сөйлем мен оны қолданудың әлеуметтік контекстінде үйлеседі. Мәтін мен дискурс бұл қатынастарды жоғары деңгейде қайталайды.
Т. А. Ван Дейк ұсынған кең түсініктегі дискурс – бұл сөйлем (нысаны), мағына және әрекеттің күрделі тілдік бірлігі [5].
Э. Бенвенист жағдайларды ғана емес, «ой нысаны» болып табылатын оқиғаларды, деректерді білдіретін дискурс белгілері құрылымының әртүрлілігімен және олардың мағынасымен ерекшеленеді» [6].
В. З. Демьянков ерекше бөліп көрсеткен дискурс өлшемдеріне мәтіннің (бір үлгідегі мәтіндердің) еркін фрагменті; нақты концепт айналасында міндетті шоғырлануы; әрекет етуші тұлғаларды, объектілерді, мән-жайларды, уақытты, қылықтарды және т. б. сипаттайтын жалпы контекст құруы және т.б. жатады. Дискурс элементтеріне ол айтылатын жағдайларды, олардың қатысушыларын, перформативті ақпаратты және «жағдай еместі», яғни экстралинвистикалық факторларды – дереккөз түрін, тақырыбын және мәтін дербестендіруді жатқызады.
Ю. С. Степанов бұл анықтаманы «ерекше грамматика, ерекше сөздік, сөз қолдану мен синтаксистің ерекше ережелері, ерекше семантика» сияқты дискурс мәтіндерінің белгілерін көрсете отырып толықтырады [7, 85].
Көптеген ғалымдар тілдік дискурстың негізінде диалог жатыр деген пікірді ұстанады. Дискурс – белгілі бір мақсаты бар кері қайтарым. Диалогтік дискурс қазіргі прагмалингвистикада екі (немесе одан да көп) коммуниканттардың қарым-қатынасы ретінде түсіндіріледі.
Мәтін мен дискурс теорияларының негізгі нысандары болып табылатын
прагмалингвистика да тіл білімінде айрықша көрініс табуда. Осы уақытқа дейін мәтін тек жазбаша материалдарға қатысты қолданып, жазуға байланысты қарастырылып келді.
И.Р.Гальперин, Л.М. Лосева сияқты зерттеушілер мәтінді тек жазба тілге тән деп көрсетіп келді. Ол кезде дискурсқа мән берілмеген.
Зерттелетін объектінің көпаспектілігі когнитологияға, әлеуметтануға, әлеуметтік лингвистикаға, психологияға, психолингвистикаға және басқа да пәндерге ерекшеленетін пәндік салалар құруға мүмкіндік береді.
Жоғарыда аталған ғылымдар тұрғысынан дискурс ұғымын қарастырайық толығырақ.
Когнитивті лингвистика тұрғысынан дискурсты нақты сөйлеу өнімімен, сөйлеу шығармасын жасаумен және оны қабылдайтын жеке тұлғаның түсінуімен байланысты когнитивті процесс ретінде анықтауға болады.
Әлеуметтану ұғымы дискурсты әлеуметтік детерминантталған феномен ретінде түсіндіруге мүмкіндік береді.
Социолингвистика тіл білімі, әлеуметтану және әлеуметтік психология түйіскен ғылыми пән ретінде дискурсты адамдардың қандай да бір әлеуметтік топқа жататындығы тұрғысынан немесе қандай да бір әлеуметтік-сөйлеу жағдайына қатысты қарастырылатын олардың қарым-қатынасы ретінде зерттейді. Сөз мағынаға ие болып, коммуниканттардың өзара іс-қимылы болып табылатын және осы өзара іс-қимылды ұйымдастыратын қарымқатынас тілдік емес контекст құрылымында ғана ұғынылуы мүмкін. Коммуникация теориясы дискурсты сөйлеу актісіндегі коммуникативтік-сөйлеу семантикасының өзектілігі ретінде анықтайды. Duden грамматикасы [8, 824-826] адам қарым-қатынасына қатты әсер ететін коммуникация теориясындағы келесі ұғымдарды атайды:
— жағдай;
— коммуникациядағы бейвербальдық маңызы; — коммуникацияның интенциямен байланысы.
Коммуникация теориясы шеңберінде дискурс мәселелер жиынтығын қарастыру кезінде біз риторикалық алғышарттан шығамыз, оған сәйкес сөз адамдардың қызметін басқару құралы болып табылады.
Текстология және оның әдістері мәтіндердің жанрларына, типтеріне және сұрыптарына қатысты дискурс өлшемдерін анықтауға мүмкіндік береді. Әр түрлі түрдегі мәтіндер бірбірінен өз құрылымдарымен ерекшеленеді. Типология негізінде нақты мәтіндердің әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық функцияларының айырмашылығы ретінде операционалды деңгейде сөз сөйлесетін автордың коммуникативтік ниетінің (интенциясының), әлеуметтік ұстанымдарының айырмашылығы жатыр.
