ГОНЗО-ТЕКСТ В ПЕРЕВОДЧЕСКОЙ ПРАКТИКЕ
В статье раскрывается содержание понятия «гонзо-текст». Описаны его стилистические и лингвистические особенности. Данный жанр используется преимущественно в сфере американской журналистики. Автор рассматривает проявление гонзо-журналистики целиком в медиальной сфере. В частности, в кино, печатных СМИ. Лингвистически и культурно корректная передача сообщений является главной задачей переводчика. В этой связи автор анализирует существующую практику перевода произведений, написанных в стиле «гонзо».
Ключевые слова: гонзо-текст, гонзо-журналистика, гонзо-автор, перевод, переводческая трансформация, СМИ.
ВВЕДЕНИЕ
Гонзо-текст – это вид текста, в котором автор использует субъективный стиль повествования от первого лица, он в нем выступает в качестве участника событий, которые он описывает. Гонзо-текст имеет свои стилистические и лингвистические особенности, так как в нем автор часто использует свободную лексику, юмор, сарказм, иронию, жаргоны, сленг и т.д. В подобном тексте присутствует огромное количество деталей, подробных описаний авторских действий в реальности, что часто не играет никакой роли при подаче главной идеи, при этом текст пишется обязательно от начала события к его завершению. Этот прием помогает читателю самостоятельно убедиться в достоверности излагаемого.
Гонзо-текст используется в основном в сфере американской журналистики. Хотя с начала XXI века он начинает входить в среду постсоветской журналистики. Термин «гонзо» был впервые использован в журналистике в начале 1960-х годов. В переводе с английского имеет значение «сумасшедший», «рехнувшийся», «чокнутый», «поехавший» [1, 1]. Условно говоря, можно обозначить, что гонзо-журналистика, это «сумасшедшая журналистика». В некоторой мере мы будем правы, употребляя для этого жанра подобное определение. «Гонзо-журналистика – это направление в журналистике, известное тем, что весь журналистский материал под этим стягом написан в жанре субъективного, эмоциональноокрашенного репортажа. Сам автор не только является непосредственным участником какихлибо событии, но и нередко полностью вживается в образ героя» [1, 3]. Автор описывает событие в виде репортажа. Таким образом, гонзо-текст становиться наглядным, поэтапное описание события делает его динамичным и максимальная насыщенность деталями придает ему информативность. Правильно написанный гонзо-текст должен вызвать у читателя эффект присутствия и соучастия. Так как автор не только преподносит факт о каком-либо событий, но и дает читателю понять свое отношение к этому событию, показывает свою реакцию.
ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ
Стиль «гонзо» зародился и развивался в США и к гонзо-авторам относят в основном американских писателей и журналистов. К таковым относятся Уильям Берроуз, Аллен Гинзберг, Джек Керуак, Норман Мейлер и Томас Вульф [3, 2], но нужно упоминать, что Томас Вульф считается основателем и писателем новой журналистики. В свою очередь, гонзо-репортаж является одним из жанров в новой журналистике.
В свое время в США, как и во многих других странах, новости о каких-либо событиях в стране передавались в традиционном стиле. Журналисты не могли выходить за рамки дозволенного и следовали четкому регламенту, где было прописано, как и что передавать читателю, в том числе передавать «голую» информацию, не выражать свое субъективное мнение или же отношение к какой-либо описываемой ситуации и т.д. Но данный формат не вызвал большого интереса у читателей и в журналистике нужны были перемены. Появление новой журналистики в том числе и гонзо-журналистики повлияло на все сферы культурной жизни страны. Как отмечал Маршал Маклюен: «Трудно переоценить ту связь между печатью и кино, которая выражена в их способности пробуждать фантазию в зрителе или читателе» [2, 324], так и гонзо-журналистика повлияла на сферы кино и печатных СМИ. Кино и печатное СМИ способствовали также развитию и распространению гонзожурналистики не только в США и за рубежом. «Статья Томпсона Хантера «Дерби в Кентукки», опубликованная в 1970 году в американском журнале «Scanlan’s Monthly», стала первым материалом гонзо-журналистики» [3, 1]. В данной статье Т. Хантер использовал совсем другой метод описания события, чем привыкли видеть читатели. Тем самым он вызвал интерес у читателей. Он описывал не совсем то событие, ради которого он туда прибыл, а больше зрителей этого события и ярко выражал свое отношение к ним.
Томпсон Хантер писал разные статьи для журнала “Rolling Stones”, которые имели успех среди читателей. Позже он написал книгу «Страх и отвращение в Лас-Вегасе», большая часть который также была опубликована в журнале “Rolling Stones”.
Многие статьи, написанные в жанре «гонзо», были связаны с политикой, в основном гонзо-авторы осуждали и критиковали существующую власть. Приведем пример из книги Т. Хантера «Царство страха»:
«- Джордж Буш намного круче Рузвельта, – говорит мой адвокат. – Если бы только мы могли бы быть с ним сейчас.
— Да, ну, ты гонишь, дура, – фыркнул я. Если бы Тедди Рузвельт дожил бы до наших дней, он со стыда бы за эту страну удавился своими руками» [4, 14], заметим, что за подобные публичные высказывания гонзо-авторы часто становились врагом политического мира.
Рассмотрим следующий пример из той же книги:
«Можно, конечно, сказать, что всем этим кланом мы обязаны семейке Буш из Техаса, но сказать так – значит слишком все упростить. Буши – всего лишь подставные фигуры растленного, кровожадного картеля богомазов и безумных богатых магнатов, которые правят этой страной вот уже лет 20 и собираются еще лет 200 продолжать в том же духе. Они умеют отдавать приказы, и они не задают слишком много вопросов» [4, 18].
Говоря «Буши», автор имеет ввиду обоих президента США: отца и сына – Джрордж Буш. Он открыто заявляет, что президент страны является подставной фигурой, и какая-то третья сила правит страной управляя президентом. Во многих странах мира за такое смелое высказывание дали бы суровое наказание, но только не в США, в которой свобода слова является одним из главных законов страны. Однако Т. Хантер оспаривает и это, «Реальная власть в Америке принадлежит шайке олигархов, состоящей из сутенеров от политики и бизнеса и священников, которым решительно не нужна никакая Демократия, не говоря уже о честности или хотя бы деревнях – хотя, возможно, следует сделать исключение для тех, что растут в их собственных дворах. Они поклоняются деньгам, могуществу и смерти. Идеальное решение всех проблем нации для них – это новая Столетняя война» [4, 18]. Он считает, что страной правят деньги. Значит, власть у того, у кого имеются деньги. Суммируя сказанное в заключении, автор говорит, «Мне нравится это книга, особенно нравится название, которое отлично суммирует всю гнойную суть жизни в США в эти проклятые первые годы пост американского века» [4, 19]. Таким образом, автор осуждает и обвиняет власть в том, что не президент правит страной, что такие понятия, как «демократия» и «свобода» не являются основой законов страны и не народ является источником власти. Это и является стилем гонзо, о котором говорил Т. Хантер.
