ЭФФЕКТ ОКСЮМОРОНА КАК СРЕДСТВО ЭКСПЛИКАЦИИ НРАВСТВЕННЫХ ЦЕННОСТЕЙ ЛИЧНОСТИ
В статье рассматриваются вопросы, связанные с формированием авторской сферы высказывания, в частности интенциональных эмотивных смыслов – составляющих субъективно-оценочной модальности. Выделены основные способы реализации авторских интенций, обусловливающих структурирование образа персонажа.Одним из способов репрезентации отношения автора к объекту описанияявляется противопоставление вербально выраженной пейоративной оценки действий и эмоций персонажа и имплицитно представленных интенсиональных эмотивных смыслов с мелиоративной окраской, что создает эффект оксюморона. Формирование комплексной характеристики персонажапредполагает не только экспликацию модальныхэмотивных смыслов, но и диктальных, как интепретационно-характерологических, так и эмоционально-жестовых и эмоционально-оценочных. Определены приемы, способствующие комплексному восприятию образно-оценочного смысла высказывания, экспрессивной окрашенности текста в целом.
Ключевые слова: оксюморон, диктально- и модально-эмотивные смыслы, эмотивнооценочные рефлексивы и регулятивы, перлокутивный эффект, глобально-событийные эмотивные смыслы, эмоциональная тональность текста.
ВВЕДЕНИЕ
В рассказах В.М. Шукшина структура образа персонажа часто строится на основе противопоставления эксплицитно представленных негативных характеристик личности с точки зрения социума и имплицитных смыслов, составляющих основу авторской модальности. Герои В.Шукшина, относящиеся к категории «чудиков», – это люди, живущие мечтой о высокой цели. Они не могут смириться с рутинным, пресным существованием;серые, однообразные будни заставляют их искать различные способы применения своим творческим силам, поступать вопреки традиционно сложившимся правилам жизни обывателей. Двойственность личности героя реализуется в процессе формирования когнитивно-пропозициональной структуры текста, когда в основе предиката – оксюморон, отражающий противоречивость и вместе с тем внутреннюю цельность образа.
ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ
В рассказе «Миль пардон, мадам!» главный геройБронька Пупков предстает перед читателем в качестве никчемного, взбалмошного мужичонки, бездельника и хвастуна.
Негативный образ персонажа формируется путем описания его поведения в быту:
Бронька много скандалил на своем веку, дрался, его часто и нешуточно бивали, он отлеживался, вставал и опять носился по деревне на своем оглушительном мотопеде («педике»).
Автор использует прием обратной градации (климакс сменяется антиклимаксом), когда градационная цепь каузаторов ситуации – предикатов со значением активного действия, характеризующих поведение героя: «скандалил, дрался», – прерывается кульминационной лексемой «бивали» и завершается рядом глаголов, объединенных отношениями нисходящей градации, иллюстрирующей возвращение героя в исходное состояние. Смена субъектов действия, неопределенно-личный статус тех, кто выступал в роли противников героя, сема кратности, формирующаяся за счет использования суффикса в глаголе «бивали» подчеркивают инициативу героя в создании ситуации, многократность возникновения подобных ситуаций и, главное, его незаинтересованность в серьезных последствиях подобных инцидентов. По мнению Э.М. Береговской, «изучение градации приводит к вычленению среди относящихся к ней речевых рядов тех, в которых нарастание носит не столько семантический, сколько функционально-стилистический характер» [1,97]. В рассматриваемом примере семантика нарастания и ослабления степени интенсивности действия служит вспомогательным средством формирования целостной картины – формы существования субъекта в социуме.Главной целью стычек героя с односельчанами, равно как и езды на «оглушительном педике», было желание нарушить монотонность жизни, заявить о себе как о личности.
По отношению к близким Бронька также проявляет себя как эгоист, не заботящийся об интересах семьи: игнорирует упреки жены, стремящейся жить по неписаному кодексу соблюдения общественных приличий:
Смеются, в глаза смеются, а ему… все Божья роса. Харя ты неумытая, скот лесной!..
Совесть-то у тебя есть? Или ее всю уж отшибли? Тьфу! — в твои глазыньки бесстыжие!
Пупок!.. Ведь от людей уж прохода нет!..
Он небрежен и в выполнении родительских обязанностей:
За водкой в лавочку посылал сынишку-подростка.– Никого там не слушай, – виновато и зло говорил сыну. – Возьми бутылку и сразу домой.
Расщепление образа героя, наблюдающееся уже в ходе описания его поведения, проявляется в использовании дизъюнктивной лексики: виновато и зло, когда эти взаимоисключающие характеристики имеют противоположные векторы – разных адресатов: виновато – по отношению к сыну, перед которым Бронька чувствует свою вину в связи с насмешками односельчан над их семьей, и зло по отношению к себе.
Но главным пороком героя, с точки зрения односельчан, былаего ложь, «искажение истории» – рассказ о его несостоявшемся покушении на Гитлера.Эту вымышленную историю Бронька рассказывал всякий раз, когда к ним в деревню приезжали городские охотники.В ходе повествования о «подвиге» героя у читателей последовательно формируется негативный облик персонажа. Семантика инициальной фразы ССЦ:Бронька ждал городских охотников, как праздника– раскрывается путем перечисления следующих пороков его натуры:
— агрессивности, задиристости;
— пьянства: «Городские не скупились на водку», «Бронька подставлял свой алюминиевый стаканчик под бутылку.– Прошу плеснуть. – Выпивал. Бронька, опрокинув два алюминиевых стаканчика, закуривал…».Его лексика – церемонный повтор просьбы прошу плеснуть, использование просторечныого выражениявшивого портвейного и др. – свидетельствует о егонемалом стаже злоупотребления спиртными напитками;
— хвастовства: именно Броньке, по его рассказам, командование доверило совершить покушение на Гитлера:Ну, вызывает наконец генерал. «Как, товарищ Пупков?» Готов, говорю, к выполнению задания! Давай, говорит. С Богом, говорит. Ждем тебя оттуда
Героем Советского Союза;
— склонности ко лжи: все описание несостоявшегося «подвига» было вымышленным;
— отсутствие нравственных принципов, совести, житейски-циничное отношение к сакральным понятиям: после травмы руки оба пальца – указательный и средний – принес домой и схоронил в огороде. И даже сказал такие слова: – Дорогие мои пальчики, спите спокойно до светлого утра. Хотел крест поставить, отец не дал;
— стремление житьнахлебником: выпивки за счет приезжих, требования к жене после долгих загуловдня по три, по четыре, по неделе: – Пошла ты!.. – вяло огрызается Бронька. – Дай пожрать;
— бесцельности существования: Бронька ведет праздный образ жизни.
Но в ходе повествования постепенно формируется качественно иной облик персонажа – его нравственный антипод: человек совестливый, честный, бессребреник, добрый, равнодушный к водке и бренной славе, живущий мечтой о подвиге во имя народа. Писатель использует ряд приемов, эксплицирующих его положительное отношение к герою. Если негативная характеристика персонажа определяется, прежде всего, внешним характером его поведения, то нейтрализация пейоративных смыслов так же последовательно, как и их возникновение, осуществляется за счет сопутствующих комментариев к описываемым явлениям, эмотивно-оценочной лексики, репрезентирующей2 сферу авторской модальности. Формируются две полярные точки зрения на слова и поступки персонажа: жителей деревни – микросоциума, в котором живет герой, и автора, помогающего читателю в процессе объединения внешних и внутренних проявлений характера создать комплексный портрет героя. К числу приемов, призванных способствовать более глубокому проникновению во внутренний мир личности, относятся:
— прием разрушения стереотипов: после описания «батальных» подвигов Броньки, автор неожиданно делает вывод о том, что, несмотря на сильные побои, после которых герою приходилось долго отлеживаться, он …зла ни на кого не таил. Легко жил. Кроме того, дрался он только с односельчанами, которые не хотели понять его тоски по настоящему делу, жажды подвига: Городские люди – уважительные, с ними не манило подраться, даже когда выпивали;
— использование фрагментных эмотивных смыслов, когда герой в течение определенного периода времени испытывает необычайно сильное чувство, связанное с ситуацией, находится в состоянии аффекта. Когда в процессе рассказа о покушении Бронька приближается к главному моменту, он даже алюминиевый стаканчик не подставляет – забыл. Такое поведение, безусловно, нетипично для горького пьяницы, которым его считают односельчане. По сути, он не нуждается в спиртном – мечта о подвиге и иллюзорное ощущение его реальности гораздо важнее для него, чем алкоголь. Сравнение чувства предвкушения торжества справедливости с действием спирта только подчеркивает ненужность последнего в ярчайшие моменты жизни: Вот этот-то момент и есть самый жгучий.Точно стакан чистейшего спирта пошел гулять в крови;
–антитеза, иллюстрирующая возможные последствия выстрела Броньки: Я говорю, если я промахнусь, я буду последний предатель и враг народа! Или, говорю, лягурядом с Гитлером, или вы выручите Героя Советского Союза ПупковаБронислава Ивановича. Контекстуальные антонимы «последний предатель и враг народа»/ «Герой Советского Союза» выступают в функции комплементарных, не допускающих промежуточных звеньев на градуальной шкале. Бронька не хвастун, он, по его словам, промахнулся, то есть отождествил себя с «последним предателем и врагом народа». Нежелание преувеличивать свои заслуги проявилось и в том, что он, будучи метким охотником, обвинил себя в отсутствии навыка меткой стрельбы. Подобное самоуничижение должно было подчеркнуть глубину моральной бездны, в которую он сам себя вверг;
– авторская эмотивная оценка, представленная в виде реплик. Писатель оправдывает своего героя, используя в качестве финальной фразу А стрелок он был правда редкий. Функция этого предложения, контекстуально не связанного с предыдущим высказыванием, – актуализировать информацию, разрушающую описанный героем финал несостоявшегося подвига. Роман Ингарден отмечал важнейшую роль последней («кульминационной») фразы текста: «Специфика выраженного данной фразой чувства пронизывает все то, что перед этим было представлено…Она накладывает на него отпечаток цельности»[2, 30]. Модальную оценку личности героя, представленную в данной фразе, можно рассматривать как глобально-событийную, так как писатель при помощи этих слов не просто отметил положительные качества Пупковакак охотника, но и нивелировал комплекс вины, испытываемой Бронькой.Имплицитный смысл фразы – уверенность в том, что герой, в случае востребованности, смог бы в действительности совершить подвиг,самореализоваться как личность;
– использование малозначительных деталейхарактеристики персонажа – фактов его биографии – как средства репрезентации такогокачестваБроньки, как честность, правдивость, нежелание скрывать факты, представляющие его в невыгодном свете. Когда приезжие интересовались, не на войне ли он получил увечье, Бронька честно признавался, что на фронте он был всего лишь санитаром, непосредственно в боевых действиях не участвовал и руку повредил на охоте:Это с фронта у вас? – в свою очередь спрашивали его, имея в виду раненую руку. – Нет. Я на фронте санитаром был. Да… Так же честно он рассказывал и о причинах наречения его таким редким именем, не пытаясь приукрасить ситуации: Откуда у вас такое имя – Бронислав? – Поп с похмелья придумал. Я его, мерина гривастого, разок стукнул за это, когда сопровождал в ГПУ в тридцать третьем году. Отвечая на вопросы об образовании, Бронька честно признается, что он малограмотный: А насчет классов, мол, не густо: отец сызмальства начал по тайге с собой таскать;
В ходе повествования от первого лица (Броньки) используется прием вхождения в сферу переживаний адресата. Сообщив шокирующую слушателей информацию о своем участии в покушении, Бронька воспроизводит их реакцию как отголосок собственной:
–Я стрелял, – вдруг говорил он. Говорил негромко, еще некоторое время смотрел на огонь, потом поднимал глаза… И смотрел, точно хотел сказать: «Удивительно? Мне самому удивительно!» И как-то грустно усмехался.
