ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТАТАР ӘДЕБИ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫҚ ДӘСТҮРДІҢ КӨРКЕМДІК ЖАЛҒАСТЫҒЫ

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТАТАР ӘДЕБИ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫҚ
ДӘСТҮРДІҢ КӨРКЕМДІК ЖАЛҒАСТЫҒЫ

Мақалада бауырлас қазақ және татар халықтары өкілдерінің әдебиетіндегі өзара қарым-қатынастың арғы бастаулары мен әр кезеңдегі өзар ықпалдастығы қарастырылған. Татар мен қазақ халқының ежелден бері келе жатқан тарихи, мәдени, әдеби қарымқатынастарының сонау түркі дәуірінен бергі кезеңдеріне тоқтала отырып, әр кезеңдегі қазақ, татар халықтарының ынтымағына үлес қосқан белгілі тұлғалар атап көрсетіліп, олардың еңбегіне сипаттама берілген. Халықтық дәстүрді тереңдеп талдап-зерттеу үшін ең алдымен екі халық әдебиетінің тарихи тамырластығын, өзара ықпалдастығын, дәстүр жалғастығын танып білудің маңызы зор. Мақаланың негізі мәні осы болып табылады.

Кілтті сөздер: татар, қазақ, тарихи дәуірлер, Алтын орда, Көкшетау-Есіл өңірі, әдеби байланыстар, жәдидшілдік, қарым-қатынастар.

КІРІСПЕ
Кез келген халықтардың әдебиеті жеке-дара қалыптасып, дамымайды. Тарихи, саяси, әлеуметтік, биологиялық т.б. көптеген факторларға байланысты ұлттық әдебиет өзге әдебиеттен үйренеді немесе үлгі болады. Осы арқылы ілгерілеп дами түседі. Қазақ және татар әдебиетіндегі халықтық дәстүр турасында да осыны айтуға болады. Ғасырлар бойы бауырластық, тату көршілік, одақтастық байланыста болып келген екі халықтың әдебиетінде де жанрлық, көркем образдық, мазмұн мен пішіндік тұрғыдағы ұқсастық, көркемдік жалғастық дәстүрі қалыптасқан.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазақ, татар әдебиетіндегі халықтық дәстүрге қатысты зерттеулер тарихының өзі бірнеше ғасырды қамтиды. Бұл тұрғыда Қазан, Қазақ хандықтарын әскери күшпен бағындырғаннан кейін халықтарды рухани отарлау кезеңіне өткен Ресей патшалығы билігі ел арасына түрлі зерттеу экспедициясын ұйымдастырғанын білеміз. Тіпті кейіннен шығыс халықтарын рухани отарлау, шоқындыру мақсатындағы ірі зертхана Қазан университеті базасында құрылып, Н.И.Ильминский қатарлы ғалымдар еңбек еткені белгілі. Еділ, Орал, Сібір аймақтарындағы «бұратана» халықтар арасында оқу-ағарту жұмыстарын жүргізуде қолданылған Қазан діни академиясының профессоры Н.И.Ильминскийдің «педагогикалық жүйесінің» заманауи білімдік мәнінен гөрі, империяшыл діни-насихаттық сипаты басым болғанын білеміз[1, 156].
Қалай айтқанмен де, осы кезеңде қазақ, татар, өзге де халықтар әдебиетіндегі өзара байланыстар туралы мәліметтер базасы жинақталғанын мойындауымыз керек және олар бүгінгі күн үшін де таптырмас дереккөз болып саналады. Қазақ, татар халықтары әдебиетінің байланысы тұрғысындағы дереккөздер, ғылыми диссертациялар, мақалалар, өзге де зерттеу еңбектері мен әдеби-танымдық материалдардың өзі біршама көлемді. Олар әсіресе, Кеңес Одағы тұсында көбірек жүрілген. Бұл зерттеулер бір жағынан дереккөздік тұрғысында құнды болып табылғанымен, социалистік реализм әдебиетінің канондары негізінде қарастырылғандықтан, әрі екі халықтың әдебиетіндегі көптеген фольклорлық кейіпкерлері мен қаламгер тұлғаларының есімін атауға саяси жүйе тыйым салған себепті, тақырып толық ашылмаған деп қорытынды жасауымызға негіз бар. Және осының өзі аталған тақырыптарды қазіргі күнгі мүмкіндіктер тұрғысында қайта қарастырудың мәні мен маңызын айқындайды. Бірақ жоғарыдағы пікірге қарап кеңестік дәуірдегі ғылыми зерттеулердің құндылығы төмен, дереккөздік маңызы жоқ деуге болмайды. Аталған бағытта жемісті еңбек жасаған ғалымдар бар. Олардың ғылыми еңбектеріндегі тұжырымдар жұмысымызда орнымен пайдаланылды. Атап айтқанда, белгілі балалар ақыны әрі зерттеуші ғалым Бүркіт Ысқақовтың [2, 15], филология ғылымдарының докторы Дихан Қамзабекұлының [3, 68], әдебиеттанушы ғалым С.Қосанның [4, 68], татар түрки қарпі негізінде Қазан, Уфа және басқа да қалаларда ХІХ ғасырдың екінші жартысы, ХХ ғасырдың басында жарық көрген «Дала уәлаятының газеті»[5], «Қазақ» [6] және т.б. мерзімдік қазақ басылымдары мен әдеби кітаптардың, қазақтың халық ақындары мен Кеңес дәуірінен бергі кезеңде Татарстанда және қазақ жерінде көркем шығармашылықпен шұғылданып әдеби еңбектерін қалдырған қаламгерлердің, әсіресе көрнекті ақын, жазушы Ибрагим Салаховтың еңбектері мен ол жөнінде жазылған мақалалар, ғылыми жұмыстар пайдаланылды. Оларды мазмұндау, сараптау, ой қорыту арқылы мақаламыздың тақырыбын ашу мақсаты көзделді.
Қазақ және татар әдеби шығармаларындағы халықтық дәстүрдің көркемдік жалғастығын ғылыми жұмыстың негізі ретінде қарастыруда біз тарихилық қағидатты ең алдымен басшылыққа аламыз. Қазақ пен татар халықтары – бүгінгі күндері саны тұрғысында деңгейлес болғанымен, қазақ халқының Қазақстан атты жеке мемлекеті болса, бұрынғы Қазан хандығы, қазіргі Татарстан – Ресей Федерациясының субъектісі болып табылады. Тату көрші екі мемлекеттің өзара түсіністік қарым-қатынасы барысында ежелден бері бауырлас қазақ пен татар халықтарының тарихи, мәдени, экономикалық байланыстары да қалыпты тұрғыда дамып жатыр деуге болады. Қазақстан Республикасы – көпұлтты мемлекет. Тәуелсіз Қазақстанның құрамында соңғы ресми дерек бойынша 224 мыңнан астам татар ұлтының өкілдері тұрып жатыр[4]. Татар мен қазақ халықтары әдебиетінің өзара байланыстары турасында зерттеу жасау үшін орта, ежелгі ғасырлардағы деректер мен ауыз әдебиеті үлгілеріне көбірек мән беруге тура келеді. Яғни, қазақ пен татар әдебиеті байланысын жан жақты анықтауда екі халықтың түп-тегіне, арғы замандардағы өзара қарым-қатынасына тоқталу керек болады.
Қазақ пен татар халықтары ең әуелі тілдік тұрғыда бір топқа, түркі тілдері тобының қырғыз-қыпшақ ұясына жататыны белгілі. Татар, ноғай, қазақ, қарақалпақ, қарайым тілдері бір ұяны құрайтынын ескерсек, бұл байланыстың тамыры арғы замандармен, одан кейінгі Шыңғыс хан ұрпақтары құрған алып империялар мен хандықтар дәуірімен байланысты екендігін көреміз. Қазақ пен татар халықтары Еуразияның ұланбайтақ даласында мыңдаған жылдар бойы қатар өмір сүруі кезінде өзара мәдени, тарихи, саяси-экономикалық байланыстарға түскен. Атропологиялық тегі жағынан бұлғар татарлары барынша еуропалық, қазақтар тұрандық монголоидтық болып келгенімен, тілі, діні, дәстүрі, әдет-ғұрпы, тұтыну заттары мен тағамдары тұрғысында өте үлкен ұқсастықтарға ие. Осы ұқсастықтарға негіз болған факторлардың бірі – ортақ әкімшілік басқару болып табылады. Қазақ және татар халықтары мекендеп жатқан өңірде Түрік қағанаты, Дешті Қыпшақ одағы, Алтын Орда, Патшалық Ресей, Кеңес Одағы қатарлы мемлекеттер болғаны тарихтан белгілі. Қазіргі қазақ пен татар халықтары өкілдері осы мемлекетттердің құрамында жүргенде жасалған әдеби құндылықтардың көбі екі халыққа да ортақ және солай болуы болуы заңды да болмақ және екі әдебиеттің арғы бастауларына тоқталып өту дұрыс деп білеміз.
Ежелгі түркілік халық ауыз әдебиетінің жанрлары – тұрмыс-салт жырлары, ертегілер, жаңылтпаштар, жұмбақтар, мақалдар мен мәтелдер, батырлық, ғашықтық дастандар мен көне эпостардағы ұқсас элементтерді санап тауысудың өзі үлкен қиындық тудырары сөзсіз. Халық батырлары туралы «Алпамша» жыры мен «Юсуф-Зулейха» дастаны қазақ ауыз әдебиетінде «Алпамыс» және «Жүсіп-Зылиха» ретінде жырланып келеді[5, 156]. Алтынорда мемлекетінің дәуірлеуі мен ыдырау тұсындағы батырлық дастандардың барлығы дерлік екі халықтың ауыз әдебиетінде орын алған. Атап айтқанда, қазақ халқының ауыз әдебиетінде Нәрік ұлы Шора батыр туралы дастан бар. Татар әдебиетінде де Чора батыр туралы дастан кездеседі. ХҮІ ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүрген Шора батырдың ерлік жолы жөнінде екі халықтың ауыз әдебиетінде тамаша жырланған және бұл екеуі бір адам екені сөзсіз. Татар ауыз әдебиетінде «Идегей» жыры бар. Бұл – қазақ әдебиетіндегі «ел қамын жеген Едіге» аталған Едіге батыр.
Сондай-ақ, татар жазба діни-эпикалық «Кисекбаш» жыры қазақ арасында ежелден «Кесікбас» деген атпен танымал. Мұндай мысалдарды екі халықтың әдеби мұраларынан көптеп кездестіруге болады және мұның өзі ажырамас туыстықты білдіреді.
Тарихи, саяси-экономикалық көптеген факторларға байланысты Алтынорда ыдырағаннан кейін тарих сахнасына шыққан Қазақ хандығы отырықшылық мәдениеттен гөрі жартылай отырықшы, көшпенді өмір сүру қалпын ұстанды. Патшалық Ресей, Циньдік Қытай, Жоңғария, Қалмақ хандығы, Қоқан, Хиуа мемлекеттерінің жаулаушылық саясатының өзі отырықшылықты дамытып, өнеркәсіпті дамытуға мүмкіндік бермеді. Ал ежелден отырықшылық мәдениеті бар татар халқы Қазан хандығы, одан кейінгі Ресей империясы тұсында өнеркәсіпті дамыта білді. Капиталистік дәуірде ұлттық буржуазия татар халқында туып қалыптасуы өзге түркі халықтары үлгі болумен қатар, ХҮІІІ ғасырдан бастап Қазан төңкерісіне дейін жетекші рөлде болғаны анық. Тек татар халқына ғана емес, күллі ислам әлемінде үлкен ағартушы реформатор ретінде танылған Шиғабуддин Маржанидің қазақ зиялыларының озық ой-санасына, әдебиетінің дамып-қалыптасуына зор ықпалы болғанын кейінгі зерттеушілер атап өтеді. Филология ғылымдарының кандидаты Бүркіт Ысқақов Маржанидің ағартушылық ықпалы туралы ерекше тоқталып, біршама құнды пікірлер айтқан. Абай және одан кейінгі қазақ зиялыларының рухани көзқарасы қалыптасуына Маржанидің ықпалын атап көрсеткен ғалымның ғылыми еңбегі Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Ахмет Байтұрсынов және т.б. қазақтың ірі қайраткерлерінің есімін атауға шектеу қойылған тұста жазылғанын ескергеніміз жөн. Осы тұрғыда филология ғылымдарының докторы Дихан Қамзабекұлының қазақ оқығандарына ықпал-әсер еткен татар оқымыстылары жайлы ой-пікірлер айтқан ғалым-зерттеушілер жайындағы сындағы мына пікірі орынды: «Бұлардың бәрі де қазақ ой санасы мен әдебиеті үшін Маржани рөлі ерекше болғанын дәлелдейді. Осы еңбектердің ішінде деректік маңызы тұрғысынан Бүркіт Ысқақовтың зерттеуін атап өткіміз келеді» [3, 67-б.].
Қазақ және татар әдебиеті арасындағы байланыс жайында айтқанда біз Мифтахетдин Мұхамедиярұлы (1981-1895) шығармашылығын аттап өте алмаймыз. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің көрнекті ақын-жазушыларының бірі ретінде тарихқа енген Мифтахетдин Мұхамедиярұлы – татар, башқұрт, қазақ халқына бірдей ортақ ақын болып саналады. «Қазақтар арасында Ақмолла Мұхамедиярұлы деген атпен танымал болған ақын қазіргі Башқұртстанның Белебей кантоны, Тоқсанбай ауылында 1831 жылы, жаңаша 27 желтоқсан күні өмірге келген»[6, 156].
Өмірі мен шығармашылығы күрделі ақынның әкесі – қазақ, шешесі – татар, өмірге келген, өскен ортасы – башқұрт. Ақмолла – өзі ойдан шығарып, беріде қолданған әдеби аты. Осы және жастық шағындағы келеңсіз өмірі туралы Ақмолла өзінің бір өлеңінде былай деп жазған екен:
Берілдім мен жасымда ұрылыққа, Бұл ісім ұшыратты зор қорлыққа.
Ақырында Ақмолла деп есім алдым,
Бұл ісім дәлел болды туралыққа [7, 8].
Аталған өлеңде Ақмолла ақын бала кезінде, үй ішінде ойсыздықпен істеген ұрлығын, соның арқасында көп қорлық көргенін мойындап, есейген соң әділдік жолына түскенін, соған лайық өзіне Ақмолла деп ат қойғанын баяндайды. Ақмолла алты жасқа келген кезде оның әкесі Мұхамедияр қайтыс болады. Ақмолланың шешесін бұдан кейін башқұрт адамына тұрмысқа шығады. Кейін шешесі де қайтыс болып, өгей ата қолында өседі. Ақын өзінің өмірбаяны есепті бір өлеңінде былай» деп жазады:
Өгей ата қолында жетім қалдым, Онда да бек ретім кетіп қалдым.
Үстіме кірді көйлек, жыртық дамбал,
Қайда молда бар десе, жетіп бардым [7, 9]