Қазіргі лингвистикада «дискурс» терминінің төрт мәні ең көп қолданылатын болып табылады: нақты әлеуметтік-мәдени жағдайға енгізілген мәтін/пікір; мәтінді оның басқа құрамдастарымен интеграциялайтын коммуникативтік жағдай; мәтінмен қатар сөйлеу субъектісі ұғынылатын «сөйлеу жағдайы»; дискурстың сөйлеу, негізінен ауызша ұқсастығы туралы француз семиотикалық дәстүрінен туындайтын түсіндіру; дискурс тәжірибесінің түрі. Қазіргі ғылыми-лингвистикалық әдебиетте дискурстың жалпы қабылданған түсіндірмесінің жоқтығына қарамастан, оны зерттеуге арналған шетелдік және отандық зерттеулердің саны үнемі өсуде.
Кезінде Гумбольдт адамды тілсіз, ал тілді адамсыз үйренуге болмайды деп жазған. Психолингвистика постулаттары бойынша дискурс жалпы психология заңдылықтарына сәйкес келген кезде ғана табысты болуы мүмкін. Ең алдымен, сөзді қабылдау және көру бейнесін қабылдау ерекшеліктері, мақсатты жағдайларды қалыптастыру ерекшеліктері сөз болған.
Сонымен, тіл стилистикасы немесе құрылымдық стилистика, түрлі функционалдық стильдерді, яғни типтік белгілер кешенімен сипатталатын стильдерді зерттейді. Бірақ олардың арасындағы қатаң шекаралар жоқ, олардың аралас келуі туралы айту заңды. В.В.Виноградов стилистика ғылымы нысанын анықтаудың күрделілігін көрсетеді: Өнертаным, әдебиеттану және стилистика саласында бұдан көп мағыналы, стиль термині мен стиль ұғымына қарағанда … тұрақсыз терминді … – және оған сәйкес түсінікті табу қиын» [9, 7]. Дискурстың қандай да бір түріне тән функциялар В. В. Виноградов жасаған стильдік классификацияға сәйкес оның жекелеген кіші түрлерін шектеуге мүмкіндік береді.
Дискурс ХХ ғасырдың 70-80 жылдарынан бастап лингвистикада алғашында «сөйлеу» мағынасында қолданылса, жалпылама түрде «коммуникативтік оқиға», «коммуникативтік жағдай» терминдерімен берілуде. Сондай-ақ, дискурс дәстүрлі стиль ұғымын ары қарай нақтылау үшін және жеке жазушы, ақынның мысалы, Абай тілі, Әуезов стилі дейтін бұрыннан қалыптасқан тіркес мағынасын жаңалап айтатындар. Мәселен, қазіргі орыс саяси дискурсы, ғылыми дискурс, педагогикалық дискурс, публицистикалық дискурс, көркем әдебиет дискурсы, әдеби сын дискурсы деп аталып жүр.
Мәтіннің қатысымдық табиғаты – дискурс. Дискурс – тілдік әрекет, сөйлеудің жолы, тәсілі. Дискурс – іс-әрекет, сұхбаттасушылардың өзара қарым-қатынасы. Сөйлеу әрекеті кезінде бір сөзді, сөз тіркесін, сөйлемдерді қайталап қолдану жиі кездеседі. Қайталама – тілдік жүйеге тән лингвистикалық құбылыс болып саналады. Дыбыстардың, сөздердің, сөз тіркестерінің қайталануы дүниежүзіндегі тілдердің барлығында кездеседі. Әлемде бірде-бір тіл осы тәсілсіз өмір сүре алмайды. Осы құбылысты Ж. Вандриес былай деп атап көрсетеді:
«Повторение это один из приемов, вышедших из языка аффективного» [10]
Қайталама термині қазақ тіл білімінің негізін салушы А. Байтұрсынов еңбегінде «қайталақтау» деп берілген. «Бір сөзді яки бір лебізді қайта-қайта айту қайталақтау деп аталады. Онда қайта-қайта айту нәрсенің өзіне яки ғамалына көбірек назар салыну үшін істелінеді. Сондай-ақ автор қайталаманың «еспелей қайталау» деген түрін көрсетеді»
Бүгінде қайталама процесі жан-жақты зерттеліп, қарастырылуда. 1980 жылдардан бастап қайталама тақырыбына байланысты бірнеше докторлық, кандидаттық диссертациялар жарық көрді. Олардың қатарына қайталамалардың лингвистикалық жүйесін қарастырған О. Бүркітовтың докторлық диссертатциясы қайталамалардың лексика-семантикалық құрылымын қарастырған Т.Б. Қалабаеваның қайталамалардың табиғатын тануға арналған Н. Қожабергенованың , қайталамалардың қазақ ертегілеріндегі қолдану ерекшелігін сипаттаған З. Керімбаеваның, Ж.Аймауытов шығармаларындағы лексика-синтаксистік қайталамалардың стильдік қызметін сипаттайтын Р.А.Досжанованың, қазіргі қазақ тіліндегі бір сөздің қайталануы арқылы жасалған сөз тіркестері тақырыбындағы Ы. Балқыбекованың кандидаттық диссертацияларын айтуға болады [11].