Для создания необходимого эффекта используются и паралингвистические средства экспликации модальных эмотивных смыслов:
— кинетические – жесты, позы героя, наблюдаемые со стороны, свидетельствуют о глубине его переживаний, горечи самообличения, силы раскаяния:
Бронька роняет голову на грудь,долго молча плачет, оскалился, скрипит здоровыми зубами, мотает безутешно головой. Поднимает голову – лицо в слезах;
— фонационные паралингвистические средства (громкость, темп, тембр речи):
Бронька весь напрягся, голос его рвется, то срывается на свистящий шепот, то неприятно, мучительно взвизгивает. Он говорит неровно, часто останавливается,рвет себя на полуслове, глотает слюну… – коррелируют с вербальными характеристиками речевого поведения героя:И опять тихо, очень тихо, с ужасом говорит: – Я промахнулся,
–Прошу плеснуть, –тихо, требовательно говорит Бронька
Описывая состояние героя в момент покушения, автор использует цепочку эмотивных рефлексивов. Особенное место занимают эти лексемы в рассказе героя о его мнимом подвиге. Вводная фраза от третьего лица описывает изменение внешнего вида Броньки и его поведения в результате погружения в свой внутренний мир: Бронька опять надолго задумывался, точно вспоминал свое собственное, далекое и дорогое. Субстантивации прилагательных, связанных с понятием «прошлое», объединение в сочинительном ряду неоднородных характеристик «далекое и дорогое», плеоназм сочетания местоимения и прилагательного «свое собственное» формируют тот мир нравственных ценностей, который в восприятии героя и является единственно возможным условием полноценного существования. Кроме того, в качестве эмотивных рефлексивов используются:
– лексемы, характеризующие реалии психологического пространства: Сердце вот тут… горлом лезет.В предложении использована ориентационная метафора. По мнению Дж.Лакоффа и М.Джонсона, «ориентационные метафоры придают концепту пространственную ориентацию, например: Happyisup/ счастье соответствует верху. То, что концепт СЧАСТЬЕ ориентирован на ВЕРХ, проявляется в английских фразах типа I’mfeelinguptoday Я сегодня чувствую себя на вершине блаженства» [3,35]. Таким образом, ориентационные метафоры маркируют позитивные эмоции как направленные вверх, а негативные – вниз. В тексте наблюдается разрушение фразеологизма, сопровождающееся сменой его векторной направленности. Оборот«сердце в пятки ушло» как образное воплощение негативных эмоций трансформируется при помощи замены второго компонента «горлом лезет».Такая замена актуализирует высокое чувство восторга перед неизбежностью возмездия Гитлеруза наши раны! За кровь советских людей!.. За разрушенные города и села! За слезы наших жен и матерей!..;
–конвенциональные высказывания, характерные для генеритивного регистра: Я вспомнил свою далекую родину. Мать с отцом… – Бронька некоторое время молчит, готов заплакать, завыть, рвануть на груди рубаху: – Знаете, бывает, вся жизнь промелькнет в памяти… «В генеритивном регистре говорящий сообщает информацию, соотнося ее с универсальным опытом … и поднимаясь на высшую ступень абстракции от событийного места и времени» [4,30]. Универсальные высказываниявыступают как показатель типичности переживаний, это маркер принадлежности к определенному культурному социуму. Автор подчеркивает неразрывную духовную связь своего героя с народом, реализовавшуюся, прежде всего, в высокой мечте о подвиге во имя Родины.
ВЫВОДЫ
Таким образом, аксиология личности в рассказе В.Шукшина «Миль пардон, мадам!» репрезентируется путем использования эффекта оксюморона – двойственной характеристики, включающей объективно представленные диктальные составляющие негативной оценки и имплицитно выраженные модальные эмотивные смыслы – маркеры высоких нравственных ценностей.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ
1 Береговская Э.М. Очерки по экспрессивному синтаксису. – М.:Едиториал УРСС, 2004 – 208 с.
2 Ингарден Р. Исследования по эстетике. Пер. с польск.– М.: Иностранная литература, 1962. –312 с. 3 Лакофф Джордж, Джонсон Марк.Метафоры, которыми мы живем. Пер.с англ. – М.: Едиториал УРСС, 2004. – 256 с.
4 Золотова Г.А., Онипенко Н.К., Сидорова М.Ю. Коммуникативная грамматика русского языка. – М.: Филологический факультет МГУ им. М.В.Ломоносова, 1998. – 528 с.
Л.А.Бочкова1, Ж.К.Дарбаева2
Оксюморонның әсері адамгершілік құндылықтар жүйесінің экспликациясы ретінде
1,2 М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, Петропавл қ, Қазақстан.
Мақалада авторлық пікір айту саласын қалыптастырумен байланысты мәселелер, атап айтқанда, субъективті-бағалау модальдығын құрастырушы интенционалды эмотивті мағына мәселесі қарастырылады. Персонаж бейнесін құрастыруды негізге алатын авторлық интенцияны жүзеге асыру әдістері кейіпкер тұлғасының ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Субъектінің суреттеу объектісіне көзқарасын репрезентациялау әдістерінің бірі – персонаждың іс-әрекеттері мен эмоциясын пейоративті бағалаудың вербалды берілуі және имплицитті түрде берілген мелиоративті реңктегі интенсионалды эмотивтік мағыналар бір-біріне қарама-қарсы болып табылады. Персонаждың кешенді сипаттамасын қалыптастыру модальды эмотивтік қана емес, сонымен қатар диктальды, яғни интерпретациялық-сипаттамалық әрі эмоционалдықымдық және эмоционалдық-бағалық мағыналардың экспликациясын болжайды. Бұл сөз мағынасының кешенді бейнелік-бағалық қабылдануына, мәтіннің жалпы субъективтімодальдық реңкке ие болуына септігін тигізіп, бейненің эмоционалды-бағалық баяндалуын интерпретациялау үдерісін анықтайды.
L.A.Bochkova1, Zh.K.Darbaeva2
Oxymoron Effect as Instrument of Explicating Individual’s Moral Values
1,2 North Kazakhstan State University. M. Kozybayev,
Petropavlovsk, Kazakhstan
The article deals with issues related to the formation of author’s area in an utterance. This area represents intentional emotive meanings which are parts of subjective-appraising modality. Basic instruments of realizing author’s intentions influencing the structuring of character’s image are deeply connected with the peculiarities of character’s personality. The opposing of the pronounced pejorative assessment of character’s actions and emotions and implicitly depicted intentional emotive meanings with positive colouring is one of the instruments of representing
“subject to object” attitude. This correlation creates an effect of oxymoron. The formation of complex character characteristics includes not only the explication of modal emotive meanings, but the explication of the dictal ones, which are approached as interpreting, characteristic, emotional, gestural and evaluating. The techniques aimed at complex perceiving of image-evaluating meaning of an utterance and expressive colouring of text were established as well.
ӘОЖ 8.1751
М.К. Жунусова1, Б. Рахимбаева2 1ф.ғ.к., доцент, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, Қарағанды қ., Қазақстан, e-mail: ZhunusovaMK@mail.ru
2
г.ғ.м., аға оқытушы, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, Қарағанды қ., Қазақстан
ӘҢГІМЕ ЖАНРЫ МӘТІНІНІҢ БАСТАПҚЫ ЖӘНЕ СОҢҒЫ СӨЙЛЕМДЕРІНІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ
Мақалада бастапқы және соңғы сөйлемдердің қызметтерін мәтіннің құрылымдықморфологиялық және оның толық мәтінмен мағыналық байланыстары қарастырылды. Әңгіме жанры мәтінінің бастапқы және соңғы сөйлемдерінің морфологиялық құрамында, негізінен, зат есімдер, оның ішінде антропонимдер мен есімдіктер жиі ұшырастыны, бұлар сөз ықшамдау мақсатын көздейтіні анықталды. Сөз таптары бойынша зат есімдерден, әсіресе, жалқы есімдердің (антропонимдердің), етістіктерден баяндауыш-етістіктердің, осы шақ тұлғасының, есімдіктерден мен, ол жіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктерінің (дейксистік есімдіктердің) жиі қолданылатыны сөз болады.
Олардың бастапқы және соңғы сөйлемдерде семантикалық қызмет атқаратыны, олардың мәтінтүзімдегі қызметтері әр алуан болатыны сараланады, сөйлемге бейнелілік, суреттілік нәр беріп, жан бітіріп тұратыны қолданыста түрлі стилистикалық қасиеттерге ие болатыны көрсетіледі.
Кілт сөздер: мәтін, сөйлем, морфологиялық құрам, зат есімдер, есімдік, етістік, семантика, стилистика.
КІРІСПЕ
Сөйлем – жеке сөздер мен сөз тіркестерінің жай жиынтығы болып емес, олардың жарыққа шығарылмақ ойдың сипатына қарай лайықты талғаммен қолданылуы негізінде түзілетін құрылым. Сондықтан бастапқы және соңғы сөйлемдер құрамына іріктелген, таңдалған сөздер морфологиялық сипаты тұрғысынан сараланды.Бастапқы сөйлемдерде көбірек қолданылған сөз табының бірі – есімдік.
Негізінде, есімдік – көп қолданылатын сөз табының бірі. Есімдіктер тілде өте маңызды қызметті орындайды, осыған байланысты жиі қолданылады, өзінің жиі қолданылу мүмкіндігіне қарай жеке сөз таптарының арасында бірінші орын алады.