Өгей әкесі Қамалитдин деген кісі жас Ақмолланы өзіне заң жөнімен бала етіп алады. Ақмолла ер жеткенше сол Қамалатдиннің тәрбиесінде болады. Негізінен ақын өмірі оның өлеңдерінде анық суреттелген. Ақмолла бір өлеңінде балалық шағы туралы:

Ақмолла алты жаста жетім қалған, Әкесі өліп, шешесін естек алған.
Атамыздың атасы бір қожа екен,
Ишандық үзілместен келе жатқан[7, 11], —

дейді. Өгей әкесі қожа текті, тәрбиелі адам болса керек. Әкесі қазақ, шешесі татар,
тәрбие беріп баулыған адам башқұрт болғандықтан Ақмолланы қазақ өзіне тартса, татар өзіне тартады, башқұрт өзіне меншіктейді. Ақмолланы кейбір әдебиетшілер татар ақыны, кейбір әдебиетшілер башқұрт ақыны, кейбір әдебиетшілер қазақ ақыны дейді. Бұл заңды да. «Жақсыға әркімнің де бар таласы» деген сөз тегін айтылмаса керек. Қазіргі күні Башқұртстанның Істерлітамақ қаласындағы педагогикалық институт Ақмолла Мұхамедиярұлының атында.
Белгілі ақын-жазушының ұлты қай халықтың ақын-жазушысы екені туған жеріне, атаанасының ұлтына қарай анықталатыны мәлім десек – Ақмолланы қазақ деп санауға болады. Келесі бір критерий – өзіне бірнеше ұлттың таласы бар ақын-жазушының сөйлеген, жазған тілінің де есепке алынатыны да ақиқат. Оның шығармалары қай халықтың тілінде жазылса, қай халық тұрмысынан жазса, сол халықтың ақын-жазушысы болуы заңдылық деп білеміз Осы жағынан алып қарасақ та, Ақмолланы қазақ ақыны деуге де қақымыз бар. Ақмолла өлеңдерінен қазақ тілінің ой орамдары, қазақша сөз образдары, мысал, мақал-мәтелдер аса молынан кездеседі. Ақмолланың түрмеде жатып жазған өлеңін алып қарастыралық:

Бұл жерде биіктерден аласамыз, Сарғайып түн ұйықтамай таң асамыз.
Ақылдан құсаменен адасамыз,
Ау құрып, шыбын тұтқан өрмекшідей, Қандала, бүргеменен таласамыз.
Мекенім менің жатқан аты зындан,
Әр түрлі адамы бар жапа қылған[7, 76].

Қазақ сал-серілер әдебиетінің көрнекті өкілі, әнші Мәди Бәпиұлының түрмеде жатып шығарған әндерінің мәтіні сарынына қатты ұқсас мұндай өлеңдерден қазақ өлеңіне, қазақ болмысына тән сипаттары анық танылады. Мұның өзі бауырлас халықтар әдебиеті арасындағы ажырамас бірлікті аңғартады. Ақмолланың қазақ тілінде, қазақ халқына арнап жазған көптеген өлеңдері бар және одан біз қазақ ақынына тән қолтаңбаны көреміз:

Қазаққа өлең жаздым ашық қылып, Хасистердің жүрегін ашықтырып…
Айтамын үгіт қылып қазақ халқын,
Көңіліңіз дін жағына сонша салқын.
Қаншама ғұламалар айтса дағы,
Бұрынғы қия алмайсың ата салтын[7, 78].
Ақмолла өлеңдерінің біразы төңкерістен бұрын Қазан баспаларында басылған. Мысалы, оның «Маржани туралы жоқтау» өлеңі «Дамулла Шиһабутдин Хазретің Мәрсиясы» деген атпен 1892 жылы 17 қазанда Қазан университетінің баспасында өз алдына кітап болып басылған. Ақмолланың «Түрмеде», «Қатимат» деген өлеңдері мен Ғ.Ғабдұлбари жазған қысқаша өмірбаяны, «Ақмолла» (өлеңдер жинағы, өмірбаяны) деген атпен 1904 жылы Қазан қаласында Харитонов баспасында бөлек кітап болып жарық көрген. Кейін Ақмолланың осы екі жинағы бірге қосылып, «Мәшһүр Ақмолланың Шиһабутдин Маржани Мәрсиясы және басқа өлеңдері» деп аталып, 1907 жылы Қазан қаласында Шәриф баспасынан жарыққа шыққан. Ақмолла Мұхамедиярұлының шығармашылығын үш бауырлас халық әдебиетінің ортақ үлгісі ретінде қарастырамыз.
Ақмолланың өмірі мен шығармашылығы қазақ зерттеушілерін ХХ ғасырдың басынанақ қызықтыра бастаған. Бұлардың қатарында қазақтың ірі ақыны, фольлортанушы ғалым Сәкен Сейфуллин тұр. Осы кезеңде қазақ әдебиеттану ғылымының үлкен тұлғасы, филология ғылымдарының докторы Бейсембай Кенжебаев та татар, башқұрт, қазақ әдебиетінің өзара байланыстары туралы зерттеулер жүргізеді. Белгілі ғалым Құлбек Ергөбектің мына пікірін келтірелік: «Қазақ әдебиетінде Ақмолла ақын жөнінде алғаш пікір айтқан қазақ жазушысы – Сәкен Сейфуллин екені мәлім. Б.Кенжебаевтың зерттеуін татар ғалымдары да, башқұрт ғалымдары да құрметтеп қарсы алған. Онымен де тоқтамай шәкірті – Уәлихан Қалижанға тақырып етіп ұсынған да осы кісі болатын[8,58]. Бейсенбай Кенжебаевтың жары Меңжамал ана да татар ұлтынан екен. Татар тілі мен әдебиетін, оның тарихын жетік білген Бейсенбай Кенжебайұлының екі халық әдебиеті арасындағы байланыстар, әсіресе халық ауыз әдебиетіне қатысты зерттеу еңбектерінің өзі біршама екендігін білеміз және көрнекті ғалымның ғылыми мұралары таптырмас дереккөздер ретінде қарастырылады. Сәкен Сейфуллиннің де өткен ғасырдың 20-жылдары ортасы, отызыншы жылдарының басында фольклортанумен шұғылданғаны белгілі. Осы кезеңдегі мұраларында татар әдебиетіне қатысты да ой-пікірлерді көптеп кездеседі.
Есіл-Көкше өңірі ғана емес, күллі қазақстандық татар әдебиетінің ірі өкілі болып табылатын көрнекті жазушы, Ибрагим Салахов шығармашылығы арнайы тоқталуды, зерттеуді қажет етеді. 1911 жылы Көкшетау қаласында өмірге келген жазушы алғашқы білімді дәстүрлі медреседен алады. Көкшетау қаласында татар мектебінен білімін жалғастырған ол 1928 жылы тарихи отаны Қазан қаласына аттанып, педагогикалық колледжге оқуға түседі. Осы кезеңде алғашқы шығармаларын жаза бастайды. Колледжді бітірген соң «Яш ленинче», «Кзыл яшьләр» атты газеттерде әдеби қызметкер болып жұмыс атқарады. 1931 жылы әскери борышын өтеуге алынады. Татар атқыштар полкінде міндетін өтеу барысында «Окчы» атты әскери газетте редакторлық қызмет жасайды. 1935 жылы әскерден келген соң Қазан педагогикалық институтына оқуға түседі. 1936-1937жылдары «Постта» атты кітабы мен «Ярату» пьесасы жарық көреді. «Дуэль» атты повесі мен лирикалық өлеңдері де басылып шығады. 1937 жылы денсаулығы сыр бере бастайды. 1937 жылдың 25-қазаны күні Ибрагим Салахов «халық жауларымен байланыста болған» деген жаламен айыпталып, 10 жылға сотталады. Кейіннен 5 жыл жазасын өтеу мерзімімен Тобыл түрмесіне, одан соң Кольма атты алтын кенін өндіретін орындағы жазалау лагеріне жіберіледі. Ауыр азапты жылдарды бастан өткерген Ибрагим Салахов 1947 жылы босап келгенімен, Қазан мен Көкшетауда тұруға рұқсат берілмейді. Шығармашылық қызметпен айналысуына да рұқсат етілмейді.
Көкшетау қаласының шетіндегі Красный-Яр аулында тұрып, өмір бойы осы жерде қызмет жасайды. Асханада жұмыс істеген Ибрагим Салахов 1953 жылы Сталин өлген соң болашаққа үмітпен қарай бастайды. 1956 жылы КСРО Жоғарғы Соты Әскери алқасының шешімі бойынша ісі қайта қаралып, азаматтық құқықтары қайтарылады. Өзінің әдеби туындыларын жарыққа шығаруға рұқсат алады. 1957 жылы «Дала дулкынннары» атты өлеңдер кітабы жарық көреді. «Колымские рассказы» («Кольма хикаяларе») атты романын жазуды бастайды. 1988 жылы «Тайгаккичу» деген атпен жарық көрген кітап 60 мың данамен басылып, кеңестік жазалау лагеріндегі тағдырлар туралы тарихи құжат ретінде қарастырылып, үлкен беделге ие болады. 1965 жылы жарық көрген «Кукчәтау далаларында» атты романы туған жерінің әсем табиғаты мен ондағы жасампаз еңбек адамдарын бейнелеуге арналды. Бұл кітабын 1969 жылы қазақ тілінде қайта жазып шықты.
«Имәннар тамыр жайғанда» атты үлкен туындысын осыдан кейін жазып, оқырмандарына ұсынды. Жазушының кітаптарында қазақ даласының көркем табиғаты, халқының салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы аса сүйіспеншілікпен тарқатылады. Осы арқылы ол қазақ және татар халықтарының ежелден келе жатқан бауырластығына, ізгі достығына жаңа леп сыйлады.
Ибрагим Салахов – проза мен поэзияда қатар қалам сілтеген талантты қаламгер. Оның туған жердің әсем табиғаты туралы өлеңдерінен Көкшетауға деген ыстық ықылас аңғарылып тұрады. Көкшетау өңірінің тарихын терең білетін ақынның «Көкшетау» атты өлеңінде кәдімгідей қазақы поэтика айқын көрінеді:

Тұман ба әлде солай тұнып қалған, Бұлт па екен бір орында ұйып қалған,
Даланың қыраны ма қонақтаған,
Табиғат шеберлікпен құйып салған[8, 25].
Қазақ поэзиясының жарық жұлдызы Мұқағали Мақатаевтың «О, ғажап, өзіңбісің, Көкше деген?» деп аталатын әйгілі өлеңімен мазмұны мен пішіні тұрғысында да сарындас бұл өлеңдегі перзенттік тебіреністі, шынайы таңданысты сезінбеу мүмкін емес:

Ақ мәрмәр асыл шыңның өр қабағын,
Ғажайып, ақық па деп мен қарадым,
Көк сеңгір, көркем сұлу Көкшетауым, Кенже ұлы сен екенсің кең даланың[8, 25].
Көкшетау өңірінің сан жылдарғы тарихының куәсі болған Ибрагим Салахов Көкшетау өңірінде сол кезеңде өмір сүрген өнер адамдарының, әсіресе халық ақындарының бәрімен шығармашылық байланыс жасады. Халық ақыны Шәкен Отызбаевтың шәкірті, Қазақстан Айтыскерлер одағының тұңғыш президенті Көкен Шәкеевпен ағалы-інілік қарым-қатынаста болғандығы белгілі.
1991 жылы Ибрагим Салахов Көкшетау қаласының құрметті азаматы атанды. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қолынан «Парасат» орденін алды. 1998 жылы өмірден өткен Ибрагим Салаховтың есімін мәңгі есте қалдыру мақсатында Красный-Яр кентінің үлкен бір көшесіне Ибрагим Салаховтың есімі берілді. Азаматтық құқытарын қалпына келтірткеннен кейінгі жылдарда тарихи отаны Татарстанмен әдеби, мәдени байланыстарын үзбеген Ибрагим Салахов Қазан қаласында көптеген еңбектерін бастырды. 1990 жылы «Кольма хикаяларе» кітабы үшін Татарстанның ең жоғарғы әдеби сыйлығы Ғабдолла Тоқай атындағы мемлекеттік сыйлыққа ие болды.
Қазақ-татар әдебиеті арасындағы байланыс дегенде, біз аударма саласын айналып өте алмаймыз. Көкшетау өңірінің тумасы Жақан Сыздықұлын ерекше атауға болады. Жақан Сыздықұлы – қазақ поэзиясына жиырмасыншы ғасырдың алғашқы ширегінен бастап, жарты ғасырдан астам атсалысқан, отызға жуық эпикалық дастан жазған ақын. Ол туысқан татар халқының ірі әдебиет өкілдері Ғабдолла Тоқай[18] мен Ғалымжан Ибрагимовтың, Мұса Жалилдің шығармаларын қазақ тілінде сөйлетті.
Жақан Сыздықұлы татар әдебиетінің классик ақыны Ғабдолла Тоқайдың шығармаларын аударумен көп жылдар бойы айналыса отырып, үлкен нәтижеге қол жеткізген аудармашы. Тілі мен дәстүрі жақын болғандықтан да қазақ әдебиетінде Ғаболла Тоқайды аударушылар көп болғаны белгілі. Бірақ Жақан Сыздықұлының аудармасы ерекше тартымды да әсерлі екендігін анық аңғаруға болады. Жақан Сыздықұлы Ғабдолла Тоқайдың шығармаларын қазақ тіліне көркем де жатық тілмен аударып, халық арасына насихаттауға сіңірген еңбегі үшін Татарстан Республикасы Жоғарғы Советінің Құрмет грамотасымен екі рет наградталғанын айта кеткен жөн. Жақан Сыздықұлы сондай-ақ жоғарыда атап көрсеткеніміздей, татар әдебиетінің ірі классик өкілі Ғалымжан Ибрагимовтың «Қазақ қызы» романын, Файзидің «Ғалиябану» драмасын, атақты «Ләйлі-Мәжнүн», «Көрұғылы» дастандарын, татардың батыр акыны Мұса Жалилдің шығармаларын да көркем тілмен аударып, қазақ окырмандарының алғысына ие болған еді.
Жақан Сыздықұлы сондай-ақ Қауа Нажми туындыларын да көркем аударды. «Әлі қарттың әңгімесі», «Қос қыран» т.б. поэмаларындағы шыншылдығы, тоталитарлық кезеңдегі бүркеулі жағдайларды ашыққа шығарғандығы үшін Жақан Сыздықұлын көптеген жағдайда жоғарыдан берілген тапсырмаға байланысты Қазақстан жазушылар одағы еңбегін лайықты бағаламай, елеусіздету саясатын ұстанғанын білеміз. Сол себепті де Қауа Нәжми бір хатында: «Қазаққа арзан, татарға қымбат Жақан» деуінің астарында осы жағдай жатқаны белгілі. Қазақ пен татар әдебиеттері арасындағы рухани байланыстардың дамуына өлшеусіз үлес қосқан Көкше өңірінің тумасы Жақан Сыздықұлының есімі ұмытылмайды.

ҚОРЫТЫНДЫ
Дегенмен, бұған дейінгі жазылған еңбектермен таныса отырып көз жеткізгеніміз, жоғарыда атап көрсеткеніміздей, кеңестік цензураның күшінде тұрған заманына байланысты қазақ пен татар халықтары әдеби байланысын толыққанды зерттеу мүмкіндігі болмағанын Д.Қамзабекұлы былайша тұжырымдайды: «Бұл тақырып әлі де өз зерттеушісін күтіп тұр деп есептейміз» [3, 68-б.]. Демек, аталған тақырып бойынша жаңа кезеңде тың көзқараспен зерттеулер жасау керектігі кезек күттірмейтін мәселе деген сөз.

ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1. «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы. ІҮ том. Бас редакторы Ә.Нысанбаев. – Алматы. Қазақ энциклопедиясы, 1998. – 1523 б.
2. Ысқақов Б. Қазақ-татар әдеби байланысы. – Алматы: Ғылым, 1976. – 175 б 3. Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. – Астана: Фолиант, 2002. – 474б.
4. Қосан С. Татар-қазақ әдебиеттерінің байланысы туралы. edu.e-history.kz
5. Сұлтанғазин Д. Біздің қазақ тілі турасында бес-алты ауыз сөз. // Дала уәлаятының газеті» №6, 1890.
6. Бөкейханов Ә. Ән, өлең һәм оның құралы. Қазақ газеті// 1914, №67 саны.
7. Салахов И. Колымские рассказы. Трагедия-хроника. – Казань: Таткнигиздат, 1989 – 254 с.
8. Салахов И. Көкшетау әуендері. – Алматы: Қазмемкөркембас, 1961. – 56 б.
9. Салахов И. Көкшетау даласында. – Алматы: Жазушы, 1969. – 383 б. С.Д.Сейденова1 , Д.Т.Турегалиева2

Г.Ж. Абылкасов
Художественная преемственность народных традиций в казахских и татарских литературных произведениях
Кокшетауский государственный университет им. Ш.Ш.Уалиханова
Кокшетау, Республика Казахстан
В статье рассматриваются дальнейшие перспективы взаимодействия в литературе представителей братского казахского и татарского народов и взаимодействие на разных этапах. В связи с тем, что с древнейших времен исторические, культурные, литературные отношения татарского и казахского народов были развиты, наблюдались и сплоченные отношения казахского и татарского народов разных времен, которые отразились в их трудах. Для глубокого анализа и изучения народных традиций, прежде всего, важно познать исторические корни, взаимодействие, преемственность традиций двух народов. Это является основой статьи.
ӘОЖ 82.09
А.О. Аргынбекова
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің PhD докторанты, Нұр-Сұлтан қаласы, Қазақстан Республикасы, aliya_argyn@mail.ru

С. ҒЫЛМАНИ ӨЛЕҢДЕРІНДЕГІ СТАЛИНДІК
РЕПРЕССИЯ ЖАЛАСЫНЫҢ КӨРІНІСТЕРІ

Көрнекті қоғам және дін қайраткері, ақын Садуақас Ғылмани 1926-1946 жылдары Ислам дінін уағыздағаны үшін қуғын- сүргінге түскен. Сол бір ауыр жылдарда халықтың басына түскен ауыртпашылық, тұрмыс- тіршілігі, көңіл- күйі, мұңы дін қайраткерінің өлеңдерінде көрініс тапқан. Ақын поэзиясында трагедия әр қырынан берілген.
Мақалада сталиндік репрессия ісінің көріністері суреттелген өлеңдері зерделенген, ақынның өзіндік көркемдік шешімдері көрсетілген.

Кілт сөздер: қоғам қайраткері, діни өлеңдер, репрессия, ақындық шеберлік, кейіпкер.

КІРІСПЕ
Садуақас Ғылмани (1890-1972) – көрнекті қоғам және дін қайраткері, аудармашы, хадисші, ақын. Ол – Ерейментаудағы бірнеше мешіттің алғашқы имамы. Қайратқер 19521972 жылдары Қазақстан қазиятының қазиы, сондай-ақ Орта Азия және Қазақстан діни басқармасының мүшесі қызметін атқарды. Ағартушы 70-жылдары «Құран туралы жала мен өтіріктерге қарсы» атты кітап, 118 мыңға жуық сөзді қамтыған «Арабша-қазақша түсіндірме сөздік», «Ел аузынан жиған-тергендер (би – шешендер мұрасы)» жинағын даярлады. ҚұранКәрім аяттары мен хадистердің қазақша тәфсірлерін, мәуліт өлеңдерін, діни сауалдарға жауаптар мен діни уағыздарды да әзірледі. 14 тараудан тұратын әйгілі «Кәлила мен Димнаны» қазақшаға аударды. Қазақстан Ғылым академиясының тапсырмасымен әл-Фараби шығармаларын араб тілінен тікелей қазақ тіліне аударуға атсалысты. Қайтар алдындағы өсиетіне қарағанда, ол «ислам діні туралы 42 кітапша жазған» [1].