Перевод статей и расказов гонзо-авторов на русский язык редкостен. Тому есть несколько причин. Гонзо-журналистика является культурным феноменом в журналистике, присущей только определенной стране и нации. В нем описывается события, происходящие в рамках одной страны или же даже города. Подобные события могут иметь региональный характер и понятных только для этого народа. Представители другой кульутры могут прибывать в культурном шоке от услышанного. В связи с этим, возникает проблема перевода гонзо-журналиситки на другие языки. Главной проблемой в данном случае не является перевод языковых единиц, а одекватное объяснение всего феномена. Все же укажем, что гонзо-стиль является новым стилем в странах СНГ, интерес к этому направлению возрастает с начала 2000 годов. Многие работы Хантера Томпсона были переведены на русский язык только в последние годы. Например, книга «Страх и отвращение в Лас-Вегасе», опубликованная в 1971 году, была переведена на русский язык переводчиком Алекс Керви в 2019 году, книга «Царство страха» опубликованный в 2003 году, была переведена на русский язык Д. Вебером в 2018 году.
Приведем два фрагмента: оригинал «Generation of swine», написанный Томпсоном
Хантером в 1988 году, и сравним его с переводом на русский язык, совершенным переводчиком В.Б. Скобиным.
— He is quitting the race,” he said. “We just got the word. He`s going on TV in Boston in 10 minutes to announce his final decision.”
— You lying swine!” I shouted. “Why do you bother me with these cheap political rumors?”
— This one`s true,” he said. “The man is pulling out. The whole campaign staff is terminated as of 10 o`clock this morning. People are weeping and clinging to each other. I just lost $500 a day for the next two years.”
— Never mind the money. What`s happening?”
— Madness,” he replied. [5, 57]
Переводчик дает следующий перевод:
— Кеннеди вышел из гонки, – сказал Скиннер. – Он только что сообщил нам об этом. Через десять минут он поедет в Бостон, чтобы зачитать свое окончательное решение в прямом эфире.
— Врешь, свинья! – закричал я. – Опять ты злишь меня своими дешевыми политическими сплетнями?
— На этот раз слухи соответствуют действительности, – сказал он. – Парень спрыгнул с поезда. Сегодня в десять утра уволили всю команду. Расставаясь, люди обнимают друг друга и плачут. Я только что потерял пятьсот долларов в день — зарплату, которую я рассчитывал получать следующие два года.
— Плевать на деньги! Что случилось?
— Безумие, — ответил он. [6, 13]
В гонзо-текстах информация часто дается в виде диалога. Тем самым читатель может легко понять позицию, отношение и характер участника событий. В данном отрывке диалога двое участника обсуждают политические изменения в стране. Один участник сообщает новость и убеждает другого участника диалога.
Анализируя перевод В.Б. Скобина можно заметить, что переводчик использовал некоторые виды переводческих трансформации. Например, «He is quitting the race» – местоимение «Не» заменено на имя «Кеннеди» и «Скиннер» – данная трансформация – модуляция было использовано для того, чтобы русскоязычному читателю было проще понимать кто с кем говорит. Также «This one`s true» – данная часть была переведена как «На этот раз слухи соответствуют действительности», и «The man is pulling out» звучит как «Парень спрыгнул с поезда» – также можно увидеть трансформацию – добавление. В оригинале отсутствуют слова «слухи» и «поезд». Переводчик намеренно добавил эту информацию для того, чтобы дополнить информацию и передать полную и завершенную мысль на русском языке. Английское предложение «Never mind the money» на русском языке звучит как «Плевать на деньги» – переводчик использовал не прямое значение слова «Never mind», что в переводе означает «не обращай внимания», «забудь». Тем самым переводчик сохранил ситуативную интенцию автора речи, и перевод получился адекватным.
Как мы выше упоминали, в гонзо-текстах автор выражает свое субъективное мнение и описывает ситуацию от первого лица. Чтобы не быть голословным приведем пример из книги «Generation of swine» глава «Saturday night in The City» и также рассмотрим его перевод:
— I dropped Maria off in front of the tattoo parlor just before midnight. There was no place to park on the street, so I sent her inside and found a place on the sidewalk, in front of a house with no lights.” [5, 14]
— Why not? I figured. Black car, dark sidewalk, nothing but cranked Chinese teen-agers on the street…and we did, in fact, need the story. The week had been too long and fast for wise and considered reflection. I had lectured for something like 166 straight hours on morals and manners and politics, in addition to drugs and violence. I had been awake for too long [5, 15] Перевод В.Б. Скобина:
— Я высадил Марию перед тату-салоном незадолго до полуночи. Места для парковки на улице не было, поэтому я отправил ее в салон, а сам припарковался на боковой дорожке, перед домом с темными окнами.
— Почему бы и нет. Прикинем. Черная машина, темная боковая дорожка, на улице никого, кроме психованных китайских подростков… а нам необходим сюжет. Слишком долгая и чумовая неделя не располагала к мудрым, спокойным размышлениям. Примерно 166 часов подряд я читал лекции о морали, нравах и политике – в дополнение к наркотикам и насилию. Я слишком долго не спал. [6, 2]
В данном отрывке фраза «found a place» было переведено как «припарковался». Переводчик перефразировал английскую фразу, и использовал трансформацию именно в этой ситуации, так как выше уже было упомянуто автором «There was no place to park on the street», что он искал место именно для парковки.
Такие слова, как «cranked Chinese teen-agers» –, «психованных китайских подростков» «figured» – «Прикинем», «fast» – «чумовая» – переведены подобным образом для того, чтобы подчеркнуть манеру речи автора.
В гонзо-текстах автор часто использует дескриптивные предложения, в которых он описывает ситуацию. Благодаря описаниям автор ярко передает образы и обстановку вокруг объекта статьи. Также ряд описательных предложений подчеркивает отношение автора к объекту, следовательно, помогает сильнее проявляться субъективизму. Приведем пример:
— Huge brains, small necks, weak muscles and fat wallets – these are the dominant physical characteristics of the ‘80s . . . The generation of swine.
— We had barely settled in – with a flagon of iced Near Beer and a full dinner of Spicy Hot nuggets from the Kentucky Fried Chicken people in lower Daly City – when a series of horrible beatings climaxed abruptly in a frenzy of teen-age political blather from Sylvester Stallone, and then the movie was over. [5, 27] Перевод В.Б. Скобина:
— Большие головы, тонкие шеи, слабые мускулы и толстые бумажники – вот преобладающие физические признаки восьмидесятых… Поколение Свиней.