Синтаксистегі байланыстырып сөйлеуде есімдіктің рөлінің маңыздылығы соншалық, оны кейбір авторлар бірден-бір байланыстырғыш құрал ретінде пайымдайды.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Есімдіктердің тілімізде жиі қолданылуының себебі мынадай жайттармен түсіндіріледі: біріншіден, есімдіктердің қызметі – орынбасарлық қызмет; екіншіден, дербес сөйлемдерді байланыстырады, сонымен қатар сөйлемдерді құрмаластыруда айрықша орын алады. Есімдіктердің мағыналық түрлерінің арасында сілтеу есімдіктерінің жай сөйлемдерді құрмаластыруда қызметі ерекше. Есімдіктің бұл түрі жай сөйлемдерді бір-бірімен байланыстыра отыра, құрмалас сөйлем сыңарларының арасында түсіндірмелі мағыналық қатынас жасайды. Сол, сонша, соншалық, сондай, соншама т.с.с. сөздер келесі сыңардағы құбылысқа, ойға сілтейді де, осы сөздердің мәнін келесі сөйлемде анықтайды.
Есімдіктер басқа сөздердің, әсіресе зат пен оның сынын білдіретін сөздердің орнына айтылып, солардың орынбасарлары есебінде қолданылады. Бұл ерекшелік есімдік сөздердің қолданылу аясының кеңдігін көрсетеді [1, 149].
Л.Лисовицкая бастапқы сөйлемдердегі іс-қимыл иесінің (агенс, субъектінің) кім, не екендігінің аңғарылу сипатын төрт топқа бөліп қарастырады. Оның алғашқысына І жақтан баяндалатын, яғни субьектісі І жақта тұрған жіктеу есімдігі бар сөйлемдерді жатқызып, оны субъектісі айқын тұлғаланған деп атайды [2, 6].
Сөйлем мүшелерінің ішіндегі ең негіздің негізі деп бағаланатын бұл мүшенің (бастауыштың) айқын тұлғалануы, шынында, әсіресе, бастапқы сөйлемдердің семантикастилистикалық сипатын толыққанды ету қызметімен ерекшеленетіні байқалады:
1. Мен атақты жазушымыз Сәбеңнің қаламдас інісі ретінде бірнеше рет сапарлас болдым (Ж.Молдағалиев. Сыншы).
2. Мен бұлбұлдың сайрағаннын ешқашан естіген емеспін (М.Омар. Қоңыр әуен).
3. Мен өзімнің бұл оқиғаға қалай тап болғанымды білмеймін (М.Омар. Түңіліс).
4. Мен ауылдамын. Өзгеріс дегеніңіз ұшан-теңіз! (Ж.Молдағалиев. Менің апам).
5. Мен үйленемін (Ж.Мусин. Дос сыры).
Бірінші мысалдағы «мен» субъектісі болған оқиғаны очерктік стильде баяндаса, екінші мысалдағы «мен» баяншы-кейіпкер нақты деректі хабарлап, ал үшінші «мен» иесі кейіпкер бастан кешірген оқиға туралы опық жей таңданады, төртінші мысалдағы субъект сол ауылының өзгеріс-жаңалығына деген қуанышын білдірген. Мұнысын алдымен өзінің мекенжайын, яғни қайда екенін ауыл сөзі арқылы нақтылай отырып, өзгеріс информемасымен, ұшан-теңіз сөздерімен әсірелей жеткізген. Соңғы жалаң сөйлемдегі шешім кімге, қашан деген сияқты талай сұраққа жауап беретін жалғасы барын айқын аңғартады. Сонымен талдаған мысалдарымыз негізінде бастауышы «мен» жіктеу есімдігінен жасалған бастапқы сөйлемдер пікірді нақты жеткізумен ерекшеленеді деген ой түйеміз.
Мұндай сөйлемдердің тек нақты мазмұнымен ғана емес, поэтикалық көркемдігімен де ерекшеленетін қолданыстары болады. Мысалы, О.Бөкейдің көптеген әңгімелерінің бастапқы сөйлемдері осы «мен» тұлғасы арқылы, І жақтан әсерлі баяндалады.
Жазушы қаламының бұл сипатын Г.Пірәлиева: «Шынында да, О. Бөкеев қазақ прозасына өзіндік өрнекпен, бейнелі бедермен келген суреткер еді. Сондай-ақ оның есімі әдебиеттегі «лирикалық проза» деген терминмен, түсінікпен бірге танылды. Өйткені осы кезге дейін қазақтың қара сөзінде бірінші жақтан баяндалатын, ондағы ой мен сөздің бәрі ақынның асып-төгілген жырындай кілең толғаудан тұратын прозалық туынды тапшы еді», – деп атап көрсетеді [3, 104].
1. Мен ол кісіні баяғыдан білетінмін… бірақ білмейді екенмін. (О.Бөкей. Маңдайдан бағың шайқалса).
2. Мен ол кісіні жыл сайын көремін. Өзгермеген (О.Бөкей. Бес тиын).
3. Ол кезде мен бала едім, Апам жастау еді (О.Бөкей. Апамның астауы).
«Мен» жіктеу есімдігі арқылы баяндаушы кейіпкер оқиғаға тікелей араласып өзіндік көзқараспен баяндап отыр. Бірінші мысал семантика-стилистикалық жағынан қарама-қарсы мағынада, оның өзінде де оксюморондық ыңғайда түзілген деп қарауға болады. «Мен» тұлғадағы баяндаушы әңгіменің басты нысаны (кейіпкері) туралы сөз бастап, онымен ұзақ уақыт жақсы түсініс, аралас-сыйластықта болғанын айта отырып, «білмейді екенмін» деп қарсылықты шылау «бірақ» арқылы өз түсінігінің жаңсақтығын, яғни ол кісінің нақты болмысы тұрғысынан қандай адам екендігін білмей келгенін көңіліндегі өкінішін аңғарта мойындайды. Екінші, үшінші мысалдарда «мен» тұлғасындағы баяндаушы әңгіме мазмұнында бір өзі оқиғаға әредік қатысушы және әңгімелеуші болып екі қызметті қатар атқарады. Мысалдардағы мезгілдік мағынаны білдіретін үстеулер («баяғыдан», «жыл сайын», «ол кезде») уақиғаның өтілу мерзімін дәл көрсету стильдік қызметінде тұр.
«Мен» – нің қос функциялық ерекшелігін ғалым Б. Шалабаев: «Бірінші жақтан әңгімелеу («мен») формасының ерекшелігі – баяндаудың субъективтілігімен, шындыққа ерекше жақын болып көрінуімен байланысты. Мұнда жеке адам ерекше сезіледі. Әңгімелеушінің өзі бейнеленуші болмыстың бір тетігі ретінде алынады. Әрі оқиғаға қатысушы ретінде, әрі әңгімелеуші ретінде ол өзінің басынан өткендерін, көргендерін ғана баяндайды» [4, 15], – деп түсіндіреді.
ІІІ жақтағы жіктеу есімдіктерінің субъект қызметінде жұмсалғандарына мысалдар:
1. Баланың сыртқы есікті ашып кіргенін олар аңғарған жоқ (Р.Сейсенбаев. Әйел, еркек және бала).
2. Ол ешкімге паспортын көрсетпейтін (Ә.Тарази. Шұнақ құлақ).
3. Ол бұрын еңсесін биік ұстап жүретін азамат еді (С.Алпысұлы. Төрт жарым саусақ).
4. Ол екеуі тағы да кездесе кетті (А.Шамкенов. Сурет).
5. Ол көзін ашып, шаңыраққа қарады (Қ.Тұрсынқұлов. Каштан жаңғағы).
6. Ол көзін ашқанда, үй-іші қап-қараңғы еді (Қ.Найманбаев. Таңертеңнен түске дейін).
Бұларда да ІІІ жақтық есімдік сөйлемдердің грамматикалық жақтылығына, семантикалық жақтылық, айқындығына қызмет етіп тұр.
Бұл секілді қолданыстар сілтеу есімдіктері табиғатынан да кездеседі. Бұлардың осындай қызметі (функциясы) дейксис терминімен белгіленеді. Сондықтан сөздікте есімдіктердің бұл түрі дейксистік есімдіктер (дейктическое местоимение) болып аталады [5, 126].
Қарастырған сөйлемдерімізде бұлардың да қолданылуы жиі. Бұның бір себебін ғалымдар Р. Әмір, Ж. Әміровалар «бастауыштың тақырып атау қызметін анықтап көрсету амалымен» [6, 121] байланыстырып, «Сәуір, бұл – айдың арабша аты» (М.Әуезов), «Ұят, намыс, ол – адамдық қасиетің» (Ж.Тұрлыбаев) сияқты сөйлемдерді мысалға келтіреді.
Сондай-ақ, сілтеу есімдіктерінің қолданылуындағы тағы бір ерекшелік – бұлардың белгілі бір мәнмәтіндерде өздік есімдікпен тіркесіп жұмсалатыны:
1. Бұл өзі – осыдан екі-үш жыл бұрынырақ өткен жай (М.Сқақбаев. Арпабектің сары атаны).
2. Бұл өзі аяқ астынан болды (Н.Қапалбеков.Соғыстың соңғы құрбаны).
Келтірілген мысалдардағы бұл есімдігі дейксис қызметінде қолданылып, ал өзі өздік есімдігі зат есім орнына (бұл оқиға) дегеннің орнына жұмсалып тұр. Біздіңше, «Бұл оқиға – осыдан екі-үш жыл бұрынырақ өткен жәйт», «Бұл оқиға аяқ астынан болды» дегеннен гөрі, оқырманға «бұл өзі» деп қадай айтудың экспрессивті әсері басым. Қаламгерлер де осыны ескеріп отырса керек. Төмендегі мысалдардағы зат есім информемаларына тіркескен дейксистік қызметтегі есімдіктердің де қолданылуында өзіндік ерекшеліктер бар. Бұларға қосылған «бір» демеулігі, «нақ» үстеуі, «осы»-ның «осынау» болып кең мағынада тұлғалануы бұлардың әсерін арттыра түсіп тұр:
1. Қайсар жанын жегідей жеген осы бір ойдан әбден қажыды (Т.Ахметжан. Күз айы).
2. Нақ осы оқиға жайлы әркімде әр түрлі пікір бар (Ж.Молдағалиев. Арыздың күші).
3. Осынау қара дауылдың түбінде бір соғатыны хақ еді (Қ.Жұмаділов. Еменнің иір бұтағы).
4. Ауылға демалысқа келгенімде, осы бір көрініс көз алдыма өрнек салады (Р.Мұқанова. Менің үкім).
Бұлардағы зат есім информемаларын анықтап тұрған дейксистік есімдіктер тіркеске түскен сөздерінің оқырманға нақты қабылдануына қызмет етіп тұр.