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
С. Ғылмани діни-қоғамдық ағартушылық қызметімен бірге көптеген өлеңдер де жазған. Оның өлеңдері, негізінен, 1930 жылдарда туған. Оларды көңіл-күй өлеңдері, сюжетті шығармалар, насихат өлеңдері, арнау өлеңдері және хат өлеңдері сияқты топтауға болады.
Ысқақұлы Дандай: «Шындықты жырлау, әділін айту – поэзияның басты мұраты. Десек те шындықты айту ақындарға қай кезде де оңайға түспеген. Көп ақын шындықты жырлағысы келгенмен, түрлі әлеуметтік себептермен айта алмайды. Шындықты айта білу, ең алдымен, дарындылықты, содан кейін батылдықты, шеберлікті қажет етеді. Мұндай қасиеттер ілуде біреуге ғана кездесетіні тағы бар» [2].
Міне, сол қиындық С. Ғылмани басында да болды. Ол 1926-1946 жылдарда ислам дінін уағыздаған діни-ағартушылық ісі үшін қуғын-сүргін көрді.
С. Ғылмани өлеңдері қолжазба күйінде, сақталған, поэзиялық мұрасы 2010 жылы жеке бір том болып жарияланды. Ел аузында ақын атану үшін оның өлеңдерінде халықтың тұрмыс-тіршілігі, ойы, арманы, мүддесі, жүрек сөзі, сенім-нанымы, көңіл-күйі, мұң-зары қозғалуы – бір шарт. С. Ғылмани өлеңдерін осы талап үдесінде тану абзал. Өзі де сол қуғыншылықтың қайғы-қасіреттің уын ішкен, қанды жасын көрген ақынның поэзиялық мұрасы, қазақ әдебиетінің 1930 жылдардағы халық күйін шынайы көрсетудегі аңтаңдақтарын толтырысуға бейінді. Оның сан түрлі тақырыптардағы өлеңдерінің жанры — сан қырлы, айтар ойы — жан-жақты, өз кезеңіндегі халық трагедиясын әр қырынан елестетеді. Олар тарихи танымды толықтыруымен, әдебиеттің азат ойдан мүлдем арылмағанын көрсетуімен құнды және оларды ел назарына ұсыну – өзектілікті көкейкестілік іс.
20-30 жылдарда қазақ елін дүрбелеңге салған қуғыншылық, соның бір жаппай түрі — аштық трагедияларын — ашкере етуге арналған жырлары аз сөзбен көп мағынаны білдірерлік қуатқа ие. Атап айтқанда, «Торғайлардың қаулысы», «Өткен күннің жоқтау зары», «Тілекті мұңы», «Арманды ойы», «Зары» және «Олжабай Нұралы ұлының жауап хаты» атты өлеңдерінде заман қысымынан өршіген әлеуметтік теріс психология, өкіметтің қасақаналық саясатынан туған аштық айқын көрініс тапқан.
«Кеңес өкіметі 1920 жылдардан бастап Алаш зиялыларының барлығын ұстады. Одан кейінгі уақыттарда олардың шағармашылығы жәйлі ақпарат жоқ. Яғни, бұдан кейінгі кезеңде бүкіл ақындар «коммунизм жырын»… жырлайды. Халық трагедиясы жоқ сияқты. Осындай ауыр кезеңдегі ел тағдырын, халық трагедиясын Садуақас Ғылмани өз қолжазбаларында қалдырған» [3].
Ақын «Торғайлардың қаулысы» атты мысал түрінде жазылған өлеңінде саяси сенімсіздік жаласы сияқты қоғам дертінің жаппай әлеуметтік сипат алғанын ашына мінейді. Мысалдың қысқа мазмұны: көп торғай жиналыс қып, арасынан біреуін сайрағыштыққа сайлайды. Сайрағыш торғай тынбай сайрап, міндетін адал атқарады. Алайда қоғамдық жаппай сенімсіздік саясаты бойынша сайрағыш торғайдан мін табылып, әрі кінәлі, әрі күнәлі боп, жазаға тартылады. Осы мысал арқылы С. Ғылмани өз заманындағы қоғамның жалғандығын көрсетуді ниет еткен.
Сандуғашқа бет қойды, Жау торғайлар іштесіп.
Жоғалтуға қарасып,
«Салайық әдіс, күш» десіп Сонымен түсер қолға кеп,
Көндім сіздің жолға деп,
Болмаса тартар жазасын,
Басына түсіп зор кебеп, –
деп түйіндейді. Яғни жала жабылып, істі болады, одан құтылу – екі талай.
Жүрек жара, іш шемен, Есепсіз, сансыз шері көп. Ие мен сенер өзіне,
Басқадан сенер жері жоқ, –
деп сандуғаш жалғыздық кебін киеді; сенетіні бір Құдай мен өзі ғана.
Ескі достан торғайдан, Достық еткен бірі жоқ.
Ұмытқан мен ұмыту – Ескерер бір уақ түрі жоқ.
Мұндағы басқа ақындарда кездесе бермейтін, С. Ғылманидың өзіне ғана тән деталь – саяси сенімсіздік саясатын жүзеге асыруда бір ғана өкімет органдары емес, бүкіл көпшілікті де жаппай жұмылдырылғанын ашық айтуы. Екінші бір тың идеялық ұшқын – қауіп-қатерге ұшырап, сазайын тартқан сандуғаш жан күйзелісіне түскенмен, көптің өзіне немқұрайлығына көзі жетсе де, алған бетінен қайтпайды:
Соны көріп сандуғаш, Салады қиқу зарына.
Жақ пен тілі өзіндік, Қарамай көптің халына.
Сайрады қатты мұң шағып,
Барсын деп дос-жар санаға.
Мұндай өзіндік бедерлер, сөз жоқ, ақынды мәртебелеумен бірге, лирикалық кейіпкерінің азаматтық болмысының толықтығын паш етуімен елге еленбек.
Аталған мысал тәмсілдің шешуі оның жалғасындай «Өткен күнді жоқтау зары» деген өлеңде берілген. Сондағы сандуғаштыққа сайланған «Мен едім» дейді: Мен едім торғай атты бір баласы, Ішіне көзге түсіп мол санасы.
Дос үйдеп, дұшпан бүйдеп сөз қылар ғой, Жүнімнің көрінген соң көпке аласы. Үйткенмен жанға тиген зәбірім жоқ, Дегендей болса-болсын сол жазасы. Бар қазам – сайрағаным – көп қалауы, Бақ-сордың ортасында жанталасы.
Лирикалық кейіпкер – сандуғаш өз ісінің халық үшін пайдалы іс екенінен бас тартпайды, жазалы боларлық жанға тиген зәбірім жоқ деп «Тілекті мұңы» атты өлеңінде болашаққа үн қатады:
Қаптаған дұшпаным мол белгісі жоқ, Келе ме алды-артымнан яки солдан, – дей тұра:
Арман, мұң қай мезгілде өтеледі,
Сайрайтын мекеніме қайта қонған, –
деп, оптимистік биіктен сөйлейді, елін артқа емес, алға қарауға үндейді.
Ақын бұл әлеуметтік трагедияны көрсетуге «Арманды ойы», «Зары», «Жұмбақ із» сияқты т.б. өлеңдер арнаған. Ол өлеңдеріне негіз болған – ақынның жеке басының өкімет тарапынан 1926-1946 жалдарда қудалануы. Бір ғана С. Ғылмани емес, барша ұлт жанашырлары саяси репрессияға ұшыраған заман еді бұл.
«Қазақстан билігіне 1925 жылы Филипп Голощекин келгені мәлім. Ол «Октябрь дауылы қазақ аулының жанынан өте шыққан» деген қисынмен бай мен кедейдің ара жігін аша түсетін сына қағып, Кіші Октябрь революциясын» жасауды қолға алды… Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беруі ықтимал алашордашыларды ағарту саласынан аластады… репрессиялау машинасын іске қосты… Ал советтік солақай реформаларға көрсетілген халық қарсылықтарын мүлдем қарулы күшпен басып жанышты. Одан жасанды ашаршылықтармен халықты миллиондап қырып, көл-көсір қайға-қасіретіне бөктірген әйгілі ұлттық апатқа ұрындырды… Алашордашылардың алғашқы топтары 1928-1932 жылдары тұтқынға алынып, репрессияланды, ал 1937-1938 жылдардағы Үлкен террор кезеңінде алашордашылар да, Алаш идеясын жүректе ұстап, ел мүддесі үшін еңбек еткен ұлт коммунистері де жаппай саяси қуғын-сүргінге ұшыратылды» [4].
Ұлттың ардақтыларын түгел тұзаққа ілген сталиндік репрессия С. Ғылмани отбасын да айналып өткен жоқ. 1929-1946 жылдарда түрмені де көреді, фамилиясын Мусимов, атын Әбдікерім деп өзгертуге мәжбүр болады. Сібір ормандарын паналайды, Омбыда жер ауып жүреді. 1946 жылы ғана дінге аздап жарық беріле бастағанда, Омбыдан Ақмоладағы мешітке имандылыққа шақырылады.
Осы кезеңдегі қуғыншылық ізі С. Ғылмани өлеңдеріне де түскен.
Ұштым пана жар таппай,
Болған соң мазақ, мен қақпай.
Тұғырым қалды орнында,
Қонарлық оған жол таппай. Қараңғы түн – көргенім, Маған деген таң атпай.
Сырты – басқа, іші – бір
Қандасымнан жар таппай, –
деп қуғындағы жер ауғандағы ауыр күндерін айтады. Алайда қанша қиындықты бастан өткезіп жүрсе де, халқының қамын ойлап, оған жанашыр түсіністікпен қарайды. «Сырты – басқа, іші – бір» деп, сырты мемлекет саясатынан қаншалықты өзгергенмен, сүйенерлік жар бола алмай жатса да, іші – ұлттық болмысын, ұлттық ар-ожданы сақтайды деп сендіреді. Бұл да өзіндік ой көрінісі.
Ақын қаншалықты саяси қысым көрсе де, саясаттанған лирикалық кейіпкер жасамайды. Оның лирикалық кейіпкері – пенде:
Сектенемін, қорқамын, Сезіп тұрған тұзақты. Бір таяныш дос табу Өте ұзын құлақты.
Соны іздеп, зар қылып, Ағызам көзден бұлақты.
Ол секем алып күдіктенеді, заман ағымын, келешегін пайымдай алатын «ұзын құлақты» дос іздейді, зар етіп күңіренеді. Қайран туған жеріне оралуды аңсайды.
Қанат жетпей ой созам,
Ерікті ұшып барғандай шаршамастан. Сонда ойым: «Басар тегің-мынау» – дейді, Ұшқанда сол ретпен тіпті адаспан…
Қайта оралып тік ұшып, қонатын жер, Тапсам деймін Қарадыр не Қойтастан. Аттас, бастас едің деп үн шығарып, Бет түзеп кейін қарап көзбен ассам…
Осы арман қажытады, шаршатады, Сенделтіп гүл өмірді тұман басқан.
Ақынның тағы бір өзгешілігі – оның өлеңінде кейіпкері ұшып жүреді. Мұнда да мән бар: ол талмай ұшқан – арман яғни ақын жақсылықты армандаудан еш тынбайды, кейіпкерінің де арман бейнесінде ұшып жүруі өлеңінің атының да «Арман ойы» деп субъекттендірілуі содан. Оны «Сенделтіп гүл өмірді тұман басқан» деген әсерлі суретпен береді. «Гүл өмір» мен «Тұман басқан өмірді» қарсыма-қарсы қойып шендестіреді, азаттықты аңсаған елес туғызады.
Сандуғаш азайды ғой көбі кетіп, Нені бұзар, не іске кесел болар Дегендей сәулелінің ойы жетіп.
Сандуғаш арман шетін солай сайрап, Жалтақпен қонақта жүр үйтіп-бүйтіп
деп, үстем биліктің саясатын «бұзар» не «іске кесел болар» деген қауіппен
сандуғаштарды қырып жібергенін тұспалмен келтіреді. Дейтұрса да, лирикалық кейіпкер қорқып жасымайды, ол әлі де «арман шетінде» [5].
Бүгінгі күндерде 1931-1933 жылдардағы үстем биліктің Қазақстанда қасақана аштық ұйымдастырып, қатыгездікпен жүзеге асыруы салдарынан қырылған қазақтардың саны 2 миллионнан әлдеқайда астам деген көрсеткіш – ешқандай дереккөздеп жатуды керек етпейтін жалпыхалықтық және ресми дәлелді ақиқат.
Міне, осы зобалаң С. Ғылмани шығармашылығында да жан түршіктіретін көріністер тапқан.
«Олжабай Нұралыұлының хатына жауап» атты ұзақ өлеңінде 1930 жылдардағы елдің хал-жағдайын баян етеді.
Жүк ауыр өте, мезгіл тар, Басыма тақау қауіпім. Бір мен емес, әр жерде-ақ Иледі тайдың сауырын.
Мекеннен тайып кейбірі, Амалсыз қайтсін, көз көрді.
Дұшпанның пәле жабуын…
Уақыттың өте қиындығынан шет жерге қашқан, қоныс аударған тек бақуаттылар ғана емес, шаруалардың да аз емес екені айтылады. Дәм жазуы себеп боп, Кез-кезінде аттанар. Осы атпен тайды қоныстан, Жай шаруалар да ауысқан. Қара бұлыт лебімен
Басқа елменен танысқан.
Есебі жоқ олардың,
Бас-басына түсіп мұң, Тұрмыс тоқпақ зорлары, –
дейді. Ал елде қалғандардың жайы да мәз емес.
Шаруа жайы мынадай, Тұрғаны мәлім құрамай. Құрымай қайтсін, дамыл жоқ, Тығыздалған сынадай. Егін де кем, шөп те кем, Әсіресе – соңғысы.
Қалай жанды сақтаудың
Қамын іздеу – жолдысы
Болғандықтан, жан-жаққа Құлақ түрген астыққа.
Іздемек боп жол тартып,
Шыдау жоқ қай аштыққа.
Бұл тоқырау аз болғандай, қымбатшылықтың өрлеп тұлғанына күйінеді: Бидай пұты он сомнан, Бірен-саран табылад.
Төрт-бес қара көбінде Түрлі қаржы жабылад.
Өлсін бе, қайтсін, көнеді, Жаңбыр жауса балапан, Бұршақта басын көреді.
Қазіргі апатты жауындағы хал осы – көнеді, ал бұршақ жауса – көреді деп, бұдан да қиын кезең тумайтынына ешкім де сенімді емес деген ескерту жасайды.

ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта айтқанда, артына қыруар шығармашылық мұра қалдырған Садуақас Ғылманидың өлеңдері арнайы зерттеу қажеттілігіне зәру. Олар – тарихи танымдық, адами тәлімдік мәндегі мол қазына.
Cадуақас Ғылмани өлең- жырлары ұлт мәдениеті мен әдебиетін мейлінше толықтыратын айрықша мұра болып табылады [6].
Нағыз әдебиетте бір ғана жазарманның емес, мыңдаған оқырманның мұраты болған дұрыс. Өйткені сонда ғана ол шын мәніндегі атқаратын қызметімен ештеңе теңесе алмайтын құдіретке ие бола алады. С. Ғылмани өлеңдерінде осы талапқа оң жауап бар.

Әдебиеттер:
1. Қамзабекұлы Д. Садуақас Ғылмани мұрасы: Көкейкестілігі және жүйелену негізі // Онамастикалық хабаршы – 2015. – № 2. – Б. 29-41.
2. Ысқақұлы Д. Қазақ әдеби сынының тарихы. – Алматы: «Қазығұрт» баспасы, 2011. – 424 б.
3. Қамзабекұлы Д. Алаш тұлғаларына ықыласты болуымыз керек // Алматы ақшамы, — 11 қазан, — №119. – 2011.
4. Қойшыбаев Б. Отансыздар салған ойран немесе алашордашылар және қуғын-сүргін // Алматы ақшамы. – 19.10.2017. — №122 (5471), — 10 б.
5. Муминов Ә.Қ., Франк А.Дж. Заманымызда болған ғұламалардың ғұмыр тарихтары, Алматы: Дайк-Пресс баспасы. 2015. – 307 б.
6. Ғылмани С. Шығармалары / құраст.: Д. Қамзабекұлы. – Алматы: «Ел шежіресі».
2010. – 25 б.

А. Аргынбекова
Отражения клеветы сталинских репрессий в стихах С. Гылмани
Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева
г. Нур-Султан, Республика Казахстан
Известный общественный и религиозный деятель, поэт Садуакас Гылмани по причине религиозных убеждений в 1926-1946 годы попал в политическое изгнание. Мечты и чаяния, быт и настроение, тяжесть, выпавшая на плечи народа отразились в поэтическом творчестве деятеля. В своих стихах поэт дает трагедию народа с разных ракурсов.
В статье исследованы труды, в которых имеются отражения репрессий, даны художественные разрешения поэта — общественника.

А. Argynbekovа
Interpretation of slanders at Stalin repressions in poems of S. Gylmani
L.N. Gumilyov Eurasian National University
Nur-Sultan c., Republic of Kazakhstan The famous public and religious figure, the poet Saduakas Gylmani because of religious beliefs in 1926-1946 got on political exile. Dreams and expectations, life and mood, weight which dropped out on shoulders of the people were reflected in poetic creativity of the figure. In the verses the poet gives the tragedy of the people from different foreshortenings. In article works in which there are reflections of repressions are investigated, art permissions of the social activist poet are given.



MRNTI 17’07
Zh.D. Dadebayev 1, D.A. Karagoishiyeva 2, L. Musaly 3
1DSc, Professor, Professor of al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan, email: institutabai@gmail.com
2 PhD, docent of al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan, e-mail:
karagoishiyeva.daneliya@gmail.com,
3 candidate of philological sciences, docent of al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan, e-mail: mj_laila@mail.ru

INTERDISCIPLINARY RESEARCH OF ABAI’S CREATIVE HERITAGE

The article discusses the methodological principles, ways and methods of determining the peculiarities of interdisciplinary research of Abai’s creative heritage. The authors studied the works of Abai in the form of edification words and poems in the system of categories of psychopoetics, linguopoetics, synergetics, existentialism, chronotope, traditional worldview which in its turn proves again the topicality and novelty of the research conducted. It is stated in the work that the findings of the research system have shown Abai’s works as an important poetic function in the structural system of certain models of his creative heritage. The results of the study where the authors analyzed the significance of psychoanalytics, psychopoetics and psychology conclude that psychopoetics has its own features which are not common for psychoanalytics and psychology. Moreover, it has been deduced that even if psychopoetics has a lot in common with epical and lyrical descriptive methods, it is a different phenomenon.

Key words: Abai, psychopoetics, linguopoetics, synergetics, existentialism, chronotope.

INTRODUCTION
An interdisciplinary research of Abai’s creative heritage in the system of categories of psychopoetics, linguopoetics, synergetics, existentialism, chronotope, traditional worldview was conducted.
Abai’s psychopoetics is one of the most topical and basic problems which were not specially considered before. In the research the phenomena described in Abai’s edification words and poems were considered in terms of the poet’s inner life and his relations with society, and special attention was paid to learning his psychopoetics in the system of creative thinking. Psychoanalytical analysis was conducted at the intersection of the sciences as linguistics, literary studies, psychology and in connection with social environment, life of the poet.
Significance of psychoanalytics, psychopoetics and psycology was analysed and the conclusion that psychopoetics has its own features which are not common for psychoanalytics and psychology was drawn. Moreover, it was deduced that even if psychopoetics has a lot in common with epical and lyrical descriptive methods, it is a different phenomenon. Abai’s creative heritage was evaluated as a versatile research subject, psychopoetical analysis was conducted at the intersection of the sciences as linguistics, literary studies, psychology, logical sciences and cognitive theory, in connection with the social ties of the poet, during this analysis new theoretically significant findings were gained.
A new opinion about that Abai’s psychopoetics is defined on the basis of descriptive methods of three literary genres – epos, lyrics and drama was concluded. It has been proved that stylistic diversity and its classical nature that comes from the descriptive methods of epos, lyrics and drama are the basis of Abai’s psychopoetics.
The exact analyses determined that the basis of the research results was characterized with the peculiarities defined on the metapoetics level of Abai’s psychopoetics. Metapoetics is a field of knowledge originated from ancient times. The term, notion of Metapoetics, Abai’s metapoetics may be new, even unexpected for Kazakh literary studies and linguistics. Because this issue hasn’t been a special research object in the mentioned scientific fields before. Metapoetic factors found a wide reflection in the works of the poet about an art of speech, poem. The subject of metapoetics is the opinions and thoughts of the poet about his own, others’ poesy, poetic works. The personal opinion, principles of the poet about his art are given in them. But still the viewpoint of the poet of his work, realistic phenomena, himself, surroundings, his evaluation given to them are not always directly described. But the opinion, relation, creative, personal principles concerning his works, realistic phenomena described in his works are at the depth of his works. It is not easy to determine them.