— Только мы расположились с кувшином ледяного пива и хорошим ужином – а мы взяли по порции «острого цыпленка» от «Кентукки Фрайд Чикен» из Дэйли-Сити – как сцены жестоких избиений внезапно завершились оргазмом подростково-политической болтовни
Сильвестра Сталлоне. На этом картина кончилась. [6, 25]
Автор детально описывает внешность представителей поколения свиней «Huge brains, small necks, weak muscles and fat wallets – these are the dominant physical characteristics of the ‘80s . . . The generation of swine» из чего читатель может себе представить его образ. Что касается перевода, название компании производителя пиво «with a flagon of iced Near Beer» было пропущено «с кувшином ледяного пива». Переводчик намеренно использовал трансформацию – опущения названия «Near», так как русскому читателю данное название ничего не дает, более того, при неправильном переводе оно может его и запутать. В связи с чем, переводчик совершил прагматическую адаптацию перевода. Однако название компании производителя еды быстрого приготовления он решил сохранить «Kentucky Fried Chicken».
В данном отрывке мы видим, что автор использовал нецензурную лексику для описания ситуации «series of horrible beatings climaxed abruptly in a frenzy of teen-age political blather from Sylvester Stallone» в свою очередь переводчик перевел, как «как сцены жестоких избиений внезапно завершились оргазмом подростково-политической болтовни Сильвестра Сталлоне», что вполне передает интенцию автора.
Использование нецензурной лексики часто встречается в гонзо-текстах. Данная особенность добавляет экспрессию в ситуацию, что в свою очередь стимулирует эмоции читателя. Приведем пример:
— How long, O Lord, how long? Are these TV preachers all degenerates? Are they wallowing and whooping with harlots whenever they’re not on camera? Are they all thieves and charlatans and whoremongers?
— Their only “crimes”, after all, have involved low rumors and innuendo and being seen in public with sluts and half-naked bimbos. [5, 21] В переводе:
— Доколе, о Господи, доколе? Неужели все телепроповедники – дегенераты? Неужели они барахтаются в грязи и развлекаются со шлюхами каждый раз, когда телекамеры смотрят не на них? Неужели они все – воры, шарлатаны и содержатели публичных домов?
— Ведь на самом деле их единственное «преступление» заключается в том, что они дали повод дурным слухам и инсинуациям, засветившись в общественных местах со шлюхами и голыми девками. [6, 8]
Автор часто использует нецензурную лексику, как «thieves and charlatans and whoremonger”, что в переводе звучит, как «воры, шарлатаны и содержатели публичных домов», и «wallowing and whooping with harlots» – «барахтаются в грязи и развлекаются со шлюхами». Переводчик в этом случае перевел все слова без каких-либо изменении и добавлении.
Гонзо-тексту присуще использование оценочного выражения. Тем самым автор ярко показывает свое отношение к объекту исследования. данный метод помогает читателю понять позицию автора по отношению к объекту. Чаще всего оценочные суждения однозначны. Приведем пример из книги “Generation of swine” глава “Gary Hart Talks Politics” и также глава “The Geek from Coral Gables”:
• “Gary is still the brightest and shrewdest of all the presidential candidates, and he will make a run at it.” © Gary Hart Talks Politics.
• “That’s ridiculous,” I said, you people like pigs in the wilderness. Get a grip on yourself © The Geek from Coral Gables. [5, 26]
В переводе:
• «Гэри – по-прежнему самый блестящий и самый умный из сегодняшних кандидатов в президенты. Сейчас он собирается заново начать предвыборную кампанию.»
• «Это же смешно, – сказал я. – Вы, люди, ведете себя, как поросята в лесу. Возьми себя в руки.» [6, 17]
В первом примере автор оценивает кандидата в президенты исходя из своих убеждений такими словами, как «the brightest and shrewdest of all the presidential candidates», что в переводе звучит, как «самый блестящий и самый умный из сегодняшних кандидатов в президенты». Таким образом оценочное предложение перевели дословно, без каких-либо изменении.
Во втором примере слова автора “That’s ridiculous” тоже являются его оценкой сложившейся ситуации. Дальше он объясняет почему он так считает «you people like pigs in the wilderness». При переводе оценочного суждения переводчик использует прямое значение слова и переводит, как «Это же смешно», что передает полностью интенцию автора заложенный в оригинале.
Гонзо-авторы часто используют идиомы. Идиомы не только придают эмоциональную окраску, но также украшают язык автора, делая его более лаконичным и богатым. Например:
• “We had just watched Gorbachev on TV in the lounge at Lindbergh Field, and he was clearly on the roll…” [5, 35] В переводе:
• «В холле «Линдберг Филд», незадолго до нашего разговора, мы с Уиллисом видели
Горбачева по телевизору; без сомнения, он находился на гребне успеха» [6, 28]
Переводчик очень уместно использовал ситуативную адаптацию идиомы «to be on the roll» на русском языке «быть на гребне успеха».
ВЫВОДЫ
Гонзо-тексты в основном встречаются в художественной литературе и в журналистике. Данный жанр является одним из видов новой журналистики. Из-за лингвистических и культурных особенностей жанра переводы гонзо-текстов не типичны для переводческой практики. Для успешной и адекватной реализации переводов гонзо-текстов переводчик должен хорошо знать американские реалии.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ
1 Удалова Н.А., Удалова Л.В. Стиль «гонзо» в современной журналистике // Материалы VII Международной студенческой научной конференции «Студенческий научный форум» // [Электронный ресурс]/Режим доступа: <a
href=»https://scienceforum.ru/2015/article/2015015379″>https://scienceforum.ru/2015/article/2015
015379</a> (дата обращения: 09.01.2020 ).</p>
2 Маклюэн Г.М. Понимание медиа: Внешние расширения человека/ Пер. с англ. В. Николаева; Закл. Ст. М. Вавилова. – 4-е изд. – М..: Кучково поле, 2017. – 464с.
3 Журналистика «гонзо» — что такое, как возникло и почему нравится креативно настроенной молодежи? Характерные приемы стиля гонзо-журналистики // [Электронный ресурс]/Режим доступа: https://dp32.ru/ognezaschita/zhurnalistika-gonzo—chto-takoe-kakvozniklo-i-pochemu-nravitsya-kreativno/
4 Хантер Т.С. Царство страха. Пер. на русский язык Вебер Д.; — Москва: Издательство
«Астрель», 2012.-380с. // [Электронный ресурс]/Режим доступа: http://loveread.ec/view_global.php?id=34334
5 Hunter S.Thompson Generation of swine. Simon &Schuster paperbacks. New York,- 2003-
312p. // [Электронный ресурс] / Режим доступа: https://books.google.kz/books?id=tw2q2mny50IC&pg=PA27&lpg=PA27&dq=Huge+brains,+small +necks,+weak+muscles+and+fat+wallets+%E2%80%93+these+are+the+dominant+physical+chara cteristics+of+the+%E2%80%9880s.