Зат есімдердің қолданысы. Сөзқолданысымыздың ауызша, жазбаша түрлерінің қайқайсында да зат есімсіз құрылатын сөйлемдердің тым сирек болатыны – шындық. Сондықтан біз жинақтаған бастапқы және соңғы сөйлемдерімізде жұмсалған зат есімдердің бәрін бірдей емес, әртүрлі мақсаттағы қолданылыс түріне қарай қарастырдық. Бұл ретте алдымен тоқталатынымыз – зат есімдердің негізгі екі тобының бірі болып жіктелетін жалқы есім,оның да тек антропонимдер (кісі аттары) түрі.
Бұлардың тұлғалары, жұмсалу реттері әрқилы болып келеді: бірінде кейіпкердің тек аты ғана аталса, екіншісінде оған әкесінің аты қосылып, үшіншісінде сол аты-жөндері мамандықтарымен толықтырылып, тағы басқаша да болып қолданылып жатады. Әрине, қолданыстардың бұлай болуы жай түр (форма) өзгерту мақсатында емес, әр кейіпкердің өзіндік ерекшеліктеріне (қарапайымдылық, қызмет бабы т.т.) лайықталған:
1. Рахман диктор да емес, әртіс те емес, қарапайым құрылысшы (Қ.Түменбай. Қазанама оқушы).
2. Әбен Ілиясович әлдебір құжатқа сүйкектете қол қойды да, осыным дұрыс болды ма дегендей күмәнді жүзбен қайта шолып шығып, содан кейін қағазды көмекшісіне ұсынды (Т.Әбдікұлы. Қайырсыз жұма).
3. Хирург Ардақ Айдарұлы жазушымен бажа болғанын әжептәуір мақтан тұтып, қай жер болмасын айтып жүреді (Қ.Түменбай. Әңгіме жазбайтын жазушы).
4. Бөрілі ауданының әкімі Нұрсағат Бектұрғанов үшін бүгін бір ауыр күн болды (Қ.Жұмаділов. Жемдеген қырғауылдар).
5. Жаңа сайланған үкімет басшысы келеді дегелі Жербай орынбасардың есі екеу, түсі төртеу (Н.Дәутайұлы. Репетиция).
6. Еліміз егемендік алар тұста Керімқұл Алтайұлы ойда жоқта зейнетке шықты да, үйде отырып қалды (Т.Нұрмағамбетов. Ұлттың дерті).
7. Қайрат Жақсыбаев бейіт басына елдің соңын ала келді (Р.Сейсенбаев. Бөтен).
Кейіпкерлер жөніндегі нақты ақпардың осылай және олардың аты-жөндерінің сөйлем басында берілуі, оқырманды әңгіменің бас кейіпкерімен бірден таныстыру мақсатын көздегендік.
Ал соңғы сөйлемнің семантикалық-стильдік ерекшелігі – автордың Қайрат Жақсыбаевтың осал лауазым иесі еместігін, оның бейіт басына елдің соңын ала баруымен, яғни астарлы ақпармен деталь түрінде аңғартуында. Кісі есімдерінің қолданылысының өзге де түрлері кездеседі:
1. Орталық түгілі көрші қойшы ауылдардың өзіне артық аяқ бастырмайтын Көксұр Елеместі сол күні қандай түлен түрткеніне Жақан көпке дейін түсіне алмай қойды (Ә.Кекілбаев. Автомобиль).
2. Бұрғышылар оны Шойқара дейтін, шын аты – Нәрен (Б.Қанатбаев. Керек адам).
Бұлар да кейіпкерлердің азан шақырылып қойылған есімдеріне олардың қандай адам екенін аңғартатын анықтауыш ыңғайындағы қосымша сөз не оның бітім-болмысына, мінезіне қарап қойылған жалған ат сол адамдар туралы нақты мәлімет беріп тұр.
Сондай-ақ кісі аттарының кейде қосалқы айқындауышты болып та қолданылған орындары бар:
1.Қоңыр ақсақалжас жігітке үңіле қараса да, шырамыта алмады (К.Жүністегі. Қара бие).
2. Жанәділ шал күрк-күрк жөтеліп үйден шықты (Д.Досжан. Қос бұтақ).
3. Әдеп әжей орнынан ширақ көтеріліп, еркін тұрды (С.Ғаббасов. Көз).
Сонымен қатар үлкен адамды сыйлау, құрмет көрсету, жастарды бауырға тарту, еркелету мақсатында жұрнақ жалғанып қолданылған кейіпкер есімдері де кездеседі:
1. Әлекең үзеңгіге аяқ сала бере, Қарагер айғыр тізгін сүзе тарта жөнелді (К.Ахметбеков. Қарагер).
2. Қайратжан асығатын емес (Т.Ахметжан. Қара күз).
3. Ғалекеңақ күмістей сақалын сол қолымен уыстай сипап, оң қолымен ақ таяққа бар салмағын сала сүйенген күйі қимылсыз тұр (Ә.Орынбаева. Естен кетпес елес).
Информемалық зат есім. Информемалар – семантикалық жағынан толық емес және әрі қарай мағыналық жағынан аша түсуді қажет ететін сөздер, сөз тіркестері, кейде сөйлем бөліктері [7, 58].
1. Тау сағасын жүлгелей қоныстанған үркердей ауылды ақшам шамасында төтенше қуаныш желпіп өтті (К.Ахметбеков. Сый орамал).
2. Балықшы Құрманның кісі түсінбейтін бір оғаш мінезі болды (Ж.Молдағалиев.
Шортан).
3. Проводникке барлық сырымызды айттық (Ж.Молдағалиев. Ревизор).
4. Аяқ астынан болған оқиға жұртты елең еткізді (Б.Бодаубаев. Төбелес).
5. Терезенің нақ түбіне келіп орнығып, кешкі қарбаласта ақ қайыстан өзектеп ат қамшы өріп отырған Баянжан жылқышы ағасының сол бір сөздерін естіп елең ете қалды (Н.Ғабдуллин. Екі дос).
6. Оты-суы ішінде, жайлы екі бөлмелі пәтер алып, көңілін бір демдеген Нұрайымның жаңа қонысында үйрене алмай жүрген бір нәрсесі болып тұр (Ж.Түменбаев. Жаза).
7. Біздің ауылдың шет жағында еңсесімен көз тарта қоймайтын, кішкентай ғана елеусіз бір үй бар (Д.Исабеков. Кемпірлер).
Бұлардағы ерекшеленген, жағымды-жағымсыз мәнді дара, күрделі анықтауыштармен жұмсалған зат есімдер (төтенше қуаныш; бір оғаш мінез; барлық сырымыз; аяқ астынан болған оқиға; сол бір сөздері; бір нәрсе; елеусіз бір үй) – информемалар. Бұлар елеусіз оқылып кетіп жататын емес, соңғысынан басқасы оқырман көңілінде бәрі де «қандай?» деген сұрақ туғызып, оны білмекке құмарттыратын тіркестер. Ал соңғы мысалдағы «ауыл шетіндегі», «көз тарта қоймайтын», «кішкене ғана елеусіз» сияқты антиклимакс (нисходящая градация) ыңғайында берілген сипаттамалар бұл үйдің, жай бейшара қалпына қарамастан, бір тылсым қасиеті барын аңғартады. Ол қасиетті білу үшін де оқырман «қандай»-ды қайталап: «Ол қандай қасиет екен?» – деп тағы да ынталанады. Сондай-ақ, бірінші мысалдағы «үркердей ауылды ақшам шамасында желпіп өткен төтенше қуанышты» да оқырман қауымының тезірек білуге құмартары сөзсіз. Кейінгі мысалдардағы балықшы Құрмаштың кісі түсінбейтін қандай оғаш мінезі болғаны; проводникке ақтарылған көп сырда нелер айтылғаны; аяқ астынан болған оқиғаның немен тынғаны; ағасының айтқан сол бір сөздерінің Баянжанды неге елең еткізгені; Нұрайымның жаңа қонысында үйрене алмай жүрген қандай нәрсесі бар екені – бәрі де оқырманды шешуін анықтауға асықтыра ойландыратын, ынталандыратын жұмбақтар.
Етістіктің қолданылуы. Бұның да ең көп жұмсалатын сөз табы екені белгілі. Өйткені философиялық тұрғыдан «Өмір – материяның қозғалыс түрі (формасы)» болғандықтан, ісқимылды білдіретін (бейнелейтін) бұл сөз табының тілдің коммуникативтік қызметіндегі атқарар рөлінің де айрықша болуы – заңды жайт. Сондықтан да ғалымдарымыз «Қай тілде болмасын етістіктер адам ойының реалды көрінісі болатын сөйлемнің негізгі ұйытқы тәсілі болады», – деп жазады [1, 155].
Бастапқы сөйлемдерді аяқтаушы баяндауыш-етістіктердің де зат есім, есімдік информемалары тәрізді, сөйлемді тиянақтауға әртүрлі шақтық формаларда қолданылады. Әсіресе, сөйлемдердің баяндалу сипатын әсерлі етуде етістіктің осы шақ тұлғасының қызметі көзге ерекше шалынады.
Ғалымдар суреттеудің статикалық және динамикалық болып жіктелетін екі түрі барын, біріншісі – белгілі бір күй-қалыптағы жанды-жансыздың бәрін, құбылыстарды бейнелесе, екіншісі – қимыл-қозғалысты, психологиялық нәзік иірімдерді сипаттайтынын, статикалық суреттеуде атрибутивті есімдер жиі ұшырасса, ал динамикалық суреттеуде етістік, көбіне көсемшелер жиі қолданылатынын айтады.
Ресей ғалымы Г.Я. Солганик суреттеу мәтінін түзудегі етістіктер қызметін олардың шақ формасына қарай былайша жіктейді:
1) бірыңғай осы шаққа құрылған суреттеу;
2) бірыңғай өткен шаққа құрылған суреттеу; 3) бірыңғай атаулы сөйлемдерден құрылған суреттеу; 4) атаулы түрдегі суреттеу [8, 144].
Бұл мәселе туралы ғалым Б.Шалабай: «Суреттеудің шақтық мәні тұрақталған жайкүйді білдірумен байланысты болғандықтан, суреттеуші автор оқиғаларға белгілі-бір қашықтықтан (басқа нүктеден) қарамайды, өзінің кейіпкерлерімен бір қатарда жүреді» [9, 11 б.], – деген тұжырым айтады.
Ғалым Г. Әзімжанова: «Етістік жүйесінде осы шақ тұлғаларының бейнелеуші, суреттеуші қызметі бар. Осы шаққа тән стильдік қасиет – әңгімеге нәр беру, сөйлемге жан бітіру» [10, 33], – деп тұжырымдайды. Мысалдар:
1. Бұл күндері тек Қаратау өңірі ғана емес, бүкіл қазақ жеріне есімі естіле бастаған күйші Төлеш домбырасын шертіп отыр (Е.Әкімқұлов. Күй мағынасы).