Қайталамалардың ауызекі сөйлеудегі көрінісі қазақ тіл білімінде әлі толық зерттелмеген мәселе. Ғалым Р.С. Әміров қазақтың ауызекі сөйлеу тілінің синтаксисіне арналған еңбегінде ауызекі сөйлеу тіліндегі қайталамалардың диалогтарда ғана көрініс таппайтынын, тек бір ғана қызмет атқарумен шектелмейтінін атап көрсетеді. Ғалым түркі тілдеріндегі негіздің (түбірдің) қайталануын ауызекі сөйлеу тіліндегі өнімді тәсілдердің бірі деп есептейді. Негіздің қайталануы ауызекі сөйлеу стилінде бірнеше қызмет атқара алатындығын айта келіп, ол қызметтердің қатарына ойды үнемді беру, ойды эмоционалды өрнектермен беру, диалогтарда сөйлеуші мен тыңдаушының арасын байланыстыратын репликаларды беру қызметтерін жатқызады
ҚОРЫТЫНДЫ
Бұл мақалада біз «дискурс» ұғымының негізгі түсініктерін ұсынып, «дискурс» ұғымы қазіргі тіл білімі мен қазіргі лингвистикадағы ең көп қолданылатын ұғымдардың қатарына жататынын анықтадық. Алайда, оның мазмұны мен формаларының көп аспектілігіне байланысты тіпті лингвистер арасында дискурсты түсіндіруге қатысты ортақ пікір жоқ, өйткені, осы ұғымды пайдалана отырып, зерттеушілер жиі қарама-қайшы ұстанымдарды негізге алады. Сондықтан оны зерттеуге арналған шетелдік және отандық зерттеулердің саны үнемі өсуде.
Сөйтіп, дискурс мәселелері қазіргі уақытта ең өзекті де әлеуетті әзірленетін қазіргі тіл білімі мен онымен аралас ғылымдардың қатарына жатады.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Карасик В.И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс. Волгоград, 2002.
2 Лингвистический энциклопедический словарь. М.: Сов. энциклопедия, 1990. – 685с.
3 Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. М., 1981.
4 Сусов И.П. Деятельность, сознание, дискурс и языковая система // Языковой общение: процессы и единицы. Калинин, 1988.
5 Дейк ванн Т.А. Язык. Познание. Коммуникация. М.: Прогресс, 1989. – 312 с.
6 Бенвенист Э. Общая лингвистика. М.: Едиториал УРСС, 2002. – 448 с.
7 Голованевский А.Л. Оценочность и ее отражение в политическом и лексикографическом дискурсах // Филологические науки: № 3. – 2002., С. 78-87.
8 Drosdowski G. Duden: Band 4 “Grammatik”. Dudenverlag: Mannheim – Leipzig – Wien – Zürich. 9 Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. М., 1963.
10 Смағұлова Г., Күркебаев К.,Жұмағұлова Ә. Шешендік сөздердің дискурсы.– Алматы: Арыс, 2008.– 184 б.
11 Бүркіт О. Қайталамалардың лингвостилистикалық жүйесі. – Алматы: Ғылым, 2001.–
456 б.
М.С. Кулахметова1, М.А. Рамазанова2
К вопросу о дискурсе в современном языкознании
1,2Павлодарский государственный педагогический университет, г. Павлодар, Республика Казахстан,
В статье рассматриваются вопросы, затрагивающие современное понятие дискурса в языкознании. Делается попытка охарактеризовать дискурс с точек зрения разных авторов, равно как и установить его место в современной лингвистике. Многоаспектность понятия дискурс имеет отражение в различных пограничных науках и является спорным вопросом в соотношении с такими понятиями как текст, речь, диалог и т.д. Интересна точка зрения и высказывания как классиков лингвистической науки, так и современных ученых лингвистов, чьи мнения вызывают еще большее разногласие и споры об углублении самого понятия дискурс. В данной статье предлагается рассмотреть понятие дискурс как понятие междисциплинарного плана.