6 Хантер Т.С. Поколение свиней. Пер. на русский язык Скобин В.Б.; Москва: Издательство «Астрель», 2012.-416с. // [Электронный ресурс]/Режим доступа: http://loveread.ec/view_global.php?id=34331
П.М. Әбенова
Аударма тәжірибесіндегі гонзо-текст
Абылай хан атындағы қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті, Алматы қ., Қазақстан Мақалада «гонзо-текст» түсінігінің мәні қарастырылған. Аталмыш жанр көбіне америкалық журналистика саласында қолданылады. Автор гонзо-журналистиканың медиа саласындағы қолданысын, оның ішінде кино, баспа сөз салаларында зерттейді. Аудармашының басты мақсаты мәтінді лингвистикалық және мәдени тұрғыдан дұрыс аудару. Осыған орай, автор «гонзо» жанрында жазылған шығармалардың аудармасына талдау жасады.
P.M. Abenova
Gonzo-text in translation practice
Kazakh University of International Relations and World Languages after Ablai khan,
Almaty, Kazkahstan
The article reveals the content of the concept “gonzo-text”. This genre is mostly used in American journalism. The author considers gonzo-journalism in the sphere of media, including movie industry, printing media. The translator’s main aim is to conduct adequate translation form linguistic and cultural aspects. In this case, the author analyzed materials written in the gonzo genre.
ӘОЖ 81’23
С.Ж. Баяндина1, Б. Хасанұлы2
1ф.ғ.д, профессор, ҚР педагогика ғылымының академиясының академигі, теориялық және қолданбалы тіл білімі кафедрасының меңгерушісі, Абылайхан атындағы ҚазХҚ және ӘТУ, Алматы, Қазақстан, e-mail: bayandina2004@mail.ru
2ф.ғ.д., профессор, Халықаралық ақпарат академиясының академигі, Абылай хан атындағы
ҚазХҚ және ӘТУ, Алматы, Қазақстан
ТІЛДЕРДІҢ ҚЫЗМЕТТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ: ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛІНІҢ ҚЫЗМЕТТІК НЕГІЗДЕМЕСІ
Мақалада тілдің қызметі тіл білімінің күрделі мәселесі ретінде қарастырылған, отандық және шетел ғалымдарының пікірлеріне назар аударылған. Тілдің бірнеше қызметтік классификациясы бар, олар өзара негізділігімен, толықтығымен, мақсаттығымен ерекшеленеді. Қазақстан Республикасында мемлекеттік тілдің қызметі егемендік еліміздің заңнамасында негізделген. Қазақстан Республикасының заңнамалық құжаттары қоғамдық өмір салаларындағы тілдердің мәртебесін, принциптерін, ерекшеліктері мен қызмет ету механизмдерін анықтайды. Мемлекеттік тілдің қолданылуына әсер ететін экстралингвистикалық факторлар көрсетілген. Тілдердің қолданылуының мемлекеттік бағдарламалары жасалды, онда қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі қызметін жақсарту үшін қажетті шаралар көрсетілген.Сонымен қатар Қазақстанда тұратын ұлттық тілдерінің қызметі заңнамалық құжаттарда орын алған.
Түйінді сөздер: тілдің қызметі, тілдердің қызметтік жіктелімі, мемлекеттік тіл, ұлттық тіл, мемлекеттік тілінің қызметі.
КІРІСПЕ
Тілдердің қызметтік жіктелістерінің көптілді қоғамда маңызы зор. Тілдің бірнеше қызметтік классификациясы бар, олар өзара негізділігімен, толықтығымен, мақсаттығымен ерекшеленеді [1, 94]. В.А.Аврорин тілдерді «қызметтік даму» дәрежесі бойынша былай деп бөледі: 1) көне жазулы тілдер; 2) жаңа жазулы тілдер (языки младописьменные); 3) жазуы жоқ тілдер [2, 75].
Ю.Д.Дешериев КСРО-ның әлеуметтік-ұлттық ерекшеліктеріне сүйене отырып, былайша жіктейді: 1) орыс тілі ұлтаралық тіл ретінде; 2) одақтық республика тілдерінің ұлттық әдеби тілі; 3) автономды республика және облыстардың әдеби тілі; 4) қоғамдық қызметі шектелген жазба тілдер; 5) жазуы жоқ азшылық ұлыстар тілі [3].
Тілдің қызметтік типтерін айқындауда қарым-қатынас ортасы мен саласы ескеріледі.
Бұндай топтастыруды В.А.Аврорин жасады, оны Л.Б.Никольский [4] және А.Д. Швейцер
[5] түрлендіреді. Олар тілдің қызметтік типтерін былайша айырып көрсетеді: 1) макроделдал – көп ұлтты мемлекетте ұлтаралық қатынас қызметін атқаратын тіл, ал бір ұлтты мемлекетте ‒ ұлттық тілдің жоғары, әдеби өңделген формасы. Макроделдал тілдер өзара: а) табиғи қалыптасқан ежелгі тіл; б) ораша көлемде қызмет атқаратын кірме тіл болып сараланады; 2) аймақтық тіл – мемлекетте арнайы мәртебесі жоқ тілдің өмір сүру формасының бірі, мысалы, көпұлтты қоғамда ‒ ірі этностың әдеби тілі, ірі ұлыстардың жазуы жоқ тілдері, бір ұлтты қоғамда ‒ диалектүстілік койне, 3) жергілікті тіл – көпұлтты мемлекеттегі азшылық ұлыстар тілі, бір ұлтты мемлекеттегі ‒ қалалық тұрмыстық тіл мен аймақтық диалектілер; 4) кәсіби тіл: а) кәсіби тіл; б) шартты тіл болып бөлінетін әлеуметтік диалектілер. 5) ғұрыптық тіл ‒ арнайы қолдану шеңбері бар діни тіл.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кеңес социолингвистері сынап қарастырған шетел ғалымдарының тілдің қызметтік топтастырулары мынадай:
1. А.Мартине тілдердің қызметтік классификациясын пирамида түрінде жасады: 1) жергілікті диалектілер мен тілдер; 2) аз таралған тілдер; 3) делдал тілдер.
2.У.Стюарттың классификациясы бойынша: 1) қалыпқа түспеген ана тілі; 2) қалыпқа түскен тіл; 3) қалыпқа түскен, бірақ қазіргі кезде қолданылмайтын тіл; 4) пиджин типті аралас тіл; 5) жасанды және шектеулі тілдер.
3.Ч.Фергюсон өз классификациясында: 1) негізгі тіл; 2) тұрлаусыз тіл; 3) арнайы тіл,- деп қарастырады.