MAIN PART
The methodological principles, ways and methods of determining the peculiarities of metapoetics of the poet were identified and used in the study. The text of eight legs (a couplet consisting of eight lines) of the poem “Segiz ayak” (eight legs) of Abai is completely metatext. One of them is the first eight lines (couplet) of the poem. Its poetics is metapoetics, not traditional poetics. The requirements that Abai put for his art, poesy are noticed in the viewpoints and thoughts about eloquence in the poem within the opinion of the poet of the art of word, his evaluation of it. The critical opinions, esthetical requirements about the significance of poem, the quality of poesy, individuality of poet personality display the peculiarities of his metapoetic thinking. Taking into account such data it is possible to make a metapoetic conclusion based on each work of the poet. Studying the metatext, metapoetics of a poem contributes to learning the creative thinking psychology of the poet. The thoughts based within metatext, metapoetics are related to the principles in metatheory. According to the opinions of the authors the scientific and theoretical significance of studying Abai’s metapoetics is high.
The research showed that the system of the ninth word of the poet distinguished with psychopoetic characteristics, and this peculiarity was defined by monologue. The word consists of two paragraphs. The author begins the first paragraph telling that he is Kazakh. Then the poet asks himself a question if he likes the Kazakh or not and seeks an answer to it in himself. He is not satisfied with the found answer. Then he looks for an answer again. The inner monologue is given in the form of dialogue of the poet with himself. All of this show the thoughts, hope, sorrow, psychological condition of the poet [1]. The phenomena formed by such psychological condition in the spirit of the poet are disclosed through inner monologue, dialogue happened within it. In the next paragraph the poet says that even he is alive he is not really alive. He writes even he seems healthy outside while his inner world is dead. He highlights that when he is angry he can’t be angered. When he laughs, he can’t be glad. So he comes to a conclusion he is the one with empty soul. Showing his condition like that he says: “In general I think: this is good too, when you die you won’t regret thinking “It is a pity, there are lots of interesting things left to do”, when you don’t have a dream for future you can die without worry” [2]. He finishes his words here.
The meaning and sense of the word is deep. Inner monologue reflecting the mood of the poet, conveying of inner dialogue in a form of dialogue is a classical sample of psychopoetics peculiar to only Abai. The descriptive methods delivering clearly the psychological condition as expressing the real state of the poet’s inner and outer world with tears and heart blood show the psychopoetic individuality of his works.
The communication of the poet with himself within the monologue is a fight of opposite thoughts. The use of “I” of the poet is interpreted as two people not one. The viewpoint of the first contradicts the viewpoint of the second one and comes to another conclusion. Expressing the fight of thoughts, contradiction of feelings of one person shows the depth, maturity and mastery of creative thinking of Abai. Moreover this depth, maturity and mastery are defined not in general creative space, but in psychopoetics system. That’s why the depth, maturity, mastery of the poet are the achievemnts in the sphere of psychopoetics. Such individuality of Abai’s psychopoetics displays his poetic greatness in a new aspect. If we consider this in the framework of creative-aesthetic wealth of Kazakh art of word Abai’s psychopoetics is a creative value that has no equivalent.
The poem of Abai beginning with the lines “Zhark etpes kara konilim ne kylsa da” introduces a peculiar feature of psychopoetics [2]. The poem in the research is analyszed from a new methodological aspect. What is important for researchers is not this, but the peculiarity in motive structure-system of the couplet. Determination of such features of motive structure-system as a factor forming the poet’s psychopoetics was the main necessity. The motive of the first couplet is inner psychological state. The motive of the second one is an external phenomenon staying away from the consciousness of the poet. The motive of the third couplet is inner psychological state. The motive of the fourth one is an external phenomenon staying away from the consciousness of the poet. Here only the main motives in the couplet were analyzed. When the order of these motives in the couplet structure is defined such structural system will occur: inner psychological state→external phenomenon→ inner psychological state→external phenomenon. The condition of inner psychological state and external phenomenon is repeated in a measurable, definite, systematic order. Repetition of them in a measurable, definite, systematic order within a couplet shows another sample of the poet’s psychopoetics.
There are such words of the poet: “Ishim tolgan u men ort. Syrtym durdei”, (My inner world is full of poison and fire, but the outer world is pompous) [2]. In one couplet of the poem two conditions are described. The first one is inner world, the second one – outer state. When they are analyzed individually, the first condition is the inner psychological state of the poet, the last one – poet’s outer state. Here both inner and outer state mean the truth of the poet at a certain point. When this state and this condition are considered together it is possible to make sure that both of them function as a psychopoetic tool. This is another sample of the poet’s psychopoetics
Based on the findings of the analysis, a scientific conclusion was made that the communicative poetics of the poet led to the recognition of psychopoetics, the study of psychopoetics was related to studying metapoetics.
Abai’s linguopoetics, semantic structure of poet poetry, linguistic factors that make up it, individual and interconnected language tools — one of the most important issues of linguistic education in every respect. In the history of the development of the Kazakh literary language, it is obvious how important it is to study the semantic peculiarities of the poetry text, and its semantics and structure are so significant in scientific and practical significance. In fact, the study of the semantic text of the verse as a linguistic unity, a single complex linguistics phenomenon, can’t still be realized widely.
In the works devoted to the study of the fundamental problems of the literary language, it is difficult to recognize the semantic texts of the poetry at the level of special research, even though the poetry was widely spoken about the literary descriptive instrument, structure of the poem.
Although Abai’s language acquisition offers a great deal of expertise in identifying its subjects and methods of research, as well as individual and general issues, there is still a need for special research. One of them is the recognition of the great artist’s expression in the context of linguistic knowledge, that is, the analysis of science in the so-called «linguistic stylistics». This type of search has just begun. This book will be one of those initiatives.
While writing the works in the field of linguistics, it is clear that the writings about semantics, semantic structure of the poet Abai are almost absent.
When such scientific works are written in the field of linguistics, it immediately becomes noticeable that there are no works on semantics and the semantic structure of Abai’s poems.
For the sake of the cultural and social demand of nowadays, the study of samples of Abai’s creative heritage, especially poems, is one of the most important tasks of linguistics and Abai studies. In addition, the analysis of the poet’s work at the level of the text from a linguistic and stylistic point of view is also one of the important scientific tasks. Linguistics, especially its fields as linguistic poetics, textology, give an assessment of the structural-content system of the text at a completely different level. Here, the semantics of the words of poems can not stand out even for categories like words, phrases and sentences, which are the main object of research in linguistics. Only in the case that each phenomenon in the text of the verse can rise to the level of an interrelated, significant-structural factor, it can show its specific nature and side. In this case, the linguistic unit becomes the main binding element of its content and meaning, which gives the structural system of the text its direct and portable meaning.
Raising the levels of private units of Abai’s poems to the level of the text-factoring factor directly depends on the functional work in the text system. Even if in the work of Abai, the ways of using language tools do not perform a diverse language function in the structural system of text poems, in any phenomena the composition of the text performs an active function, enrich the work of grammatical and lexical categories and rise to the level of the phenomenon of the connection of the semantic system. There is a big role for the use of methods of words not in the direct and figurative meaning. The meaning, structure and semantic individuality of the poet’s poems are mainly determined by the functions of the particular category, the peculiarities of using private units in direct and figurative meanings.
The first verse of Abai’s poem “Kartaidyk, kaigy oiladyk, ulgaidy arman” (We are old, thinking of grief, the dream gets bigger) [2]. If this verse is grouped by its semantic and structural units, it becomes obvious that the first branch describes the internal state in a certain period of the poet’s life. The special side of this state at this time opens on the second branch. Thus, the initial two lines describe the inner and outer state of the poet in a certain time interval. This is the first significant part of the song verse, which consists of two units. The two units in it are structurally equivalent to each other, and are literally inextricably linked. Now let’s look at the situation that is reflected in this structural unit. What is the reason for this situation? What are the phenomena causing such condition?
In the second semantic-structural component of the verse, the cause of emergence of the state, described in its previous semantic-structural part, is disclosed. Conditional expression of the interconnection of two semantic-structural components of the verse would be the following: what is known (result, consequences) → the reason for the existence of something (result, effects).
Shortened model of the system: result (effect) → reason.
The second semantic-structural unit, which is the cause of the result, consists of two domains. One is — selling an eye without selling skin; and the second one is – becoming of all people the takers. Each of these is a complex picture. “The sale of an eye without selling the skin” is a manifestation of the external and internal character of a person in a particular social environment. One-sided understanding of the scene can not be understood. At the same time, the meaning of these phrases can not be directly perceived or understood. Sale of skin, selling an eye — metaphorical phrases. Their metaphorical meaning is multilayer. It reflects the social status, psychological state of the person, the behavior, the image of the person, the attitude of the author — all of them. Therefore, one meaning can be a source for several meanings. One of the meaningful lines is clear, one is hidden, it is beyond the thought and look.
The depth of the value and meaning of the poet’s poem can not be traced to anyone. There are several levels: Pre-Abai epochs; The facts of Abai’s social life; the epoch after Abai that satisfies with the truths. It is important to determine the structure of each of these structures. But their individual separation from one another does not lead to the desired result. It is important to find the core of the semantic-structured system, covering the whole of the given sequence, and to analyze the patterns of research object on the same line. In the next verse of Abai’s poem, the reason for the outcome is developed. In the first semantic-structural part of the second verse of the poem, first a certain result (effects) is displayed: A rich man takes. Then the reason for this result is shown: (a) I give a lot in time; b) I will give only when they are not enough. The reason for the receipt is that of the giver. If we draw this semantic structure into the expression above, it will be: the result (effect) → reason for the result. The same is the system of the second semantic-structural fragment of the second couplet. This structure is repeated in subsequent quotes. In other words, the text of the verse repeats a certain semantic-structural element. The connection between the components of the text of the verse provides such semantic-structured repetitions of succession. At the same time, such structured repetitions open in a widening and expanding range of thematic content. And such augmentation and expansion are carried out systematically, without chaos, in a certain order. If a semantic element is repeated in several structures in a few places unreasonable, it does not have any relevance to the factors that make up the verse text. Abai’s verse does not have meaningful, unsatisfactory repetition of meaningful elements. And the relationships between the textual factors allow one to discover the single text as a complex phenomenon. This will allow us to identify the main peculiarities of the semantic-structural integrity of the poetry text.
The semantic-structured system of the poet’s poem can be conditionally presented in the following way: poet ↔ living ↔ text. The table shows that the final result of the poet’s creativity is text. This is a well-known, understandable state. Now, with regard to the textual communication of this text, the following system is created: poet ↔ text ↔ student (listener). The final result is the acception of the text by a student (listener). On the basis of this system, the following can be summarized: the activity of the poet in the text direction is directed to the student (listener). Hence, the textual functional function of the text arises. In other words, the process of textual writing (poet’s activity) and its adoption (reading, listening) are entirely composed of communicative goals. Text and its acceptance are made through communication between the person making the text and the recipient. It is true that the understanding of the text of the recipient (the student, the listener) is a child with the understanding of the meaning and content of the language units. But in the understanding of the text, the main function of the recipient is the level of his / her level of knowledge, the meaning of the semantic-structural units of the text, the recognition of the essence and essence of the communication activity.
The semantic-structural system of Abai’s poems is arranged with great harmony. There are a number of thematic sounds in the channel of ordinary sense-structured unity, there is a great deal of momentum in the place and time relationship, change of the feeling to thought, the transition from the thought to feelings, there are a lot of meanings in the change from thought and feeling into external reality. There are many cases defined by a diferent complex meaning, its special feature emerged from the conflict of direct and figurative meaning, unite of semantic units.
Abai’s poetry’s textuality and integrity parts of connection, its communicability and completeness, are both important for both linguistics and Abai science.
The coherence of the text of Abai’s poems refers to the relationship between the elements that compose it and their continuity with each other. It has been implemented at different levels of poet’s poems. At the same time, it is possible to say about the relationship of phonetic, lexical, morphological, syntactic, semantic, stylistic character of the lyrics of the poems.
Through the various types of connection, a peculiar feature of the texts of Abai’s poems is reflected. It is a cohesion. Connection is a prerequisite for the cohesion, but the cohesion itself may not always be detected by the links of the text elements. If cohesion covers the whole range of thoughts and words in the form of the general and main character of the text, the linkage serves as a means of realization of that unity.
The main peculiarity of the most semantic part of the Abai poetry text is its semantic, substantial independence. Without meaningful, substantial independence, syntactic, morphological, or lexical unit can not serve as part of the text of the poetry. On the other hand, it is not easy to detect the semantic part of the poetry from the semantics of the text system and to find the exact dimension of the individualization. Because there are several syntactic structures within the individual semantic units that form the system of the Eight Legs and have several interconnected meanings.
The main features of the subject are studied in the poet’s work: the speaker — the word- the listener. Each of these three system components has their own components.

CONCLUSION
The findings of the research system have shown that Abai works as an important poetic function in the structural system of certain models of his creative heritage. Their structural, dimensional, duplicate or duplicate structure, and their interrelation are unique to poetry of the poet’s works. The poetic meaning of the poetry is evolving from a single, universal, documentary — abstract, and, to a certain extent, the development and growth of the unknown, the concrete, the imaginative, the apparently hidden, by the multidimensional cognitive and synergetic character of language units. The image in Abai’s creative work creates the basis of his poetry and expands the synergic field, which in turn causes the birth of a completely new concept, a new image, which is not expressed in the mind of the recipient. The poetic structure — the image formed at the level of a particular system, is the basis of its own poetic meaning. However, this opinion is based on the level of interrelation between the linguistic situation and the listener (pupil), which is the basis of the speaker’s word, poetic meaning and subject and sense of the subjective perception of the listener. However, there are logical, emotional, associative links between the actual, figurative meaning of the word, the image and the consequence of its adoption, while at the same time two other phenomena. The meaning of a word, its content are not the same. The creative heritage of Abai is characterized by the synergetic nature of the linguo-poetic, psychopoetic essence and activity.
The emphasis is on perfect agreement in the semantic structure of the poems of the poet. A number of poems in a certain sense, consists of structural subdivisions and their relationship to the world of the poet’s art to reveal the beauty of the poetic, living in full agreement on the structuralsemantic paradigm of thought model briefly. Analysis based on the poet’s poetry and edification of the poet to say the word and listen to the demand for knowledge about the realities and psychopoetic, linguopoetic, existentialism, then the chronotope of the traditional worldview to analyze the field, it became the basis for judging thoughts and opinions. creative psychopoetic Abai heritage, linguopoetics, synergetics, existentialism, chronotope system, traditional categories worldview interdisciplinary studies the problem is not completely solved and will be reflected in the further works. The results achieved are of scientific and practical importance.
REFERENCES
1 Nazarbayev N.A. Abai turaly soz [Word about Abai]. Abajtanu. Tangdamaly engbekter. І tom [Abai studies. Selected works. Vol.I] compiled, commented by P. Bissenbayev, E. Karbozov, L. Musaly, N. Nurali; resp. ed. A. Tarakov; general ed. Zh. Dadebayev. Almaty: «Kazakh University», 2015. Pp. 3-20. (In Kazakh)
2 Abai (Ibrahim) Kunanbayev. Shygarmalarynyng ekі tomdyk tolyk zhinagy. І tom. [Twovolume complete collection of works. Vol. I.] – Almaty: Gylym, 1977. – 454 p. (In Kazakh)
Ж. Дадебаев , Д.А. Карагойшиева , Л. Мусалы
Абайдың шығармашылық мұрасын пәнаралық зерттеу
¹²³Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы, Қазақстан
Мақалада Абайдың шығармашылық мұрасын пәнаралық зерттеудің ерекшеліктерін анықтаудың әдіснамалық қағидалары, тәсілдері мен әдістері талқыланады. Авторлар Абай шығармаларын қарасөздері мен өлеңдері негізінде психопоэтика, лингвопоэтика, синергетика, экзистенциализм, хронотоптар, дәстүрлі көзқарастар жүйесінде зерттеді, бұл өз кезегінде жасалған зерттеулердің өзектілігі мен жаңалығын дәлелдейді. Зерттеу жүйесінің қорытындысы Абайдың шығармашылық мұрасының белгілі бір үлгілерінің құрылымдық жүйесінде маңызды поэтикалық функция ретінде жұмыс істейтінін көрсетті. Зерттеудің нәтижелері психоаналитиканың, психопоэтика мен психологияның маңыздылығын талдаған авторлар психопоэтикада психоаналитика мен психологиядан ерекше өзіне ғана тән ерекшеліктеріне ие екендігін анықтады. Оның үстіне, егер психопоэтика эпикалық және лирикалық сипаттама әдістерімен ортақ қасиеттері көп болған жағдайда да, бұл басқа құбылыс екендігі баса айтылады.