M.S.Kulakhmetova1, M.A.Ramazanova2
To the question of discourse in modern linguistics
1,2Pavlodar State Pedagogical University, Pavlodar, Republic of Kazakhstan The article deals with issues affecting the modern concept of discourse in linguistics. An attempt is made to characterize the discourse from the points of view of different authors as well as to establish its place in modern linguistics. The multidimensionality of the concept of discourse is reflected in various frontier sciences and is a controversial issue in relation to such concepts as text, speech, dialogue etc. An interesting point of view and statements of the classics of linguistic science as well as modern scholars of linguistics, whose opinions cause even greater disagreement and debate about the deepening of the discourse concept. This article proposes to consider the concept of discourse as a concept of an interdisciplinary plan.
ӘОК 81-13
А.М.Куркимбаева
PhD-докторант, Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және Әлем тілдері
университеті, Алматы қ., Қазақстан Республикасы, е-mail: aizhan—k@mail.ru
БЛОГЕР ДИСКУРСИВТІ ТІЛДІК ТҰЛҒА РЕТІНДЕ
Мақалада заманауи коммуникацияның түрлі платформаларына қысқаша сипаттама беріліп, олардың адресаттары анықталды. Мақаланың мақсаты мен міндеттері анықталып, тақырыптың зерттелуіне шолу жасалынды. «Блогер» лексемасының этимологисы зерделенді. Тілдік тұлға және лингвомәдени типаж түсініктерін қалыптастырған ғалымдардың еңбектеріне шолу жасалды. Автор мақалада «блогер» лингвомәдени типажының ұғымдық, бейнелік және бағалау сипатын анықтауға көңіл бөлді. Ғаламтор бетінде «блогер деген кім» деген сұраққа желі пайдаланушыларының берген жауаптары талқыланды. Қорытынды бөлімде «блогер» лингвомәдени типажы туралы түсінік зерделенеді.
Кілт сөздер: блогер, дискурсивті тұлға, лингвомәдени типаж, коммуникация, коммуникативтік стратегия, бағалау сипаттамалары.
КІРІСПЕ
Сандық технологияның қазақстандықтардың күнделікті өміріне етене енуі бүгінгі күні тұрмыс салтына айналды. Елімізде барлық институционалды мекемелердің қызметтерін сандық технологияға көшіру мемлекет тарапынан да қолдау табуда. Осындай кезеңде тұлғаларалық және мәдениаралық коммуникация түрлі әлеуметтік желі атап айтқанда Фейсбук, Твитер, Телеграм, Вконтакте, Инстаграм, Линкедин тағы басқа платформаларда үлкен жылдамдықпен даму үстінде.
Мысалы, Фейсбуктің тілдік тұлғалары академиялық, ғылыми, әлеуметтік дәрежелері бар ғалымдар, саясаткерлер, жазушылар, әлеуметтанушылар, журналистер, экологтар және т.б.
Ал Твитер платформасына тоқталсақ, аталмыш платформада да саясаткерлер мен академиялық дәрежеге ие тілдік тұлғалардың жазбаларын оқи аламыз. Твитер жазбалары 3040 сөзден аспайды яғни, бұл жерде адресат қоғамда орын алып жатқан саяси-әлеуметтік мәселелер бойынша қысқаша дәйектеме жазып оқырмандарына ұсынады.
В контакте мектеп оқушылары мен студент жастар платформасы ретінде белгілі. Линкедейн кәсіби қауымдастық платформасы яғни түрлі кәсіп иесін мамандықтары бойынша шыңдауға бағытталған семинарлар мен тренингтер ұйымдастырып, кәсіби кейстерді шешуге бағытталады.
Қазақстан президенті Қ.К.Тоқаев президент болғанның алғашқы күнінен бастап барлық министерлер мен облыс әкімдеріне әлеуметтік желіде өз парақшаларын ашып, қарапайым халықтың тұрмыс-тіршілігі мен әлеуметтік мәселелерін оқып, ол мәселелердің оңтайлы шешімін табуға шақырды.