2. Аспирант жігіт алты айлық кішкене қызын оң қолтығына қысып, шағын жазу машинкасын сұқ саусағымен түртіп, тық-тық басып отыр (М.Қабанбаев. Сақалды бала).
3. Десте-десте дәптерлер мен күнделікті үйіп тастап, Жұмат күрең үстелдің үстіне төніп отыр (К.Жүністегі. Ауыл мұғалімі).
4. Терезеден түскен күн сәулесі бөлме ішін ерекше нұрға бөлеп тұр (Д.Рамазан. Жандос).
Сөйлемдерге бейнелілік, суреттілік нәр беріп, жан бітіріп тұрған осы шақтағы күрделі етістіктер – шертіп отыр, басып отыр, төніп отыр, бөлеп тұр-лар болып жатқан ісқимылды оқырманның көз алдында қазір болып жатқандай етіп бейнелейді. Оқырман бұларды дәл осы сәтте көріп отырғандай сезімде болады. Демек, авторлар осы шақтағы етістіктерге үлкен стильдік жүк артып отыр. Жай атмосферадағы қалыпты жағдайды суреттеп тұрған күрделі баяндауыштар өздерінен кейін аса бір маңызды оқиға болатынын меңзеп тұрған сияқты. Көсемшелі негізгі етістікке тіркесе келе күрделі баяндауыш жасап тұрған отыр және тұретістіктері сөйлемге семантикалық нақты, айқын, бейнелі де стилистикалық сипат беріп тұр.
Соңғы сөйлемдерді аяқтаушы баяндауыш-етістіктердің осы шақ түрімен берілгендеріне мысалдар:
1. «Композитор қос қолымен маңдайын тіреп, қақпағыашулы қара күйсандықтың алдында шарасы таусылған адамдай, мең-зең қалпы, сүлесоқ отыр» (Қ.Сүйеніш. Жан дүниемді шайқадың).
2. «Түн – күнә, таң – ақталу еді бұл үшін. Ақталып отыр. Арыла алмай күнәдан, ақталып отыр» (Р.Мұқанова. Күнә).
Алдыңғы мысал тақырыбы эллипсисті сөйлемге құрылған әңгімеден келтіріліп отыр. Мұндағы суреттеме өткенде болған іс-оқиғаны осы кезде болып жатқандай етіп баяндайтын осы шақ формасымен берілген. Мұндағы «маңдайын тіреп, шарасы таусылған адамдай, мең-зең қалпы (болып) сүлесоқ»-тар – үлкен дағдарыспен, шарасы таусылған адамның отырысын әсерлі, толық суреттеуге қызмет етіп тұрған лексемалар.
Суреттемеде бір композитордың өзіне ғашық болған, мектепте оқитын қыздан хат алып, ондағы жазылған жаймен танысқаннан кейінгі күйзелісі, көңіл күйі баяндалып отыр. Оны автор кейіпкердің «Жан дүниесі шайқалды…» деп тақырып еткен. Жазушы оқырманын да бейтарап қалдырмайды. «Енді ол қайтер екен? Қандай шешім қабылдар екен?» – деп ойлантады.
Соңғы мысалда суреттеме қайталанған осы шақтық тұлғамен беріліп, жалпы сөйлем мәтіні «а» дыбысының ассонансы (ақталу, ақталып, арыла алмай), «т» дыбысының бастапқылық (түн, таң), сөзішілік (ақталу, ақталып отыр) аллитерациясы мәнмәтіндік антонимдер (түн-таң, күнә-ақталу), кейіпкер дүниетанымын, түсінігін, көзқарасын білдіруде қатар қолданылған зат есім + зат есім, зат есім + етістік құрылымды ұлғайған метафора арқылы көркем, әсерлі сипатқа ие болып тұр.
Ал мына бастапқы сөйлемдегі етістік-баяндауыштар сөйлем семантикасын алдағы мәтінге нұсқайтындай (синсемантикалық) ретте қолданылған:
1. Қияқ мәшинесінің газын өлгенше басып, кабинаны басына көтере барылдай әндетіп келе жатқан (Т.Ахметжан. О дүниенің қонағы).
2. Сайлыбай қарт таңертеңгілік қорадағы азын-аулақ малын жайғап, шапанына іліккен шөп-шаламды сілкіп, үйге енді беттеп келе жатқан болатын (К.Ахметбеков. Жыртық кітап).
3. Жұмыстан келген бойда тамағын ішіп алған соң, Серіқұл төр алдына жантая кеткен (Т.Нұрмағамбетов. Екі мая шөп).
4. Орта Азия қалаларын аралап қайтатын «Қазақстанның» туристік поезы сапарының соңғы нүктесі болып саналатын үлкен қалаға жақындап келе жатқан(Б.Шаханов. Ақтеңгені білесіз бе?).
5. Қарашоқы бөлімшесінің меңгерушісі Қаржас таңғы сағат жетіде кеңседе отырған(Е.Қонарбаев. Соңғы күн). 6. Азат таңның атуын тағатсыздана күтті (Қ.Түменбай. Орыс пеші).
ҚОРЫТЫНДЫ
Келтірілген бастапқы сөйлемдердегі етістік баяндауыштар грамматикалық тұрғыдан сөйлемді тиянақтап тұрғанмен, семантикалық тұрғыдан олай емес. Сөйлемдер мағыналық жағынан толықтыруды қажет етеді. Мысалдардағы келе жатқан, келе жатқан болатын, жантая кеткен, келе жатқан, отырған, тағатсыздана күтті етістік-баяндауыштар өздерінен кейін жалғаса айтылғалы тұрған ой барын меңзейді. Демек, сөйлемдерде мағыналық нақты тиянақтылық жоқ. Сондықтан оқырман бұлардың жалғасына ықыласты болады.
Қаламгерлер етістіктің өткен шақтық тұлғасын тиімді пайдалану арқылы да шығарма мазмұнының тартымдылығына, әсерлілігіне қол жеткізіп отыр. Басқа да мысалдар:
1. Трамвай қоңырауын шылдыр-шылдыр еткізіп, қала шетіндегі ең соңғы аялдамаға тақап қалды (Б.Соқпақбаев. Шал мен бала).
2. «Еркіндік» совхозының клубында кезекті еңбек жылының қорытындысына арналған жиналыс аяқталып та қалды (С.Асылбеков. Қолайсыздар).
Көсемшенің -п, -ып жұрнақтары мен жедел өткен шақтың -ды жұрнақтары арқылы жасалған етістік баяндауыштар да (тақап қалды, аяқталып та қалды) жалғасқалы тұрған ой барын аңғартады.
Ғалымдардың: «сөйлем баяндауыштары -еді, -екен көмекші етістігіне аяқталғанда да логикалық жағынан тиянақты болып ұғынылмайды, өзіне жалғас басқа бір сөйлемнің айтылуын қажет етеді» [1, 162], – деп айқындағандарындай, қаламгерлердің шығармаға оқырман зейінін ұмтылдырып отыруда бұл тәсілді де орынды пайдаланатын тұстары байқалады:
1. Жексенбі еді (С.Асылбеков. Бүкіләлемдік тартылыс заңы).
2. Аласапыран көктемнің кезі еді (Д.Исабеков. Шойынқұлақ).
3. Сәті түсейін десе,бәрі оңынан орала кетеді екен(Ә.Кекілбаев.Тасбақаның шөбі).
4. Үйде әкесі отыр екен (О.Сәрсенбаев. Қош,Сағадат).
Баяндауыштары логикалық жағынан тиянақсыз, алдағы мәтінді керек ететін болып түзілген бастапқы сөйлемдер құрмаласқанда, баяндауыштары солсілтеу есімдігімен еді көмекші етістігінің тіркесінен жасалатыны байқалады:
1. Аудандық партия комитетінің секретары Жанайдаров ертеңгілік кабинетіне келіп, шешініп, шашын тарап, креслосына отыра бергені сол еді, оң жақ бұрыштағы телефон оның отырғанын күтіп тұрғандай аяқ асты безілдеп ала жөнелді (Д.Исабеков. Ескерткіш).
2. Іңір дастарқанына дөңгеленіп отыра бергендері сол еді, есіктің қоңырауы без ете қалды (К.Сегізбаев. Туыспаған туыстың ұлы).
3. Қазтайдың үйге кіргені сол еді, алдынан кішкентайы Ақкенже жүгіріп шыққан (К.Сегізбаев. Қосқора).
4. Түс қайта кабинетіне келіп, жайғасып отыра бергені сол еді, есікті ақырын ашып хатшы қыз кірді (С.Балғабаев. Ескі достар).
Компоненттерін сілтеу есімдігі мен көмекші етістік (сол еді) байланыстырып тұрған бұл бастапқы сөйлемдердің баяндауыштары өздерінен кейін жалғасатын іс-қимылдың өту үдерісінің тым шұғыл сипатты болатынына көңіл аудартады. Берілген бастапқы сөйлемдердің баяндауыштары (3-мысалдан басқасы) жедел өткен шақта тұрса да, оқиғаны әңгімелеу, баяндау мәнінде осы кездегі, осы шақтағы іс-қимылды, көріністі суреттеп тұрғандай қабылданады.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 М. Балақаев, Е. Жанпейісов, М. Томанов, Б. Манасбаев. Қазақ тілінің стилистикасы. – Алматы, 1966. – 205 б.
2 Лисовицкая Л. Структура и функции начального предложения в художественной прозе: автореф. канд. дисс.филол. наук. – М., 1984. – 17 с.
3 Пірәлиева Г. Ішкі монологтің кейіпкер психологиясын ашудағы көркемдік қызметі:
филол. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 1996. – 151 б.
4 Шалабаев Б. Көркем проза тілі. – Алматы: Білім, 1994. – 125 б.
5 Ахманова О. Словарь лингвистических терминов. – М.: Советская энциклопедия,
1966. – 606 с.
6 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Санат, 1998.– 192 б.
7 Дигмай В.Н. Абзац, сложное синтаксическое целое, компоненты текста. Общее и различное // Филологические науки. – 2002. – № 2. – С. 56-66.
8 Солганик Г. Синтаксическая стилистика. – М.: Высшая школа, 1973. – 214 с.
9 Шалабай Б. Көркем әдебиет стилистикасы. – Алматы: Қаз. білім акад. Респ. баспа, 1999. – 196 б.
10 Әзімжанова Г. Көркем проза тіліндегі етістіктің стилистикасы: филол. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 1998. – 144 б.
М.К. Жунусова1, Б. Рахимбаева2
Морфологический характер в начальных и конечных предложениях текста жанра рассказа
1,2Карагандинский государственный университет им. академика Е.А. Букетова, г.Караганда, Республика Казахстан.