Ж. Дадебаев 1, Д.А. Карагойшиева 2, Л. Мусалы 3
Междисциплинарное исследование творческого наследия Абая
¹²³Казахский национальный университет им. аль-Фараби,
Алматы, Казахстан
В статье рассматриваются методологические принципы, пути и методы определения особенностей междисциплинарного исследования творческого наследия Абая. Авторы изучали работы Абая в виде назидательных слов и стихов в системе категорий психопоэтики, лингвопоэтики, синергетики, экзистенциализма, хронотопа, традиционного мировоззрения, что в свою очередь снова доказывает актуальность и новизну проведенных исследований. В работе говорится, что результаты исследовательской системы показали работы Абая как важная поэтическая функция в структурной системе определенных моделей своего творческого наследия. Результаты исследования, в котором авторы проанализировали значение психоаналитики, психопоэтики и психологии, заключают, что психопоэтика имеет свои особенности, которые не характерны для психоаналитики и психологии. Более того, было установлено, что даже если психопоэтика имеет много общего с эпическими и лирическими дескриптивными методами, это другое явление.


ӘОЖ 82.09.19.01.11
Ұ.М. Есенбекова1, К.А. Қошанова2, И.Д. Егембердиев3, Р.Д. Кертаев4
4Журналистика және саясаттану факультетінің докторанты, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан

ЦИФРЛЫҚ ДӘУІРДЕГІ ТЕЛЕВИЗИЯ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТҰЖЫРЫМДЫҚ
НЕГІЗДЕРІ

Мақалада цифрлық дәуірдегі қоғамдық қатынастар саласындағы телевизияның маңызды функцияларына талдау жасалынған. Телехабар тарату – ақпараттық мәдениет пен халықтың мәдени мұрасын дамыту, сақтау үшін қажет ақпарат алмасудың формасы болып қалыптасты.
Телевизия өзінің негізгі коммуникациялық құралы міндетін күшейтіп келеді. Телевизияның күшті позициялары арқасында көрермендер аудиториясы айтарлықтай тұрақты түрде көбеюде. Аудиовизуалды коммуникация құралдарын пайдалану телевизияға қоғамның коммуникациялық жүйесінде жетекші орынды ұстап тұруына мүмкіндік беруде. Бұл – телеарнаның, журналистік ұжымның және нақты журналистің қызметіндегі табыстың дәрежесін бағалау өлшемі.
Бүгінгі телевизияның қызметіндегі ерекшеліктерге көрерменнің ағартушылық сұраныстарын қанағаттандыру мен жаңа технологиялық формаларды пайдалануды жатқызамыз. Мақалада қазіргі қоғамдардың медиа нарығында телевизияның маңызды қызмет атқаратыны толымды көрсетілген.

Түйін сөздер: телевизия функциялары, цифрлық технологиялар, аудио-визуалды коммуникация, мәдени сұраныстар, медиа-нарық, экрандық мәдениет.

КІРІСПЕ
Бұл мақалада біз ақпаратты қоғамдық қатынастар саласындағы шешуші мәнге ие мәдени және білім беруге қатысты хабарлар тарату сияқты телевизияның маңызды функцияларына талдау жасаймыз.
Әдетте қалыптасқан пікір бойынша, телехабар тарату – ақпараттық мәдениет пен халықтың мәдени және этникалық мұрасын дамыту және сақтау сияқты объективті тарихи процестерден құралатын әлеуметтік қарым-қатынастардың түрлі субъектілері арасындағы ақпарат алмасудың маңызды саласы болып табылады.
Адамзат тарихында дамудың әртүрлі кезеңдері бар. Оларды ақпараттық қоғамға немесе білім қоғамын құру үшін қажетті алғышарттар түрінде сипаттауға болады. Және сол даму сатылары ақпараттық және коммуникациялық технологиялардың көмегімен, қарқынды дамуды бастан кешіргеніне үлкен мән беру қажет. Ақпараттық қоғамда негізгі сипат – адам өмірінің барлық аспектілерінің ақпараттандыру, адамды ақпаратпен барынша қамтамасыз ету. Бұл жерде тиімді жаңа коммуникациялық технологиялардың артықшылығын пайдалану үшін қазіргі қоғамдағы ақпараттық саясаттың әсері туралы білім жеткілікті жоғары деңгейде болуын естен шығармаған дұрыс [1].
Бүгінгі ақпараттық дәуірдегі телевизия ақпараттық қоғамды қалыптастыруда күрделі фактор болып табылады. Оның бүгінгі кезеңде рухани құндылықтарды дамыту және мәдени жаңғырту, көрермендердің қоғамдық мәртебелеріне қарамастан ізгілік қағидаларына негізделген адамгершілік білім беруді дамытуға күшті әсер ете алатын әлеуеті болғаны жақсы.
Бұл мақалада ақпараттық қоғамдағы телевизия қызметін зерттеу және бағалаудың теориялық және когнитивтік әдістері қарастырылып, телевизияның мәдениетін қалыптастыратын, қарым-қатынас, білім беру аспектілері зерттелді. Осылайша, телевизияның коммуникативтік және ағартушылық қасиеттерін жақсарту үшін телевизиялық хабар таратудың мәдени әлеуетін зерттеу қажет. Осыған байланысты, телевизия функцияларының ағартушылық сегментін кешенді зерттеп, ақпараттық қоғамдағы телевизия мәдениетінің ерекшелігін көрсету арқылы түрлі технологиялық әдістерді талдап, қоғамдағы мәдени қатынастардың қалыптасу тиімділігін арттыруға болады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазіргі заманғы қоғамдардың медиа нарығында телевизия маңызды қызмет атқарады.
Г.Маклюеннің пікірінше, технологиялық құралдардың көмегімен хабарлама жіберген кезде олардың қасиеттері де сол хабарға әсер ете алады. Бұқаралық коммуникация құралдарымен тұтынушы өзінің жеке ерекшелігі, өтімділігі, ағартушылық сұраныстарын қанағаттандырады. Алайда, телевизияны тұтынушы генерациясы, бір жағынан – оны жасайды, ал екінші жағынан – ол өз өніміне тәуелді болып тұрады [2].
Интернеттің әлеуметтік маңызының жылдам қарқынмен өсуіне қарамастан, телевизия қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларына байланысты білімді таратудың негізгі құралы болып қалуда. Оның қызметіндегі ақпараттық аспектілер арқылы көрермендер өздеріне қажетті өнімдерді қабылдап, меңгере алады.
Цифрлық дәуірде телевизияның коммуникативтік рөлі жедел артып келеді, яғни телевизия бағдарламаларын қарау кезінде көрерменмен тура және кері (интерактивті) байланыс актісі іске асырылады. Осылайша, эстетикалық қасиеттері жоғары ақпараттың ерекше экрандық мәдениеті қалыптасады, сөйтіп ол өнер феномені немесе өнер элементі формасында жүзеге асырылады. Сонымен бірге, қазіргі заманғы телекоммуникациялық технологиялар қоғамның ортақ ақпараттық мәдениетін қалыптастырудың маңызды сегменті болып табылады [3].
Телекоммуникациялар, біріншіден, ақпараттың түзету және көбейтудің техникалық құралы ретінде пайда болып, көп ұзамай БАҚ арасында журналистік шығармашылықтың ерекше түріне айналды. Қазіргі медиа стильдерде көпкодты мәтіндер түріндегі телевизия жаңалықтарының ықпалды әлеуеті тақырыбы ерекше маңызды болып отыр. Бұны қазіргі әртүрлі мемлекеттердегі сайлау процестеріндегі ерекшеліктермен, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарын зерттеу бағыттарындағы әдіс-тәсілдерге қойылатын жаңа міндеттермен байланыстыруға болады.
Осылайша, зерттеуші ғалымдар телевизиядағы мәтіндерді жаңа коммуникациялық өнім ретінде қарастырып, оның ерекшелігін әртүрлі медиа құрылымдарда ауызша, көрнекі, дыбыстық, мультимедиялық өнімдерде пайдаланумен байланыстырған. Телевизиядағы мәтіннің маңызды ерекшелігі көп өлшемділік – гетерогенді компоненттердің (ауызша, көрнекі, аудио-аудиовизуалды) көптігімен түсіндіріледі. Мұндай көп өлшемділік «мәтіндік поликод» деп аталады [4].
Көптеген зерттеушілер бүгінгі әлемде сайлау процестері перманетті түрде өтіп тұратынына назар аударуда. Мысалы, еуропалық қоғамдарда ұзақ уақыт бойы сайлау кестесі жалғасып жатады. Бір елдің ішінде, бірнеше аймақта, бір мезгілде әртүрлі сайлау процестері жүріп жатады. Бұл үздіксіз сайлау іс-қимылының әсерін тудырады және ресми кампаниялардан тыс тиісті қарым-қатынас идеясын кеңейтуге мүмкіндік берді. Осындай жағдайларда азаматтар өздерінің саяси ықпал ету объектілеріне айналып жатқандарын байқамай қалады. Бұл ықпал ету әртүрлі жанрлар мен ақпараттық мақсаттағы бағдарламаларға жасырылып іске асырылады. Бұл кезде сайлауалды үгіт-насихат жұмыстарына рұқсат берілмегендіктен саяси жарнамалар да басталмайды. Өйткені, үгітнасихат жұмыстары науқанның ресми басталуымен бірге жүргізіледі.
Бұқаралық ақпарат құралдарының, атап айтқанда телевизияның қатысуы осы сайлау процестерінің барлық сатыларында маңызды. Бастапқы кезеңде журналистер сайлауға түскен әлеуеті жоғары, көпшілікке ұнайтын саясаткерлердің қызметін, іс-қимылдарын сайлаушыларға күнделікті жеткізіп отырады. Аудитория болашақта сайлауға қатысуға үміткер болып тіркелуі мүмкін саясаткер туралы ақпарат біртіндеп БАҚ беттерінде жинала бастайды. Сайлаушылар осындай жанама жарнаманың әсерімен өздерінің пікірі қалыптаса бастағанын байқамай қалады. Бұл сайлаушының сол саясаткер-үміткерге дауыс беруі немесе бермеуіне үлкен ықпал етеді. Бұл жерде телевизия сайлаушылар үшін саясаткерлер туралы ақпарат толық жинай алатын негізгі медиа арналардың бірі болып келеді.
Ақпараттандыру – телевизия жаңалықтарындағы негізгі функция. Дегенмен, саяси журналистикада алдыңғы орынға ықпал ету функциясы, нақтырақ айтсақ, бірінші орынға телевизиялық жаңалықтың имидждік функциясы шығады. Имидж сөзі нақты және ерекше семантикаға ие екенін байқау қиын емес. Шетел сөздіктерінің бірінде «Имидж – БАҚ, әдебиет және т.б. құралдармен мақсатты түрде жасалатын, жарнамаға құрылған адамның, объектінің, құбылыстың, бейнесі. Бұл бейненің мақсаты – басқаларға эмоциялық және психологиялық әсерлер туғызу. Имидж бұқаралық санада жеке тұлғаның немесе саяси партияның стереотип бейнесі формасында қабылданады. Айта кету керек, бұл имидждің «арнайы жасалған бейнесін» білдіреді. Бұл имидж тұжырымдамасы ұсыныс тұжырымдарына негіз болып қабылданады.
Бірақ имидж жасаушы үшін үлкен маңызы бар мәселе – саясаткердің ортасын жасау және журналистің тапсырмасы. Журналист қандай мәтіндік рамкада тартымды болса, кейіпкердің пікірлері де соншалықты тиімді әсер береді. Бұл кезде қандай кадрлар көрсетілетіні, кадрлар қандай тәртіппен орнатылатыны өте мұқият тексеріледі [5].
Телевизия постиндустриалдық қоғамдардың негізгі коммуникациялық құралы ролінен ажырай қойған жоқ. Телевизияның әлі де күшті позициялары аудиторияны айтарлықтай қамтуды көрсетіп келеді. Аудио және визуалды коммуникация құралдарын пайдалану телевизияға қоғамның коммуникациялық жүйесінде жетекші орынды иемденуіне мүмкіндік туғызды. Бұл жерде әлеуметтену методикасы мен тәсілдерді тиімді пайдаланып, телеарнаның, журналистік ұжымның және нақты журналистің қызметіндегі табыстың дәрежесін бағалауға болады [6].
Ғаламдық ақпараттық кеңістікте туындаған белсенді трансформация кезеңінде тұрған заманауи байланыс жүйелері қоғамда бірқатар маңызды функцияларды орындайды. Телевизия XXI-ғасырдың басындағы коммуникациялық жүйенің маңызды элементі болып қалыптасты. Бүгінгі телевизия – жалпы телевизия әлемінің жаһандық ақпарат тәртібінің «ядросы», элементі сияқты әрекет етуде. Соңғы жылдары телевизияның кабельдікспутниктік сегменті жылдам дамып, бұл үрдіс Интернет кеңістігіне интеграциялау аясында телеэфирдің жетекші позицияларын сақтап қалуына көмектесуде [7].