Ал блогерлер өз адресаттарымен коммуникацияға түсуді, мемлекет қызметкерлерінен әлдеқайда бұрын бастады. Лингвомәдени типаж теориясының заманауи лингвистикада басты бағытқа айналуы, зерттеудің өзектілігін құрайды. Көптеген лингвомәдени типаж ерекшеліктері талқылау нысанына айналуда. Лингвомәдени типаж теориясы лингвомәдениеттану теориясының жалғасы іспеттес жаңа бағыт. Қәзіргі қоғам мен интернет кеңістікте блогердің алатын орны күннен күнге артуда. Көптеген жастар блогер болуды армандайды. Блогер типажы жастар үшін тартымды, олардың көпшілігі блогерлікті болашақ мамандықтары ретінде көреді. Осы уақытқа дейін отандық тіл білімінде «блогер» тілдік тұлға ретінде зерттелмеді. Аталмыш ғылыми мақалада «блогер» лингвомәдени типажы алғаш рет зерттеу нысаны болмақ.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Мақаламыздың негізгі мақсаты блогерлерді дискурсивтік-тілдік тұлға ретінде зерттеу
болып табылады. Мақсатымызға қол жеткізу үшін төмендегі міндеттерді шешуді жолға қойдық: «блогер» лексемасының этимологиясын анықтау, блогер типажына жалпы сипаттама беру, ұғымдық, бейнелік және бағалау сипаттарын анықтау.
Тақырыптың зерттелуі. Алдымен «тілдік тұлға»түсінігін қарастыратын болсақ, бұл түсінікті алғаш қолданысқа енгізген көркем әдебиет тілін зерттеген ресей ғалымы В.В.Виноградов [1, 5]. Ю.Н.Караулов тілдік тұлғаға «человек в его способности воспринимать и порождать речь (дискурс), владеющий системой языка и использующий ее для достижения в процессе коммуникации тех или иных неречевых и речевых целей» деген анықтама береді. Тілді зерттеудің антропоцентристік бағыты homo loquens — «сөйлейтін адам» бағытын зерттеуге үлкен көңіл бөлді [2,42-43]. Бүгінгі күні тілдік тұлға алуан түрлі тақырып аясындағы коммуникацияның басты фигурасына айналды «Блогер» лингвомәдени типажын қарастырғанда, типаж дегеніміз концепттің бір түрі деген дерекке сүйенеміз. Ресейлік тіл мамандары В.И.Карасик пен О.А.Дмириеваның еңбектерінде лингвомәдени типаж теориялық тұрғыдан негізделген В.И.Карасиктің пікірінше, лингвомәдени типаж – белгілі бір мәдениет өкілінің танымал образы, олардың жиынтығы белгілі бір қоғамның мәдениеті [3, 5]. Ресейлік лингвисттер «мигрант», «хаккер», «модератор» т.б. типаждарды зерттеп үлгерді. Ағылшын, орыс тілдерінде блогерлер жөнінде түрлі қалжыңдар мен анекдоттар та көптеп кездеседі. Қазақ тілінде блогерлер туралы анекдоттар мен қалжыңдар жоқтың қасы.
«Блогер» типажы тек виртуалды коммуникация шеңберінде ғана белгілі емес, сонымен қатар заманауи бұқаралық ақпарат құралдарының аталмыш типажды кеңінен дәріптеуімен байланыстырамыз. Блогерлер жөнінде жағымды жаңалықтарды бұқаралық ақпарат көздерінен соңғы кезде жиі кездестіруге болады. Мысалы, 7 Kun. Kz сайтында жарияланған «Қазақстанда алғаш рет өңірлер бойынша ауқымды халықаралық блог-тур өтеді» атты мақалада «Қазақстанды таны» жобасы аясында 35 шетелдік блогерлердің қатысуымен халықаралық блог – турдың өтетіндігі жөнінде ақпарат беріп, блогер типажының еліміздің туризм саласын жарнамалайтын бірден бір тұлғаға айналғандығын көре аламыз. Енді бір мақалаға көз жүгірсек, «Қазақстандық блогерлер қандай кітап оқиды» сауалнамасы қорытындысы бойынша, Қазнет блогерлері арасында «Абай жолы» ең көп оқылған роман болуынан біз блогер типажы білімді, ой-өрісі кең, өз аудиториясына қызықты болу үшін үнемі жаңа білім алып, ізденісте болатын типаж деп пайымдаймыз. Келесі бір электронды баспасөз бетінде «BBC блогерлерді жұмысқа шақырады» атты хабарламада әлемге әйгелі Ұлыбританиялық медиакорпорацияның блогерлерді дәстүрлі медиаға жұмысқа шақыруы, блогерге әлеуметтік желі қолданушыларының сұраныстарын анықтайтын тұлға ретінде қарауы, блогер типажының адресаттарғаең жағымды тұлға бейнесінде болатындығын байқаймыз [4]. Заң медиа сайтында 2019 жылдың тамыз айында жарияланған «Yuframe блогерлері мектеп оқулығында, Білім