Көздеген мақсаты – әлеуметтік лингвистикалық тұрғыда тілдерді салыстыру үшін және келесі тұлға түрінде тілдік жағдайды көрсету мүмкіндігін беру. Бұл классификация сынға түседі, өйткені мұнда квантитивтік мазмұн басым және тілдің қоғамдағы қызметтік таралуы мен тілдің негізгі мазмұны туралы ұғым берілмейді.
4.Дж.Гамперц классификациясы: 1) субаймақтық және аймақтық тілдер;
2) әлеуметтік және кәсіби топтардың тілдері; 3) діни және әкімшілік кодты бейнелейтін тілдер.
5. Е.Найда мен У.Уондерли классификациясы: 1) топішілік; 2)топтан тыс байланыс тілі; 3) арнайы ақпарат тілі.
Тілдердің қызметтік классификациясының әр алуандығы әлемдегі әртүрлі тілдер мен олардың өмір сүру формаларына жаңаша қарауға мүмкіндік берді, бірақ ғалымдар бір пікірге келе алмайды, өйткені өз топтастыруларында әрқайсысы әртүрлі ерекшеліктерді көздеді.
Біздің ойымызша, Л.Б.Никольскийдің пікірімен келісуге болады. «Базисным понятием при создании функциональной классификации должно быть понятие функции» [4, 40]. Бұл мәселе сондай-ақ Қырғызстан мен Қазақстан мысалында А.О.Орысбаев [6], Б.Х.Хасанов [7] және А.Абасиловтың [8] еңбектерінде терең зертелген.
Тілдің әлеуметтік (қоғамдық) қызметі Д.Смит, Ю.Д.Дешериев, А.Д.Швейцер, Л.Б.Никольский, В.Г.Костомаров, А.О.Орысбаев, Б.Х.Хасанов, Л.Н.Григорьева, Г.В.Хруслов,
К.М.Әбішева және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Д.Смит тіл қызметін ішкі және қоғамдық деп екіге бөледі. Тілдің ішкі (лингвистикалық) қызметіне ол мол тәжірибемен тұжырымдалатын арнайы арақатынастың жүйелі бағытындағы референттік қызметін жатқызады. Тілдің қоғамдық қызметтерінің ішінде мыналарды бөліп көрсетеді: 1) ақпарат беруді көрсететін және тілдің басты қоғамдық қызметі ретінде қарастырылатын коммуникативтік қызметі; 2) тілді жекелеген адамдардың немесе қоғамдық топтардың белгілі бір когнитивтік бағыт-бағдарын танытуы үшін пайдаланатынын көрсететін экспрессивтік қызметі; 3) тілді қоғамдық жүйеде жекелеген адамдардың бірігуі үшін пайдаланатын интегративті қызметі.
Ю.Д.Дешериев тілдің қоғамдық қызметіне мыналарды жатқызады: 1) тілдің оқу тілі болу қызметі: а) бастауыш мектепте, б) орта мектепте, в) жоғары оқу орындарында; 2) өмірдің түрлі қоғамдық-саяси салаларында қолданылатын тілдің қызметі: а) колхоз, совхоз, зауыттардағы және фабрикалардағы жиналыстарда; б) съезд, конференцияларда; в) ғылыми сессияларда және т.б. 3) көркемөнер, қоғамдық-саяси және ғылыми әдебиет және т.б. тілінің қызметі; 4) мерзімді баспалар (газет, журналдар және т.б.) тілінің қызметі; 5) ауыл, тұтас аудан ішінде барлық немесе жеке қызмет салаларында тілді тұтынушылардың өзара қарымқатынас тілінің қызметі; 6) автономды немесе одақтық республика ішінде тілді тұтынушылардың өзара қарым-қатынас тілінің қызметі; 7) халықаралық қарым-қатынас тілінің қызметі [3, 56 ].
Қазіргі тілдердің қоғамдық қызмет ауқымы түрлі факторлармен ерекшелнеді.
Ю.Д.Дешериевтің пікірі бойынша, мына мәселелер маңызды деп көрсетеді: «1) халықтың әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени дамуының өзгешелігі; 2) қоныстану сипатындағы факторлар (өз мемлекеттілігінің бары, ұлттық автономия формалары және т.б.); 3) сол тілде сөйлейтін халық саны; 4)тіл тұтынушылардың басым бөлігінің сол аумақта шоғыр қоныстануы; сол халықтың тілдік тәжірибесі (яғни халық өздерінің негізгі қызметтерінде қай тілді қолданады ‒ байырғы туған тілі немесе екінші тілді) және т.б.» [3, 57].
Тілдің әлеуметтік қызметі символдық қызмет арқылы анықталады. Ол біріктірушілік (бірнеше диалекті тұтынушыларын бір ұжымға біріктіретін тілдің стандартты қызметі), ерекшелеушілік (бір ұжымды айырып, ерекшелеп көршілес ұжымға қарсы қояды) және беделділік (әлеуметтік беделмен байланысты болатын) қызметтерінен тұрады.
Л.Б.Никольский мен А.Д.Швейцер тілді қай жағынан да қарастырғанда да әлеуметтік факторлар ішінен оның қоғамдық қызметін зерттеу маңызды дей келіп, оған шоғырландырушылық, ажыратушылық және біріктірушілік қызметтерін жатқызады [9].
Алғашқы екі қызмет бір-бірінен өзара ерекшеленеді. Біріншісі ‒ біршама ірі этникалық қауымдастықтардың өзінен-өзі ұйымдастырылмаған үдерісте сіңісуі арқылы басқа бір этникалық бірліктердің қалыптасуына себепші болады, екіншісі ‒ халықаралық қатынас үшін тілдің кең таралуына бағытталып, ұлттық-саяси қауымдастықтың қалыптасуын тездететеді, мемлекеттің немесе қоғамның саналы түрдегі іс-әрекеттерінің нәтижесінде пайда болады және күшейеді. [9, 22].
Тілдердің қоғамдық қызметі бірдей болмайды. Тілдің бұл қызметінің атқаратын көлемін анықтау үшін, нақыты бір социумдағы тілдің қызмет етуін қарастыру қажет. Мәселен, ағылшын тілінің қоғамдық қызметі әр мемлекетте әртүрлі болуы мүмкін, сондай-ақ орыс тілінің қоғамдық қызметі Ресейде және Қазақстанда бірдей емес.
Тілдің қызмет етуі қажетті өзара тәуелді шарттармен жүзеге асады: 1) әлеуметтік шарттар, 2) тілді қолдану ортасы мен саласы, 3) тілдің өмір сүру формалары, 4) құрылымнан тыс факторлардан пайда болатын ерекшеліктер мен элементтердегі тіл құрылымы [9, 88].