В статье рассматриваются структурно-морфологические и смысловые связи текста в начальных и конечных предложениях. В морфологическом составе исходных и конечных предложений текста жанра рассказа, в основном, преобладают имена существительные, в том числе антропонимы и местоимения, которые преследуют цель упрощения речи. Речь идет о том, что чаще использутся существительные в единственном числе, особенно антропонимы, глаголы настоящего времени, часто употребляются местоимения (дейксистские местоимения).
Анализируется их семантическая функция в первом и заключительном предложениях. Их функции в текстообразовании разнообразны, подчеркивается, что они имеют в употреблении различные стилистические качества, что придает выражению образность, картинность и жизненность.
M. K. Zhunusova1, B. Rahumbaeva2
Morphological character in the initial and final sentences of the text of the story genre
1,2 Academician Е.А. Buketov Karaganda State University,
Karaganda, Republic of Kazakhstan
The article deals with the structural-morphological and semantic relations of the text in the initial and last sentences.In the morphological composition of the initial and last sentences of the text of the story genre, nouns, including anthroponyms and pronouns, are often subject to the main purpose of simplifying speech.We are talking about the fact that from nouns on the slopes of the word, especially from proper names (anthroponyms), from verbs-narratives, it was often used in pronouns and demonstrative pronouns (deixist pronouns).
It is analyzed that they perform a semantic function in the initial and last sentences, their functions in text formation are diverse, it is emphasized that they have different stylistic qualities in use, which gives the expression education, picturesqueness and accuracy.
ӘОЖ 82.09
Б.Ш.Құралқанова1, Н.Б.Ағалиева2, С.Н.Сүтжанов3
1ф.ғ.к., доцент, гуманитарлық жоғары ғылымдар мектебі, Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті, Павлодар қ., Қазақстан Республикасы, е-mail: Bota0975@mail.ru
2
ф.ғ.к., доцент, гуманитарлық жоғары ғылымдар мектебі, Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті, Павлодар қ., Қазақстан Республикасы, е-mail:
agalieva69@mail.ru
3ф.ғ.д., профессор, гуманитарлық жоғары ғылымдар мектебі, Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті, Павлодар қ., Қазақстан Республикасы, е-mail: S_sutzhanov@mail.ru
ПРОЗАЛЫҚ МӘТІНДЕГІ ИНТЕРМӘТІНДІЛІК ТҮРЛЕРІ
Мақала прозалық мәтіндегі интермәтінділікті зерттеуге арналған. Бұл терминнің кең тараған синонимі «мәтінаралық байланыстар» деп те аталады. Осы мәтінаралық байланыстардың арқасында мәтіндер (немесе оның бөлшектері) айқын немесе жасырын бір-біріне сілтеме жасайды. Көркем шығарма мәтінінің ішіндегі интермәтіндік элементтер әртүрлі. Біз қарастырып отырған ұғымдар мен терминдер бұрыннан белгілі, бірақ мәтінаралық байланыстардың тәсілдері ретінде кейінгі уақытта ғана зерттеле бастады. Мақала авторлары прозалық шығарма құрылымында жиірек кездесетін интермәтіндік элементтерге талдау жасаған. Атап айтқанда, мәтін ішіндегі цитата, аллюзия және реминисценция, мәтін ішіндегі хаттар, құжат негізді интермәтіндер, синкретті интермәтінділікке нақты мысалдар келтірген. Сондай-ақ, осы негізгі интермәтін түрлерінен басқа мәтінаралық түрткі, «параллелді» мәтінаралық байланыс, мәтіндерді жалғастыру тәрізді түрлері де атап өтілген.
Түйін сөздер: интермәтінділік, мәтінаралық байланыс, цитата, аллюзия, реминисценция, мәтінаралық түрткі.
КІРІСПЕ
«Интермәтінділік» терминін ғылыми айналымға алғаш енгізген Ю. Кристева: «Любой текст строится как мозаика цитаций, любой текст – это впитывание и трансформация какогонибудь другого текста. Тем самым на место понятия интерсубьективности встает понятие интертестуальности, и оказывается, что поэтический язык поддается как минимум двойному прочтению» [1, 120], – деп жазады. Аталмыш құбылыстың кең тараған термин-синонимі «мәтінаралық байланыстар» деп те аталады. Осы мәтінаралық байланыстардың арқасында мәтіндер (немесе оның бөлшектері) айқын немесе жасырын бір-біріне сілтеме жасайды. Интермәтінділіктің қолданылу аясы өте кең. Біріншіден, интермәтінділік тек қана көркем шығармаларға ғана емес, ауызша жанрлардың бәріне тән. Екіншіден, интермәтінділік мәтіннен басқа да көркемөнер туындыларында (бейнелеу өнерінің шығармасы, сәулет өнері, саз өнері, театр, кинематография) орын алады.
Интермәтінділік терминін кең және тар мағынасында түсіндіруге болады. Кең мағынасында, интермәтінділік нәзирәгөйлікпен де (бұл дәстүрде жазылған шығармаларда ортақ сюжет, кейіпкерлер болғанмен, әр автор оларды өзінше, дербес мәтін туындатуға пайдаланады), оқырманның қабылдауымен де (көркем шығарманы оқып отырған адам оны өзі бұрын оқыған шығарманың оқиғасымен, композициясымен, контексімен, семантикасымен ұқсастыра алуы) байланыстырылады.
Тар мағынасында интермәтінділік «мәтін ішіндегі мәтін» деп танылады. Интермәтінділік қатынастың бірнеше түрі ажыратылады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Көркем шығарма мәтінінің ішіндегі интермәтіндік элементтер әртүрлі. Біз қарастырып отырған ұғымдар мен терминдер бұрыннан белгілі, бірақ мәтінаралық байланыстардың тәсілдері ретінде кейінгі уақытта ғана зерттеле бастады. Ғалым Н.А.Николина көркем шығарма құрылымындағы интермәтінділік элементеріне «басқа бір шығармаға сілтеме жасайтын атау, мәтін ішіндгі цитата (дәйексөз), аллюзия, реминиценция, эпиграф, басқа бір мәтінді мазмұндау, басқа мәтінді сықақтау, ырғатық-синтаксистік егіздеу, өзге мәтін кейіпкерлерінің есімдерін келтіру, претекстетпен жанрлық байланысын меңзеуді» [2, 226] жатқызады. А.С.Адилова қазақ көркем әдебиетінде мәтінаралық байланыстардың аталған типтерінің бәрі бірдей көрініс таппайтынын ескере келіп, өз жіктелімін көрсетеді: «Қазақ көркем әдебиетінде кездесетін интертекстуалды элементтер типологиясын төмендегіше құруға болады: цитата және цитация, аллюзия және реминиценция, центон интертекстер, мәтін ішіндегі хаттар, құжат негізді интертекстер, синкретті интертекстуалдылық, роман ішіндегі роман, мәтін ішіндегі күнделік және түс, пародия және перифраз, мәтіндерді жалғастыру» [3, 123].
Біз прозалық шығарма құрылымында жиірек кездесетін интермәтіндік элементтерге талдау жасап көрейік.
1. Мәтін ішіндегі цитата. «Цитата» термині қазақ филологиясында дәйексөз, дәйектеме деп те, кейде цитата деп өзгертілмей де қолданылады. Ал көркем мәтіндегі цитация құбылысын зерттеген ғалым А.С.Адилова: «Біз цитата, цитата сөз деген терминдерді қолдануды жөн көреміз және алғашқы терминнің лексикографиялық мағынасын ұстансақ, екінші терминмен жалпы цитация қағидатымен мәтінге енгізілген бөгде сөзді атаймыз» [3, 31], – дейді.
Цитата көркем шығарманың атауы, эпиграфынан бастап оның кез келген бөлігінде беріледі. Мысалы, Ә.Нұршайықовтың «Махаббат, қызық, мол жылдар» романының, Т.Ахметжанның «Сынық қанат көбелек» әңгімесінің атауына Абайдың өлең жолы, Д.Исабековтің «Гауһартас» повесі мен Ә.Асқаровтың «Өр Алтай, мен қайтейін биігіңді» повесінің атауына халық әнінен үзінді алынған.
А.Н.Николина эпиграфты интермәтінділік элементі ретінде жеке қарастырса, А.С.Адилова оны цитация құбылысына жатқызады. Эпиграф барынша қысқа әрі нұсқа алынады. Эпиграф кітаптан, кез келген басқа мәтіннен, ойдан шығарылған негізден де алынуы мүмкін.
Шығармаға алынған эпиграфтардың көлемі, сандары, ондағы ақпараттың түрі, алынған дереккөзі әртүрлі болғанымен, олар мәтінді қабылдап, түсінуге, интерпретациялауға тікелей әсер етіп, автор идеясына астарлы түрде меңзейді. Оқырман эпиграфты оқыған кезде мәтіндегі мазмұндық-астарлы, мазмұндық-концептуалды ақпарат туралы белгілі бір ойға келеді.
Қаламгерлер шығармаларына эпиграф етіп көбінесе сентенция мен афоризмдер алады, мысалы, А.Сүлейменовтің «Ситуация» повесіне эпиграф ретінде Грэм Гриннің әңгімесінен алынған сентенция қолданылса, Т.Әбдіковтің «Парасат майданына» алынған екі эпиграфтың бірі авторлық афоризм болып келеді. Ал Р.Мұқановаың «Мең-зең» әңгімесінің эпиграфына «Кіндігі бір егіздер, бір күн туып, бір өлер» деген халық мәтелі алынған. Аталмыш эпиграф оқырманды алдын ала әңгіме мазмұнына бағыттайды.
Прозалық туындыларға алынған эпиграфтар белгілі ақындардың өлеңдерінен алынған үзінділер түрінде жиі кездеседі. Мысалы, Ә.Асқаровтың «Сынық қанат көбелек» атты әңгімесіне Абайдың «Мен көрдім сынық қанат көбелекті, о дағы білер өмір іздемекті» деген өлең жолын эпиграф етіп алу арқылы қанаты сынған өнер адамының тағдырына меңзейді.
Эпиграфтың тұтас өзі немесе оның бір сөзі, эпиграф алынған түпнұсқа мәтіннің негізгі ойы жаңа мәтінмен қайтсе де не жасырын, не ашық түрде байланыста болады. Бұл байланыс эпиграф пен негізгі мәтін арасындағы мағыналық ұқсастықты, қарама-қарсылықты, автордың өзінен бұрынғы мәтін иесіне түрлі көзқарасын көрсетуі мүмкін. Мысалы, Қ.Жұмаділовтің Қытай тәрізді алып империяның қанқұйлы қанауына қарсы шығып, азаттық үшін арпалысып өткен Оспан батыр туралы «Көкжал» повесіне Қытайдағы қазақ әдебиетінің негізін қалаушы, қытай түрмесінде азап көрген белгілі ақын Таңжарық Жолдыұлының өлең жолдарының алынғандығы осыны көрсетеді.