министрлігі түсіндірді» атты хабарламасында Білім және ғылым министрлігі 10-сыныпқа арналған «Кәсіпкерлік және бизнес негіздері» оқулығына танымал қазақстандық блогерлердің жұмысы бизнес-жобаның сәтті үлгісі ретінде ұсынылғандығы туралы мәлімдеме жасағандығы баяндалады. Yuframe — бұл Қазақстандағы ең танымал және үздік вайн жоба, яғни қызықты бір минуттық видеолар түсіріп, Instagram желісіндегі өз видеоларымен бөліседі. Олардың парақшасына үш миллионның үстінде адам тіркелген. Бұның өзі де «блогер» лингвомәдени типажының бүгінгі қоғамда белгілі орынға ие екендігін, сондықтан лингвистикалық зерттеу нысанына айналу қажеттілігін тудырады. Яғни, біріншіден, блогер белгілі бір саланы жарнамалаушы адресант, екіншіден, білімді типаж, үшіншіден, ізденімпаз типаж, төртіншіден, бизнес жүргізудің шебері, бесіншіден, блогер — зерттеуші тұлға, алтыншыдан, блогер — мотиватор, жетіншіден, блогер- мәдениетті адамдар. Нәтижесінде, «блогер» типажы тартымды, жастардың қызығушылығын тудырады, көптеген жасөспірімдер блогер болуды армандайды және «блогерді» өздерінің болашақ кәсібі деп атайды, олардың көпшілігі блог жүргізуді жас кездерінен бастап, танымалдыққа қол жеткізе алады. Блогерлер өз блогына қаншалықты көп оқырмандарды тарта білсе, нәтижесінде – соншалықты мол табысқа ие болады, яғни блогерлік танымалдық пен табыс көзі. Сондықтан блогерлер өз парақшаларындағы контентке аса қатты көңіл бөледі.
Бүгінгі күні баспасөз беттерінен «қолбала блогерлер», «блог- тәрбие құралы», «сауатты блогер», «тәжірибелі блогер», «бабыңда бол блогер» секілді сөз тіркестерін кездестіруге болады.
«Отандық ғалымдардан «блогер» типажын зерттеуге арналған жұмыстар жоқ. Жалпы лингвомәдени типаж теориясын зерттеумен Ресей ғалымдарының бірнеше еңбектері жарық көрді. Бұл тақырып аясында Ресейде бірнеше ғылыми жұмыстар қорғалды. Отандық тіл мамандары арасынан бұл тақырып бойынша жарияланған мақалаларды іздестіргенімде, алғашқы еңбекті «қазақстандық тележүргізуші» лингвомәдени типажын зерттеген еңбекке тап болдық. Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті оқытушылары М.В. Логинова, Ш.К. Жаркынбекованың «Полилингвокультурный типаж как результат отражения казахстанского лингвокультурного пространства современности» атты мақаласында «қазақстандық тележүргізуші» лингвомәдени типажының конститутивтік белгілерін анықтаған [5, 117-125].
Алдымен зерттелетін типаждың ұғымдық категориясын анықтау үшін, сөздіктерде ұсынылған анықтамаларды қарастырып көрдік. Аталмыш лексема түрлі ағылшын сөздіктерінде шамамен ұқсас түсіндіріледі. Merriam Webster сөздігінде“a person who writes for and maintains a blog (блог жазып оны жүргізетін адам)” [6]. “ someone who writes a blog (a regular record of someone’s ideas, opinions, or experiences that is put on the internet for other people to read) ” (блог жазатын адам (интернет желісінде басқа адамдар оқи алатын біреудің идеялары, пікірлері немесе тәжірибелері туралы жазбалар) ”[7]. Аталмыш лексеманың этимологиясы blog” деген лексемадан шыққан. Блог “online journal (weblog)”, “a personal chronological log of thoughts published on a Webpage” (өз ойлары мен толғаныстарын веб-парақта хронологиялық тәртіппен жариялайтын адам; желілік журнал немесе оқиғалар күнделігі) [8]. Бұл екі лексема да өз бастауын ағылшын тіліндегі “weblog” сөзінен алады. Блогер типажының пайда болуы американдық студент Джастин Холлдың есімімен байланысты. Ол алғаш рет HTML форматында интернет желісінде күнделік жазуды бастады. New York Times газетіДжастин Холлды жеке блогтардың «негізін қалаушы» деп атауы бекер емес болатын.Осының бәрі «блогер» лингвомәдени типажының басты «person / адам», «write / жазу», «publish / жариялау», «webpage / вэбпарақша», «material / материал», «thoughts / ой», «reflections / рефлекция секілді семантикалық белгілерін көрсетуге мүмкіндік береді.