Тілдің қоғамдық қызметін көрсету үшін, адам еңбек ететін өмір салаларын анықтаудың маңызы зор. Тілдің қолданылу шеңбері ‒ коммуникативті қажеттіліктің біршама біркелкілігімен сипатталатын тілден тыс ақиқат аймағы. Олардың қанағаттануы үшін айтушы белгілі бір тілдік құралдардың жиынтығы мен ережелерінің бір-бірімен үйлесуін жүзеге асырады [10, 59].
Тілдің қызмет етуін зерттеуші ғалымдар тіл қолданылатын өмір салаларын көрсетуде бір пікірде болған емес. Мысалы, В.А.Аврорин 12 қарым-қатынас саласын,
Ю.Д.Дешериев ұлттық тілдің 22 қолданылу саласын, Л.Б.Никольский, – 7 өмір саласын,
А.О.Орысбаев 79 негізгі сала мен қосалқы саланы, Б.Хасанұлы мемлекеттік тілдің 100-ден аса негізгі саласы мен қосалқы саласын көрсетеді.
Мемлекеттік тіл – «белгілі бір мемлекеттің әлеуметтік-коммуникативтік жүйесінің негізгі компоненті, берілген ресми дәрежесі бар және мемлекеттің аумағында барлық тұрғындардың қолдануы міндетті болып саналады» [7 ].
Н.Ф.Алефиренконың ойынша, кейбір түсініспеушіліктегі қате жіктеулер, кейде «мемлекеттік тіл», «ресми тіл», «ұлттық тіл» туралы көмескі түсініктер туындатады. Мемлекеттік тіл дегеніміз ‒ мемлекеттің рәмізі болып табылатын, мәдени, әлеуметтік және саяси өмірінде осы немесе басқа да мемлекетте біріктіруші қызмет атқаратын тіл. Ресми тіл болып мемлекеттік басқару, заңнама, сот ісі тілі саналады [11].
Ұлттық тіл – барлық жазбаша және ауызша жиынтықтағы ұлттың тілі: әдеби тіл, аймақтық және әлеуметтік диалектілер, тұрмыстық тіл, койне және т.б. Әдеби тіл тілдің өзге өмір сүру формаларының арасында үстем тұрады. Ұлттық тіл ‒ функционалдық жүйесі айтарлықтай дамыған тіл. Егер бастапқы екі түсінік мемлекеттік тілдің дәрежесін сипаттаса: елдің Конституциясы айқындайтын оның әлеуметтік-коммуникативтік жүйедегі құқықтық жағдайы, функционалды сипаттамасымен анықталатын тілдің әлеуметтік жағдайы, соңғысы ‒ ұлттық бірігу үдерісі және оның ішкі құрылымы мен көп функционалдылығының дамуымен жүзеге асқан лингвотарихи категория [11, 386].
Қазіргі күні қазақ тілінің қызмет ауқымын дамыту заңнамалармен бекітілген. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесі еліміздің Ата заңы ‒ Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген. Айталық, 7-бапта былай делінген: «1.Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк тiл – қазақ тiлi. 2.Мемлекеттiк ұйымдарда және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына орыс тiлi ресми түрде қазақ тiлiмен тең қолданылады. 3.Мемлекет Қазақстан халқының тiлдерiн үйрену мен дамыту үшiн жағдай туғызуға қамқорлық жасайды». Бұл бапта республикада басым қызмет атқаратын қазақ тілі мен орыс тілінің мәртебесі мен қолданыс аясы және Қазақстан халқының өзге тілдері заңды түрде сараланған.
Аталмыш баптың жүзеге асуына Үкiмет, өзге де мемлекеттiк, жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар «Қазақстан Республикасының барша азаматтарының мемлекеттiк тiлдi еркiн және тегiн меңгеруiне қажеттi барлық ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық жағдайларды жасауға мiндеттi» (98-бап) болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясында осы негізгі баптан басқа республикадағы тілдің қолданылуын заңды реттейтін өзге де баптар бар. Мысалы, 14-бапта: «Тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк жағдайына, жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тіліне, дiнге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жерiне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкiмдi ешқандай кемсiтуге болмайды», ‒ делінген.
19-бапта Қазақстанның әрбір тұрғынының «ана тілі мен төл мәдениетiн пайдалануға, қарым-қатынас, тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркiн таңдап алуға құқығы бар» екені айрықша айтылған.
Республика Президентін сайлауда оның мемлекеттік тілді білуіне назар аударылады, бұл туралы 4-бапта айтылады: «Республика Президенті тумысынан республика азаматынан сайлануы мүмкін, қырық жастан кіші емес, мемлекеттік тілді еркін меңгерген және Қазақстанда кем дегенде он бес жыл өмір сүрген болуы керек».
Қазақстан Республикасының Конституциясының 58-бабында Палата төрағалары мемлекеттік тілді еркін білу керектігі ескертілген.
Қазақстан Республикасының 1997 жылы 11 шілдеде қабылданған «Тіл туралы» № 151-1 заңына 2004 жылы 20 желтоқсанда енгізілген№ 13-111 толықтырулар мен өзгерістерде Қазақстан Республикасында тілдерді қолданудың құқықтық негізгі, оларды меңгеру мен дамыту үшін жағдай жасауға мемлекеттің міндетті екені, Қазақстан Республикасында қолданылатын тілдердің барлығына бірдей құрметпен қарауды қамтамасыз ету көрсетілген.
Осы заңның 3-бабында: «Қазақстан Республикасындағы тiл туралы заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi, ол осы заңнан, тiлдердi қолдануға және дамытуға қатысты Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұрады.
Тiл туралы заңдар Қазақстан Республикасының азаматтарына, Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдiктерге және азаматтығы жоқ адамдарға қолданылады», ‒ делінген.
4-бап мемлекеттік тілге арналған, онда былай делінген: «Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тiлi – қазақ тiлi.
Мемлекеттiк тiл – мемлекеттiң бүкiл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттiк басқару, заң шығару, сот iсiн жүргiзу және iс қағаздарын жүргiзу тiлi.
Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттiк тiлдi меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбiр азаматының парызы.
• Үкiмет, өзге де мемлекеттiк, жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар: Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiлдi барынша дамытуға, оның халықаралық беделiн
нығайтуға;
• Қазақстан Республикасының барша азаматтарының мемлекеттiк тiлдi еркiн және тегiн меңгеруiне қажеттi барлық ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық жағдайларды
жасауға;
• қазақ диаспорасына ана тiлiн сақтауы және дамытуы үшiн көмек көрсетуге мiндеттi».
Тілдердің қолданылуы 8-бапта реттелген: «Мемлекеттiк тiл Қазақстан Республикасы мемлекеттiк органдарының, ұйымдарының және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының жұмыс және iс қағаздарын жүргiзу тiлi болып табылады, орыс тiлi ресми түрде қазақ тiлiмен тең қолданылады.