Кейбір авторлар эпиграфты басқа тілдердегі шығармалардан келтіреді. Осындай авторлардың бірі – Д.Амантай. «Мен сізді сағынып жүрмін» повесіне О.Сүлейменовтің «Кто-то медленно скачет и скачет во сне, издалека, на светлом усталом коне» өлең жолдарын эпиграф етіп алса, ал «Ібіліспен сүйісу» атты әңгімесіне алынған эпиграфтар шығарманың постмодернистік сипатын танытады.
Тағы бір авторлар шығармаларына өз сөздерін эпиграф етіп алады, мысалы, Р.Мұқанова «Сарқаншық», «Қаралы төбе» әңгімелеріне автор идеясын астарлап жеткізетін өз сөзінен тұратын эпиграфтарды алған.
Біз жоғарыда келтірген шығармалардың композициясында, образдарды түсінуде, тақырыпты танытуда бұл эпиграфтардың орны ерекше. Бір қарағанда оқуға ауырлау, тығыз мағыналы мәтіндер эпиграфтағы ойлармен байланыстыра оқылса, бұл туындылардағы авторлық концепция айқындала түсіп, көркем мәтін оқырманын тартып әкетеді.
2. Аллюзия және реминисценция.
Аллюзия да, реминисценция да ишара, тұспалмен негізігі мәтінге қосымша, астарлы мағына үстейді. Аталмыш элементтердің шығармада көрініс табу дәрежесі әртүрлі және олардың эпиграфтардан айырмашылығы авторы, дереккөзі айтылмайды. Көркем шығарманың оқырманы интермәтінділік элементтері арқылы туған ассоциацияны мәтін мазмұнымен байланыстырып, қосымша ақпарат алады. Аллюзия мен реминисценциялар кейбір шығармада бірден танылса, кейбір туындыларда оқырманнан біршама танымдық білімді қажет етеді.
Аллюзия мен реминисценцияның бір-бірінен айырмашылығын А.С.Адилова былайша көрсетеді: «Шынында, бұлардың ара жігін ажырату қиын, дегенмен реминисценция басқа бір әдеби шығарманы еске түсірсе, аллюзия, негізінен, көпшілікке таныс әлеуметтік-мәдени фактімен орай сол көркем шығарма семантикасына қосымша хабар, мағына қосатын элемент. Реминисценция басқа бір мәтінге цитация қағидатымен дәл, еш өзгеріссіз немесе трансформацияланып енгізілсе, аллюзия – мәтінде еркін түрде вербалданатын экстралингвистикалық фактор» [3, 48].
«Абай жолындағы» реминисценциялардың бір парасы ақынның өз шығармашылығына қатысты. Екінші кітаптың «Биікте» тарауында Абайдың орыс ақыны А.С.Пушкиннің «Евгений Онегин» романын аударып, қазақ даласыына алғаш әкеліп, қазақша сөйлеткені жайлы ерекше шабытпен жазады. Осы тараудағы реминисценция – Абайдың Пушкиннен жасаған аудармалары туралы Михайловтың пікірін келтіруі. «Татьянаның әнін» Мұхаметжан, одан кейін Әйгерім айтады. Жазушы осы Әйгерімнің орындауына ерекше мән береді: «Ән емес, бұл сәтте ол арманын, назды мұңын шертеді. Татьяна назы емес, өз жүрегінің қайнай шыққан ыстық жалын шынын айтады. Жан иманын, жас мінажатын, құпия дұғасындай етіп, жалғыз қадірлесіне арнайды. Абайға айтады…» [4, 42]. Осыған орай Б.Майтанов «Абай жолы» және тәуелсіздік рухы» атты мақаласында былай деп жазады: «Абай жолында» текст ішіндегі текстің эмоционалдық және энергетикалық (қимыл-сын түрінде елес беретін таңба) ықпалы пайымдалады. Әдеттегі мәтінді қабылдау үрдісіне тән белгілер сынын жоғалтпаған. Әркім өз жанына ұқсастық іздейді. Өзін өзгенің орнына апарып, соның әлемін өзіне қондырып, байқау арқылы нақты бір референттің (нысан) жалпылық маңызы (значение) айқындалады. Пушкин – Абай – Әуезов және кейіпкерлер сүзгісінен өтетін мәтін интертекст деңгейіне көтеріледі. Татьяна қолданатын «дұға» концептін автор Әйгерім сезімін шекіп бейнелеу үшін айналымға енгізеді, алғашқы мәтінге сілтеме жасайды» [5, 15].
3. Мәтін ішіндегі хаттар. Мәтін ішіндегі хаттар – ішкі интермәтінділікке жатады, себебі келтірінді мәтін – хаттың авторы – жазушының өзі.
Белгілі жазушы Д.Исабековтің «Бекет», «Тіршілік» повестерінде осы ішкі интермәтіннің хат түрі қолданылған. Жазушының тұңғыш повесі «Бекеттегі» бас кейіпкер Нұркеннің досы Сайыпназарға жазған хаты прологтың қызметін атқарумен бірге, баяндау типін де айқындайды және Нұркен мен Бекет тағдырының проспекциясы десе де болады. Ал Бекеттің келтірілген екі хаты ағалы-інілінің арасындағы күрделі қарым-қатынасты аңдатады: «…Сен мені шынымен ұмыттың ба, Нұркенжан. …Анам екеуің мені «тасбауыр» деуші едіңдер, ол әлі есімнен шыққан жоқ. …Енді келіп мұның не? Тым болмаса бір хат салсаң нетті. Әлде «тасбауырлық» саған ауысты ма? …Азабыңды көп арқалап ем, ол аз болғандай қабырғамды қайыстыра қасірет үйіп кеттің ғой! …Қойшы, бәрін де ұмытшы, мен сенің сол баяғыдай ақ жүректі ағаңмын ғой».
Жазушының «Тіршілік» повесіндегі Қыжымкүлдің өлер алдында кеудесінде үміт шырағын жандырып, өшкенін қайта тірілткен – Қымқаның кенже қызының хаты. Повестегі осы Жамиғаның хаты сюжет пен композициялық құрылымға бірнеше мағына сиғызып тұр. Біріншіден, сюжеттік шешімді жақындатып тұр, екіншіден, оқырман да, кейіпкерлер де көптеген беймәлім жайлардың сырына қанығады, үшіншіден, Молдарәсіл мен Қыжымкүл көңілінде серпіліс пайда болады.
4. Құжат негізді интермәтіндер. Прозалық шығармаларда, оның ішінде деректі, ғұмырнамалық шығармаларда түрлі стильдік мақсатта әртүрлі анықтамалар, қолхаттар, хаттамалар, бұйрықтар, баяндау хаттар келтіріледі. Бұл құжаттар кейде реалды, яғни шын мәнінде өмірде, тарихта болған болса (көбінесе тарихи тақырыпқа жазылған щығармаларда), кейде автордың қиялынан туындайды.
5. Синкретті интермәтінділік. Бұл терминге берілген анықтамалардың ең белгілісін және оңтайлысын ұсынған – И.В.Арнольд. Оның пікірінше: «мәтін ішіндегі мәтін өнердің әр саласын көрсетіп, живопись, музыка, архитектура және т.б. туындылардың мазмұны мен формасын сөзбен бере алады. …шын мәнінде бейвербалды семиотика жүйесіне жататын туынды емес, оларға кейіпкерлердің реакциялары вербалданады. Ал бұның өзі авторға жанама түрде өз кейіпкерлеріне қатысын білдіруге мүмкіндік береді де, мәтін модальділігін түзуге жәрдемдеседі» [6, 79]. Қазақ көркем прозасында көбінесе музыка, бейнелеу өнерімен байланысты синкретті интермәтінділік жиі кездеседі. Жоғарыда айтылғандай, шығармада музыканың, суреттің мағынасы вербалданып, соны тыңдаған, көрген адамның реакциясы, сезімі, ой-пікірі суреттеліп, кейіпкерді мінездеуші, даралаушы қызметін атқарады. Мысалы, Ә.Кекілбаевтың «Күй» повесіндегі Күйшінің образы тек күйдің шертілуі үстінде жан-жақты ашылады. Домбырада орындалған күйдің өзін негізгі сюжеттік желідегі бас-аяғы жинақы қосалқы сюжет деп қабылдауға болатын сияқты. Қазақ прозасындағы өнер адамдарының тұлғасы туралы зерттеу жүргізген Қ.Әбдезұлы: «Шығарманың көркемдік жүйесінде тұтқын қазақтың күйі ерекше орын алады. Өлеріне көзі жетіп отырған күйші айналасына айтарын күймен жеткізгісі келеді. Күйшінің көңіл күйі, ақырғы күйін орындауы бірнеше сатыда бейнеленеді» [7, 117], – деп жазады. Шындығында да, күйдің басталуы, шарықтау шегі, аяқталуында күйші мен Жөнейіт арасындағы тартыстың даму сипатына куәгер боламыз және авторлық идеяның негізгі салмағы да осы күйдің орындалуында жатыр.
Әлібек Асқаровтың «Мона Лиза» әңгімесіндегі мазмұндық-концептуалды ақпаратты ашуға көмектесетін «Джаконда» портреті ретроспективті қызмет атқарады, яғни Төлеужанның басынан өткен оқиғаға сілтеме. Әңгімеде аталған портретке Төлеужанның және шешесінің көзқарасы суреттеледі. Бұрын Мона Лизаға сұлулықтың идеалы ретінде қараған Төлеужан енді оған анасының көзімен қарайды: «Төлеужан қабырғадағы картинаға бар денесімен бұрылды. Расында, ары-бері таси берген соң ба, қыздың бетіне болымсыз секпіл пайда болған сияқты, іші де аздап толысқандай ма, қалай өзі… Не күлерін, не жыларын білмей мәңгіріп, жаңа көргендей. Мона Лизаға телмірді де қалды. «Мені жарық дүниеге әкеліп, азаппен асырап жеткізген ана көңілін мейіріммен толқыта алмаған бұл суретке мен неге осынша табынамын» деп тағы аң-таң» [8, 151].