Нәтижені талдау. Қәзір дүние жүзінде миллиондаған адамдар өз блогтарын жүргізіп, өздерін блогер деп атап жүр. Олардың блогер болу мақсаты алуан түрлі. Бірқатар адамдар блогты қызықты адамдармен араласып ой өрістерін кеңейту, яғни коммуникативтік мақсатқа орай жүргізссе, енді біреулері таныстарымен, достарымен араласу үшін жүргізеді. Дегенмен, қәзіргі таңда ағылшын және қазақ лингвомәдениеттануында блогерлердің бойында коммерциялық мақсатты көздеп блог жүргізу күн санап артуда. Блогерлер тауарды немесе қызмет түрлерін жылжыту мақсатында өз блогтарын жүргізуге көшті. Кейбір тұлғалар блог жүргізу танымал болудың жолы деп те ойлайды. Алдымен қазақ тілінде блог жүргізетін блогерлердің жас ерекшеліктеріне көңіл бөлгенімізде, блогерлікпен 15-35 жас аралығындағы индивидтердің айналысатынын байқадық. Жас және гендерлік ерекшеліктеріне байланысты жүргізетін блог тақырыптары да сан алуан. Мақаланы жазу барысында алдымен блогердің лингвомәдени типажын анықтау мақсатында, ғаламтордан оқырмандардың блогер дегенді қалай интерпретация жасайтындығын анықтап көрдік. Surak.baribar.kz сайтында «блогер деген кім» деген сұраққа беген адресаттар жауабын қарастырғанымызда ako_O аккаунты бар оқырман блогерді төмендегідей суреттеген:
•Блог жүргізетін адам;
• өзінің өмірін, көзқарасын, ойын ғаламтордағы миллиардтың назарына ұсынатын жанкешті (десе де болатындай);
• қаламына «өзі қожа, өзі би», ешкімге бағынышты емес, ақпарат кеңістігінде еркін ой ақтаратын белді сыншы, блогты қалай, қай форматта жүргізгісі келсе, солай жүргізуге құқықты, шектеуді білмейтін «недотілші», «пережазушы»;
• нақты түр-сипаты (жасы, жынысы, бойының үзындығы. телефонының маркасы, шашының түсі, салауатты өмір салтын қаншалықты ұстанатындығы) анықталмаған, яғни, алуан түрлі бағытта күй кешетін тіршілік иесі. Әдетте, Ол, бұл «атауды» еріксіз иеленіп жатады; • болған/болатын жайттарға өзінің мазмұнды, жеке объективті пікірін білдіре алатын, дара тіл таба білу өнері бар, қоғамға көзқарасы бөлектеу тұлға.
Miras атты аккаунты бар оқырманның ойынша «блогер» дегеніміз:«Қарапайым тілмен айтқанда… өзінің ойына келген, өзін қызықтыратын тақырыптарды күнделік ретінде онлайн жазып отырушы. Жазбаларын жаңартып отырады, өңдеп отырады» [9]..
Жоғарыдағы екі оқырманның түсінігін талдайтын болсақ, блогерді қаламына «өзі қожа, өзі би» деп сипаттауымен толық келісеміз, өйткені блогерлер жаңа медианың өкілі. Дәстүрлі медияда жарияланатын ақпараттар бірнеше мәрте сүзгіден өтсе, блогерлер оқиға орнынан дәстүрлі медия өкілдеріне қарағанда оқырмандарға хабарламаларды шапшаң, оперативті жеткізеді. Ақпараттың мазмұнын ешқандай редактормен кеңеспей тікелей өзі дайындап жариялайды, яғни шындығында өз қаламына өзі қожа, өзі би. Сондай ақ адресаттың «недотілші», «пережазушы» секілді блогерге тән кәсіби терминдерді қолдана білуінен адресаттың фондық білімінен хабардар боламыз.
Сонымен қатар «блогер» түсінігіне кейбір адресаттар тарапынан толымсыз, қысқа жауаптар берілген. Мысалы, Jako акканты бар оқырман былайша жауап жазған: «Сол блогердің кім екеніне өзімде түсінбей ақ қойдым тегі…»
Ерасыл1995 аккаунты бар оқырман «Блогер дегеніміз блок жазушы» [9].
Ғаламторда Zholantai атты аккаунтпен тіркелген оқырман блогерге «алуан түрлі бағытта күй кешетін тіршілік иесі» деген анықтама берген. Жоғарыдағы екі адресаттың жауаптарын талдайтын болсақ, тілдік тұлға блогердің қызметін, қандай іспен айналасатынынан хабардар емес екендігін түсінеміз.