Мемлекеттiк емес ұйымдардың жұмысында мемлекеттiк тiл және қажет болған жағдайда басқа тiлдер қолданылады».
Қазақстанда тұратын басқа халықтардың тілдері мен мемлекеттік тілдің қолданылуына 9-15-баптар арналған: мемлекеттiк органдар актiлерiнiң тiлi, құжаттама жүргiзу тiлi, азаматтардың өтiнiштерiне қайтарылатын жауап тiлi, Қарулы Күштер мен құқық қорғану органдарындағы тiл, сот iсiн жүргiзу тiлi, әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстердi жүргiзу тiлi, мәмiлелер тiлi.
16-18-баптарда мемлекеттік және басқа да тілдердің білім беру, ғылым, мәдениет және бұқаралық ақпарат құралдары саласында қолданылуы берілген.
16-бапқа сәйкес, мектепке дейінгі балалар ұйымдарында мемлекеттік тіл қолданылады, ал ұлт топтары жинақы тұратын жерлерде ‒ солардың тiлдерiнде; балалар үйлерiнде және оларға теңестiрiлген ұйымдарда оқыту, тәрбие беру тiлiн жергiлiктi атқарушы органдар олардағы балалардың ұлттық құрамын ескере отырып белгiлейдi; бастауыш, негізгі орта, жалпы орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі бiлiмдi мемлекеттiк тiлде, орыс тiлiнде, ал қажетiне қарай және мүмкiндiгi болған жағдайда басқа да тiлдерде; білім беру ұйымдарында мемлекеттiк тiл мен орыс тiлi мiндеттi оқу пәнi болып табылады және бiлiм туралы құжатқа енгiзiлетiн пәндер тiзбесiне кiредi.
Ғылым және білім саласында мемлекеттiк тiл мен орыс тiлiнiң қолданылуы қамтамасыз етіледі; мәдени шаралар мемлекеттiк тiлде және қажет болған жағдайда басқа да тiлдерде жүргiзiледi (17-бап).
Мемлекеттік және басқа да тілдер баспа басылымдары мен бұқаралық ақпарат құралдарында қолданылады. Бұл 18-бапта белгіленген, сондай-ақ бұл жерде: «қажеттi тiлдiк ортаны жасау және мемлекеттiк тiлдiң толыққанды қолданылуы мақсатында, олардың меншiк нысанына қарамастан, телерадио арналары арқылы берiлетiн мемлекеттiк тiлдегi хабарлардың көлемi уақыт жағынан басқа тiлдердегi хабарлардың жиынтық көлемiнен кем болмауға тиiс».
19 бен 22-бап аралығында топонимикалық атауларды, ұйымдардың атауларын пайдалану тәртiбi, кiсi есiмiн, әкесiнiң есiмiн және тегiн жазу, деректемелер мен көрнекi ақпарат тiлiнің қолданылуы тәртібі белгіленген.
«Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» заңы тілді құқықтық қорғауды қарастырады. 23-бапта «Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiл және барлық басқа тiлдер мемлекеттiң қорғауында болады. Мемлекеттiк органдар бұл тiлдердiң қолданылуы мен дамуына қажеттi жағдай жасайтыны» айтылған. Осы баптың шеңберінде «тiлдiң дамуы мемлекеттiк тiлдiң басымдығын және iс қағаздарын жүргiзудi қазақ тiлiне кезең-кезеңмен көшiрудi көздейтiн Мемлекеттiк бағдарламамен қамтамасыз етiледi». Бұдан басқа, бұл жерде «мемлекеттiк тiлдi белгiлi бiр көлемде және бiлiктiлiк талаптарына сәйкес бiлуi қажет кәсiптердiң, мамандықтардың және лауазымдардың тiзбесi Қазақстан Республикасы заңдарымен белгіленетіні» айтылған. Терминологиялық және ономастикалық комиссияларды және қажет болған жағдайда басқа да құрылымдарды Қазақстан Республикасының Үкiметi құрады.
Сонымен қатар тілді құқықтық қорғау тiл туралы заңдарды бұзғаны үшiн жауаптылық, уәкiлеттi органның құзыретi , ономастикалық комиссияның құзыретi, облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергiлiктi атқарушы органының құзыреті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергiлiктi атқарушы органының құзыретi «Қазақстан Республикасы Тіл туралы» Заңын орындауды қамтамасыз етуін қарастырады.
«Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» заңы тiлдi шетелдермен және халықаралық ұйымдармен қатынастарда пайдалануды анықтап берді. Қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкiлдiктерi мен Қазақстан Республикасының халықаралық ұйымдар жанындағы өкiлдiктерiнiң қызметiнде жүзеге асырылады. Осы 27бапта былай делінген: «Екiжақты халықаралық шарттар, әдетте, уағдаласушы тараптардың мемлекеттiк тiлдерiнде жасалады, көпжақты халықаралық шарттар оған қатысушылардың келiсiмiмен белгiленген тiлдерде жасалады.
Қазақстан Республикасында басқа мемлекеттер өкiлдерiмен өткiзiлетiн ресми қабылдаулар мен өзге де шаралар басқа тiлдерге аударылып, мемлекеттiк тiлде жүргiзіледi».
Қазақстан Республикасы тіл саясатының тұжырымдамасы «Қазақстан
Республикасындағы тіл туралы» заңының алдында тұрады. Ол өтпелі кезеңде тілді сақтау мен функционалды даму аясында мемлекеттік саяси стратегиялар дайындауға, қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде дамуы үшін жағдайлар туғызу бойынша мемлекеттік тапсырмаларды анықтауға бағытталған.
Тұжырымдаманың міндеті тілдерді қолданудың құрылымын жасау, тілді дамытатын басым бағыттарды Қазақстан Республикасының Конституциясысына сәйкес анықтайды.
Тұжырымдама қолданылған шараларға қарамастан, қазақ тілін мемлекеттік тіл дәрежесіне толық енгізу мүмкін болмай жатқандығын айтады. Басты себеп ‒ бұл мәртебе әлі күнге дейін тек ресми мәлімделген, бірақ оны жаппай меңгерту мен қолданылуын қамтамасыз ететін құрылымдар қажетті мөлшерде бекітілмеген.
ҚОРЫТЫНДЫ
«Қазақ тілінің мәселесі оның нақты мемлекеттік мәртебесін иемдену қажеттілігімен бітпейді. Ғалымдардың, мамандардың, мұғалімдердің көзқарасы бойынша, қазіргі қазақ тілінің өз жағдайына, оны дамыту және байыту мәселесіне көңіл бөлу керек. Әңгіме жаңа әлеуметтік мәдени реалий кейпінде басқа әлемдік тілдермен өзара әрекеті және де осындағы тілдің ішкі потенциалын қолдану арқылы оның мүмкіншіліктерін кеңейту туралы болып отыр».