Біз жоғарыда атап көрсеткен интермәтін түрлерінен басқа келесі түрлерін де ажыратуға болады:
«Мәтінаралық түрткі» дегеніміз қандай да бір шығарма немесе оның фрагменті, тіпті жекелеген сөйлем, өлең жолы басқа шығарманың жазылуына түрткі болуы. Мысалы, Әлібек Асқаровтың «Қара құйын, ақ көйлек» әңгімесі мен ақын Кеңшілік Мырзабековтің «Ақ көйлек» өлеңінің арасындағы байланыс жазушы сілтеме жасамаса да, көзі қарақты, ақын шығармашылығын білетін оқырманға айқын байқалады. Салыстырып көрейік:
«Осы жазда нағашы атасы ауданға барып Аманжолға көйлек сатып әкелген. Шіркін-ай, көйлек болғанда қандай еді десеңші! Көз қарықтырған аппақ… Ақпанның ақша қарындай шытырлап тұр. Етек-жеңі де құйып қойғандай дәп-дәл еді» [8, 152]. «Қаладан көкем әкелген маған ақ көйлек, Жұп-жұқа сәтен, өзіме ғана шақ көйлек.
Ойлайтын едім, дәл мұндай мата жоқ қой деп, Киер-ем күнде … ауылда, әттең, көп той жоқ» [9, 79] немесе:
«Қара құйын ысылдап келіп ақ көйлекке бұдан бұрын жетті де, желп еткізіп оны әуелете көтеріп әкетті. Аманжол не істерін білмей бір сәт алақ-жұлақ аспанға қарап абдырап қалды. Сосын-ақ қара құйынның соңынан жан ұшыра қуып берді. Сәлден соң өкпесі өшіп, жүрегі лоқсып аузына тығылды. Бәрібір қара құйынның соңынан безек қағып жүгіре берді»
[8, 166].
«Қара бет құйын құлдилап төмен жөңкіліп,
Соңынан мен де өшкенше өкпем ентігіп,
Жеткізбей маған көңілімдей аппақ көйлегім,
Бозбала болдым. Балалық көңілім мертігіп…» [9, 81].
Бұдан байқағанымыздай, екі шығарма арасындағы байланыс мәтінаралық байланыс болып табылады. Сондай-ақ А.Алтайдың «Қызбейіт» атты әңгімесі жазушының «Алтай балладасы» роман-мифінің жазылуына түрткі болды. Бұл туралы жазушының өзі былай деп жазады: «Қызбейіт жайлауы аңызы – осы әңгіменің жоралғысы. Ал бірақ бұл аңызға бергісіз әңгіме уақыт өте келе ой-қиялыма тереңнен ұя салып, жан дүниемді жаңаша толқыта түсіп, «алтай балладасы» (алтайдың алқызыл модағайы) романының тууына жол ашты» [10, 363].
«Параллелді» мәтінаралық байланыс. Бір шығарма басқа шығарманың жазылуына түрткі болып қана қоймай, оның тақырыптық және композициялық негізі де болуы мүмкін. Мұндай жағдайда бір шығарма екінші бір шығармамен жарыса жазылады.
Мәтіндерді жалғастыру. Мәтінаралық байланыстардың тағы өзге авторлардың көпшілікке танымал шығармаларын кейінгі бір автордың жалғастыруын айтуға болады. Бұл, негізінен, бұрынғы өте танымал туындыларға қайта қызығушылық туғызу арқылы таза коммерциялық мақсатты көздегенмен, кезінде айрықша маңызға ие болған туындыны жалғастыру авторға өзінің шығармашылық мүмкіндігін танытуға мүмкіндік береді. Қазақ әдебиетінде интермітінділіктің бұл түрі өте сирек кездеседі. Кездескен жағдайда, поэзияда ғана орын алады.
Интермәтінділіктің бүкіл шығармамен байланысына немесе шығармадағы нақты бір көркемдік міндетті шешуге қатыстылығына орай басқа мәтінге сілтеме жасайтын шығармаларды екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа не жанр, не цитаталы атау, не эпиграф, не мәтіндегі цитата немесе өзге мәтін авторын арнайы көрсету арқылы алдын-ала айқындалған мәтінаралық байланыстары бар шығармалар жатады. Бұл тұста алдын-ала белгілі, көрсетілген мәтінаралық байланыстар туралы айтуға болады. Кейде мұндай мәтінаралық байланыстар тікелей көрсетілмеуі мүмкін, бірақ автордың ойы арқылы және белгілі бір көркемдік тәсілдер арқылы жанама түрде байқалады. Мұндай мәтінаралық байланыстарды автордың өзі кейін мәтінге түсініктеме бергенде ашып көрсетеді немесе талдау барысында белгілі болады. Аталмыш мәтінаралық
байланыстар бүкіл мәтінді немесе оның едәуір бөлігін қамтиды
Екінші топты нақты бір көркемдік міндетті шешуге бағытталған мәтінаралық байланыстары бар шығармалар құрайды. Мұнда «алдын-ала белгілі» мәтінаралық байланыстар болмайды, олар еркін түрде қолданылады; мәтінаралық байланыстың орнына басқа бір көркемдік тәсіл қолданылуы мүмкін. Мұндай жағдайда «еркін» мәтінаралық байланыстар туралы айтуға болады.
«Еркін» мәтінаралық байланыстарда бірінші кезекке әдіс шығады. Нақты көркемдік міндеттерді шешу үшін және оларды шығарманың белгілі бір бөлігінде орындау үшін қажетті әдісті де, оның дереккөзін де автордың өзі таңдайды. «Еркін» мәтінаралық байланыстар көлемді немесе қысқа шығармаларда берілуі мүмкін.
Егер көлемді шығарманың құрылымында «еркін» мәтінаралық байланыстар жиі кездессе, онда ол «цитаталы» шығармаға жақын келеді.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта айтқанда, «интермәтін», «интермәтінділік» терминдері соңғы уақытта ең жиі қолданылатын терминдерге айналып отыр. Аты айтып тұрғандай, бұл терминдер мәтіндер арасындағы байланыстарды, яғни мәтінаралық байланыстарды білдіреді.
Интермәтінділік – белгілі бір мәтіннің басқа бір мәтінмен байланысының әртүрлі деңгейде көрінуі. Қаламгер өзі жасаған мәтінге бұрыннан өзіне таныс, сондай-ақ оқырмандардың басым көпшілігіне де таныс туындылардың түрлі деңгейдегі көрінісін енгізіп, оның эмоционалдық, бағалауыштық, ассоциативтік, символдық әлеуеті арқылы алғашқы мәтінді еске түсіріп, жаңа мәтіннің мағынасын толықтыырып, байытады.
А.С.Адилова сыртқы және ішкі интермәтінділік туралы: «Көркем мәтіннің вербалды құрылымындағы сөйлеу субьектісі өзгеруінің нақтылығына орай ішкі немесе сыртқы интертекстуалдылықты ажыратуға болады, яғни интертекстуалдылық өмірде нақты бар прецедентті құбылыс цитациясына негізделсе, сыртқы болып есептеледі. Егер шығарма авторы интертекст ретінде өз қиялынан туған сурет, құжат, хат яки күнделікті пайдаланса, оны ішкі интертекстуалдылық деп атайды» [3, 123].
Қазақ көркем прозасында кездесетін интермәтінділік түрлеріне мыналарды жатқызуға болады: цитата және цитация, аллюзия және реминисценция, мәтін ішіндегі хаттар, құжат негізді интермәтіндер, синкретті интермәтінділік, мәтінаралық түрткі.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Кристева Ю. Бахтин, слово, диалог и роман // В кн: Французская семиотика: От структурализма к постструктурализму. — Москва, 2000. – С. 427-457.
2 Николина Н.А.Филологический анализ текста: учебное пособие. – Москва: Академия, 2007. – 272 с.
3 Адилова А.С. Көркем мәтіндегі цитация құбылысы: Монография. – Алматы: Энерго, 2015. – 252 б. 4 Әуезов М. Абай жолы: Роман-эпопея. 2-кітап. – Алматы: Жазушы, 1989. – 612 б.
5 Майтанов Б. «Абай жолы» және тәуелсіздік рухы» // Ақиқат. – 2011. — №6. – 15-21 бб.
6 Арнольд И.В. Проблемы диалогизма, интертекстуальности и герменевтики. – СПб.: Образование, 1995. – 60 с.
7 Әбдезұлы Қ. Қазақ прозасы және ұлттық идея: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 242 б.
8 Асқаров Ә. Кешегі күннің хикаясы. Роман және әңгімелер. – Алматы: Атамұра, 2008. – 200 б.
9 Мырзабеков К. Менің мұңым — махаббат. Өлеңдер мен поэмалар.
Құраст.З.Ибраимқызы. — Алматы: Атамұра, 2003. – 192 б. 10 Алтай А. Казино. Абсурд әлем новеллалары. – Алматы: Атамұра, 2008. – 368 б.
Б.Ш.Куралканова1, Н.Б.Агалиева2, С.Н.Сутжанов3
Виды интертекста в прозаическом тексте
1,2,3Высшая школа гуманитарных наук, Павлодарский государственный педагогический университет,
г. Павлодар, Республика Казахстан
Статья посвящена изучению интертекста в прозаическом тексте. Наиболее распространенным синонимом изучаемого термина является понятие «межтекстовые связи». Благодаря межтекстовым связям тексты (или отдельные его части) имеют явные или скрытые ссылки друг на друга. Интертекстовые элементы внутри текста художественного произведения различны. Рассматриваемые авторами статьи понятия и термины давно известны широкому кругу ученых, но в качестве способов межтекстовых связей их стали изучать только в последние десятилетия. Авторы данной статьи проанализировали наиболее распространенные интертекстовые элементы в структуре прозаического произведения. В статье рассматриваются, в частности, такие способы и приемы, как цитата в тексте, аллюзия и реминисценция, письмо в тексте, интертексты на основе документов, а также приведены конкретные примеры синкретного интертекста. Кроме названных в статье основных видов интертекста были отмечены такие формы, как межтекстовый толчок, «параллельная» межтекстовая связь, типичные виды продолжения текстов.
B.Sh.Kuralkanova 1, N.B.Agalieva 2, S.N.Sutzhanov 3
Types of intertextuality in the prose text
1, 2,3Higher school of Humanities, Pavlodar State Pedagogical university,
Pavlodar, Republic of Kazakhstan The article is devoted to the study of intertext in prose text. The most common synonym of the term under study is the concept of «intertextual links». Due to intertextual links, texts (or parts of them) have explicit or hidden links to each other. Intertext elements within the text of a work of art are different. The concepts and terms considered by the authors have long been known to a wide range of scientists, but they have only been studied as ways of intertextual connections in recent decades. The authors of this article analyzed the most common intertext elements in the structure of a prose work. The article discusses, in particular, such methods and techniques as quotation in the text, allusion and reminiscence, writing in the text, intertexts based on documents, as well as specific examples of syncretic intertext. In addition to the main types of intertext mentioned in the article, such forms as intertext push, «parallel» intertext communication, and typical types of text continuation were noted.