ҚОРЫТЫНДЫ
Мақаламызды қорытындылай келе, «блогер» лингвомәдени типажы шамамен көбінесе 15-35 жас аралығындағы танымал кейіпкер. Олардың әлеуметтік статусы мен білімі әр түрлі болуы мүмкін. Кез келген тұлға блогер бола алады. Басты ерекшелігі өз ойын кез келген уақытта толық жаза алады, қысым аз, яғни азаматтық қоғам өкілдері. Субъективті тұрғыдан қандай сурет салса да, қандай пост жазса да өзі би, өзі қожа. Ойын еркін стилде жазады. Блогерлердің парақшалары танымдық энциклопедия секілді. «Блогер» типажы шапшаңдығымен де ерекшеленеді. Болған уақиғаны еш кешіктірусіз сол сәтте жеткізе біледі. Блогерлердің тағы бір айрықша ерекшелігі — ғаламтордағы блогында өз пікірлері мен ойларын коммуникативтік, коммерциялық немесе психотерапиялық мақсаттар үшін жазатындығында болып отыр .Әр компания ғаламторда өз блог тұғырын жүргізіп, оны сапалы мазмұнмен толтыруға тырысады. Заманауи топ блогерлер олардан қолтаңба алып, суретке түсетін жұлдыздарға ұқсас. Жеке тұлғаның өзін-өзі таныстыруы кез-келген қарымқатынаста болады Үлкен аудиториясы бар блогерлер бұқаралық ақпарат құралдарымен теңестірілген, олардың сөзі мен пікірі салмақты; брендтер оларды жаңа өнімдерді шығару үшін бірлесіп жұмыс істеуге шақырады. Блог — бұл жай онлайн режиміндегі күнделік емес, платформалардың көптігі және блог жүргізудің түрлері әртүрлі мазмұн жасауға мүмкіндік береді. «Блогер» лингвомәдени типажы перформативті критериялар негізінде дискурсивті тұлға екені анық, өйткені алдына қойған мақсатына түрлі коммуникативтік стратегияларды пайдалану арқылы адресаттарын иландыра алады. Презентативтік блогердің басты сипаты. Осы сипаттардың барлығы «блогер» типажының танымалдығын тек өсіре береді деп ойлауға негіз болады.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Виноградов В. В. О языке художественной прозы / – Москва: Наука, 1980. – 360 с.
2 Караулов Ю. Н. Русский язык и языковая личность / – Москва: Наука, 1987. – 263 с.
3Карасик В.И., Дмитриева О.А. Лингвокультурный типаж: к определению понятия // Аксиологическая лингвистика: Лингвокультурные типажи: сб. науч. тр. Волгоград: Парадигма, 2005. С. 5-25.
4. М.В. Логинова, Ш.К. Жаркынбекова. Полилингвокультурный типаж как результат отражения казахстанского лингвокультурного пространства современности // Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің Хабаршысы. –Филология сериясы. – 2018. №2.– Б.117-125.
5 Merriam-Webster Dictionary [Электронды ресурс]. URL: https://www.merriamwebster.com/dictionary (дата обращения: 10.10.2019).
6 Cambridge Dictionaries [Электронный ресурс]. URL: https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/blogger(дата обращения: 10.10.2019).
7 Definifion [Электронды ресурс]. URL: https://www.techopedia.com/definition/5207/weblog-blog (дата обращения: 10.10.2019).
Baribar [Электронды ресурс]. URL:https://surak.baribar.kz/35236/ (дата обращения:
10.10.2019).
9 7kun.kz [Электронды ресурс]. URL:https://7kun.kz/qazaqstanda-algash-ret-onirlerboiynsha-auqymdy-halyqaralyq-blog-tur-otedi/(дата обращения: 14.10.2019).
А.М.Куркимбаева
Блогер как дискурсивная языковая личность
Казахский университет международных отношений и мировых языков им. Абылай хана, Алматы, Казахстан
В статье дается краткая характеристика различных платформ современной коммуникации, определение ее адресатов Также были выявлены цель и задачи исследуемой темы, в частности была изучена этимология лексемы «Блогер». Был проведен обзор трудов ученых, сформулировавших понятие языковой личности и лингвокультурного типажа. В статье автор акцентировал внимание на определении понятийного, образного и оценочного характера лингвокультурного типажа «блогер». Были обсуждены ответы пользователей сети на вопрос «кто такой блогер». В заключительной части дается краткое изложение понятия и описывается лингвокультурный типаж «блогер».
A.M.Kurkimbayeva
A blogger as a discursive linguistic personality
Kazakh University of International Relations,
and World Languages after Ablai Khan, Almaty, Kazakhstan.
The article is devoted to the investigation of linguocultural type “blogger”. The article gives a brief description of various platforms of modern communication, their addressees are identified. The purpose and objectives of the research topic are determined. The etymology of the lexem“blogger”was studied. A review of the works of scientists who formed the concept of a linguistic personality and linguocultural type was conducted. In the article, the author focused on determining the conceptual, presentative, and estimative characteristics of the linguocultural type of “blogger”. The answers of network users to the question “who is a blogger” is discussed. The concluding part gives a brief summary of the concept and describes the linguоcultural type
“blogger”.