Тіл саясаты тұжырымдамасында Қазақстан Республикасында мемлекеттік тілдің қолданылу аясы, ерекшеліктері, белгілері анықталған, тілдердің қызметтік дамуының оңтайлы үлгісі берілген, тілдік құрылымының міндеттері белгіленген, бұл кейін «Қазақстан Републикасындағы тілдер туралы» заңында қамтылды делінген.
Қазақстан Республикасының тілдік құрылымының міндеттері мен стратегиялық мақсаттарының анықталуы, олардың жүзеге асуының тетігі мен басты бағыттары «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» баяндалған. Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыруда: -мемлекеттік тілді мемлекеттік басқару тілі ретінде қолдануды қамтамасыз етуге;
-нормативті-құқықтық базаны жетілдіруге;
-барлық мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өз-өзін басқару органдарында негізгі іс қағаздар жүргізу тілі ретінде мемлекеттік тілдің қолданылуын қамтамасыз етуге;
-іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуге көшу кестесі (нақты уақыты мен ісшаралардың көрсетілуімен) анықталған;
-республика аумағында мемлекеттік тілді азаматтарға тегін үйрету бойынша бірыңғай курс жүйесін республика және жергілікті бюджеттер, сонымен қатар басқа да қаражат көздерімен қамтамасыз етуге;
-мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарында ресми пайдаланылатын орыс тілінің қарым-қатынас құралы ретінде қолданылуын қамтамасыз етуге;
-этникалық қауымдастықтың (диаспора) өкілдеріне туған тілде білім алуларына мемлекеттік қолдау көрсетілуін қамтамасыз етуге және т.б. белгіленген.
Мемлекеттік бағдарлама тілді дамытудың басым бағыттарын анықтап берді. Оларға мыналар жатады: 1) ғылыми-құқықтық қамсыздандыру; 2) мемлекеттік басқару, заң, сот ісін жүргізу, іс қағаздарын жүргізу, Қарулы күштер мен құқықтық қорғану органдарындағы халықаралық қызметте мемлекеттік тілдің қоғамдық қызметін дамыту; 3) тілдерді оқыту мен білім беру жүйесінде қоғамдық қызметін дамыту; 4) елдің тілдік дамуын ғылыми қамсыздандыру; 5) мәдениет, бұқаралық құралдар ақпараты, сондай-ақ халыққа қызмет ету және денсаулық сақтау жолдарында тілдің қоғамдық қызметін дамыту.
Қазақстан Республикасы Үкіметі «Мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту» (14 тамыз, 1998 ж. № 769, 8 қаңтар 1999 ж толықтырулар мен өзгерістер енгізілген, №16, 28 қаңтар 2005ж. №73) жөнінде Қаулы қабылдады. Бұл қаулыда мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту мақсатында Орталық орындаушы органдарға, барлық деңгейдегі әкімдерге, Қазақстан Республикасы ақпарат және қоғамдық келісім министрлігіне, Білім және ғылым, Мәдениет және денсаулық сақтау министрлігіне, Қазақстан Республикасының Әділет министрлігіне, Қазақстан Республикасы Көлік және қатынас министрлігіне, Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігіне «Қазақстан Республикасының Тіл туралы» Заңының жүзеге асуы бойынша нақты тапсырмалар берілді.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Бондалетов В.Д. Социальная лингвистика. ‒ М.: Просвещение.1987.
2 Аврорин В.А. Проблемы изучения функциональной стороны языка. ‒ Л.: Наука, 1975.
3 Дешериев Ю.Д. Социальная лингвистика. ‒ М.: Наука, 1977.
4 Никольский Н.Б. Синхронная социолингвистика (теория и проблемы). ‒ М.: Наука, 1976.
5 Швейцер А.Д. Современная социолингвистика. Теория, проблемы, методы. ‒ М., 1976.
6 Орусбаев А.О. Языковая жизнь Киргизии (Функциональная дистрибуция языков). ‒ Фрунзе: Илим, 1990.
7 Хасанов Б. Х. Социально-лингвистические проблемы функционирования казахского языка в Республике Казахстан. АДД. ‒ Алма-Ата, 1992.
8 Абасилов А. Мемлекеттік тілдің Қазақстан Республикасының солтүстік аймағындағы қызметі: социолингвистикалық проблемалары, оларды шешу жолдары. Филол. ғыл. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін дайынд. диссертация. -Алматы, 1998.
9 Никольский Л.Б., Швейцер А.Д. Введение в социолингвистику. ‒ М.: Высшая школа, 1978.
10 Беликов В.И., Крысин Л.П. Социолингвистика. ‒ М.: РГГУ, 2001.
11 Алефиренко Н.Ф. Теория языка. Вводный курс. ‒ И.: Издательский центр
«Академия», 2004
С.Ж. Баяндина , Б. Хасанулы
Особенности функций языка: основы функций государственного языка в Республике Казахстан
1,2КазУМОиМЯ им. Абылай хана, Алматы, Казахстан В статье рассмотрены функции языка как одна из сложных проблем языкознания, обращено внимание на взгляды отечественных и зарубежных ученых. Существует несколько классификаций функций языка, которые дифференцируются между собой полнотой, целевой установкой, различными подходами к исследованию. В Республике Казахстан функции государственного языка основаны на законодательстве. Законодательные документы Республики Казахстан определяют статус, принципы, особенности и механизмы функционирования языков в сферах общественной жизни. Показаны экстралингвистические факторы, влияющие на реализацию функционирования государственного языка. Разработаны государственные программы по функционированию языков, в которых отмечены меры, необходимые для улучшения функционирования казахского языка как государственного. Вместе с тем функции языков этносов, проживающих в стране, также отмечены в казахстанском законодательстве.
S.Zh. Bayandina1, В.Khasanuly2
Functions of language features: basic functions of state language in the Republic of
Kazaskhtan
KazUIRandWL named after Abylay Khan, Almaty, Kazakhstan The article considers the functions of language as one of the difficult problems of linguistics; attention is drawn to the views of domestic and foreign scientists. There are several classifications of language functions, which are differentiated by completeness, purpose, and various approaches to research. In the Republic of Kazakhstan, the functions of the state language are based on legislation. The legislative documents of the Republic of Kazakhstan define the status, principles, features and mechanisms of the functioning of languages in the areas of public life. Extralinguistic factors affecting the implementation of the functioning of the state language are shown. State programs for the functioning of languages have been developed, in which the measures necessary to improve the functioning of the Kazakh language as a state language have been noted. At the same time, the functions of the languages of ethnic groups living in the country are also noted in Kazakhstani legislation.