ҚОРЫТЫНДЫ
Әлемдік медиа кеңістікте мәдени мұра, адамдардың сана, рухани мәдениетіне қатысты мәселелер агрессивтік қауіптердің әсерінен телевизияның басты функциялары қатарынан шеттетіліп барады. Агрессия, зорлық-зомбылық, эгоизм телевизияның интерактивті қасиеттері арқылы жасалуда. Отбасы мен білім беру жүйесін әлеуметтендіру, негізгі институттардың жұмыстарын реттеу арқылы өскелең ұрпақтың әлеуметтік және әлеуметтікмәдени өзегін жойылудан сақтап қалу үшін де жаңа дәуір телевизияның мазмұнын ұлттық мүдде тұрғысынан басқару қажет. Алайда, бүгінгі қоғамдарда мүлдем керісінше жағдайлар орын алауда. Қазақстан үшін де бұндай қауіптер айқын көріне бастады.
Телевизия жалпы алғанда қоғамдағы моральдық нормаларға, ұлттық құндылықтарға сай болудан алыстап барады: телеарналарда әлеуметтік қарым-қатынаста өскелең ұрпақ үшін зиянды ақпарат тарату үрдісі күшейіп келеді. Бұл жағдайда мынандай түйінді мәселелерге назар аударған дұрыс.
Біріншіден, цифрлық стандарттар мен спутниктік хабар тарату жүйесі телевизияның әлеуеті мен мүмкіндігін еселеп күшейтеді. Телевизия сигналы ұялы телефон байланысы арқылы инновациялық әдістер мен құралдар арқылы берілуде. Осылайша, оның қамтитын аудиториясының көлемі өседі, ықпалы зораяды.
Екіншіден, телевизия Интернет ортаға еніп бұл үдеріс XXI ғасырдың басында мықтап дамытып келеді. Бұл – кері кетпейтін алға даму процесі. Аудиторияның сипаттамаларын анықтау технологияларының көмегімен, телеарналардың веб-сайттарын дамыту арқылы интерактивті телевизияның және Интернет кеңістігіндегі телеөнімдердің ауқымы өсіп, қосымша тынысы ашылды. Бұл желілер арқылы жаңаша мазмұндағы контент көрермендерге жылдам, тиімді формаларда тасымалданып, көрермен мен тұтынушының қызығушылығы өсіп отыр.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Poluektova I.A. Sociology of mass communications // Knowledge. Understanding. Skill. 2012. № 3.
2. McLuhan G.M. Understanding Media: External expansion person. M.: 2015.
3. Абдеев Р.Ф. Философия информационной цивилизации. М. ВЛАДОС, 2015.
4. Арнхейм Р. Искусство и визуальное восприятие. М.: Прогресс, 1998.
5. Борецкий P.A. Телевидение в социально-историческом контексте // Вестник МУ. Серия 10. Журналистика. — 2013. — № 3. – С. 9-19.
6. Вартанова Е. Л. Новые проблемы и новые приоритеты цифровой эпохи // Информационное общество. 2001. — № 3.
7. Кара-Мурза С. Манипуляция сознанием. – М.: Алгоритм. — 2010.

Ұ.Есенбекова , К.Қошанова2, И.Егембердиев3, Р.Кертаев4
Концептуальные основы телевизионного вещания в цифровую эпоху
1,2,3 Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева,
Астана, Казахстан
В статье анализированы основные функции телевидения в сфере общественных отношений в цифровой эпохе. Вещание – это форма обмена информацией, необходимая для развития и сохранения информационной культуры и культурного наследия народа.
Телевидение усиливает свои основные функции как коммуникационный инструмент. За счет своих сильных позиций телевидение увеличивает свою зрительскую аудиторию. Использование аудиовизуальных средств связи позволяет телевидению сохранять лидирующие позиции в системе общественных коммуникаций. Это позволяет оценить степень успеха телеканала, журналистской команды и журналиста.
Особенностями сегодняшнего телевещания являются удовлетворение образовательных потребностей зрителей и использование новых технологических форм. В статье утверждается особая роль телевидения на медиарынке современных обществ.

The conceptual basis of television broadcasting in the digital age
The author analyzes the main functions of television in the field of social relations in the digital age. Broadcasting is a form of information exchange necessary for the development and preservation of the information culture and cultural heritage of the people.
Television strengthens its basic duties as a communication tool. Due to their strong positions, television increases its audience. The use of audiovisual communication means allows television to maintain a leading position in the system of public communications. This allows us to assess the success of the TV channel, the journalistic team and the journalist.
The features of modern television broadcasting are the satisfaction of educational needs of viewers and the use of new technological forms. The article shows how television plays an important role in the media market of modern societies.



ӘОЖ 82.09 19.01.11
Ұ.М. Есенбекова1, М.Қ. Құмарова2
2Журналистика магистрі, Журналистика және саясаттану факультетінің докторанты, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан

ЖАҢАЛЫҚТАР ҚЫЗМЕТІНДЕГІ МӘТІНДЕРДІҢ ӘСЕР ЕТУ ӘЛЕУЕТІ

Мақалада байланыс құралдарының қарқынды дамуының әсерімен ақпараттық ортаның өзгерісін, жаңалықтардағы мәтіндердің ерекшеліктерін талданған. Аудиовизуалды медианың өнімдеріндегі мәтіндік трансформацияларды жіктеліп, жүйеленген. Телевизиялық жаңалықтардағы мәтіндерде абсолютті объективтіліктің мүмкін еместігіне назар аударылған.
Телевизия жаңалықтарында мәтіннің ерекше түрі қалыптасқан, ал теледидар жаңалықтарын гипермәтін түрінде қарастыруға болады. Жаңалықтар мәтінінің элементтері көптеген факторлардың ықпалымен өзгереді. Осылайша аудитория мәтінді әртүрлі қабылдайды.
Авторлар теледидар жаңалықтарындағы мәтіндерді күрделі құрылым деп анықтауды ұсынады. Бұл жерде басты мәселе – түрлі мәтіндермен жұмыс істеудегі еркіндік пен шығармашылық көзқарас деген тұжырым жасайды.

Түйін сөздер: аудиовизуалды медиа, телевизия жаңалықтары, жаңалықтар мәтіні, аудио-визуалды коммуникация, шығармашылық еркіндік, журналист этикасы.

КІРІСПЕ
Цифрлық дәуірдің адамы жоғары технологиялық байланыс құралдарының қарқынды дамуының әсерімен ақпараттық ортада өзіне қажетті мәтіндерді іздеп, тауып, қолдануда соңғы жылдары үлкен қиындықтарға кезігуде. Бұл ақпараттың көптігіне байланысты ақпараттық қоғам әкелген үрдіс. Басқа коммуникациялық құралдармен қатар аудиовизуалды медиа, әсіресе телевизия шығарған жаңалықтар да арта түсуде.
Жаңалық жанры фактілердің ғана емес, түсініктемелердің толық болмауымен сипатталып, объективтіліктің және айқындылықтың барлық сегменттерін қамтиды. Алайда, бұқаралық коммуникацияны зерттеушілер жаңалықтардағы мәтіндерде абсолютті объективтіліктің мүмкін еместігіне назар аударды. Олар жаңалықтардағы мәтіндер нақты өмірді журналистің көзімен қабылдау екенін айтады. Бұл өзгерістерді әртүрлі дәрежеде біздің отандық телеарналардың жаңалықтарынан байқауға болады [1].
Телевизиядағы жаңалықтар мәтіннің ерекше түрі болып табылады, ал теледидар жаңалықтарын гипермәтін түрінде қарастыруға болады. Шын мәнісінде, жаңалықтар мәтінінің элементтері көптеген факторлардың ықпалымен өз орындарын бір-біріне қатысты өзгерте алады, осылайша аудитория мәтінді әртүрлі оқып, қабылдай алады. Теледидар жаңалықтарындағы қазіргі мәтіндерді көп қабатты және көп өлшемді құрылым деп анықтай аламыз. Олардың әрқайсысы (элементтердің орналасуы, рөлі және категориялық құрылымы, мәтіндік сілтемелер және лингвистикалық құралдар) хабардың жалпы мағынасын қалыптастыруға қатысады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазақстандық телеарналардағы ақпараттық-сараптамалық жанрлардағы хабарларда қолданылатын «поликод мәтіндердің» көрермендер аудиториясына әсерін анықтау үшін зерттеу нысаны етіп электоралды кезеңдегі ақпараттарға талдау жасаған дұрыс. Біріншіден, бұндай саяси науқан кезінде телеарналар көбінесе имидждік функцияларды орындайды. Екіншіден, бұл функцияны іске асыруда телеарналар коммуникативтік стратегиялардың арнайы жиынтығы – презентациялық стратегияны қолданатын болады. Үшіншіден, сайлау науқанының ерте басталуы да біздің жоғарыда айтылған гипотезамыздың лингвистикалық дәлелі болып қабылданады. Алғашында «поликод мәтіні» терминін 1974 жылдары В.Эйгер мен В.С.Юхтом енгізді [2].
Код – автор құндылыққа ие болатын әдіс, ал оны қабылдаушы жақ оқиды. Қазіргі дәуірдің визуалды ақпарат көздеріне жататын теледидардың қызметін мәтіндердің әралуандылығы тұрғысынан талдау аса маңызды зерттеу объектісі болып отыр. Өйткені, зерттеушілердің айтуынша, қазіргі заманғы қарым-қатынас мәдениеті аудиовизуалды модельдің теңдессіз әсерін белгілеген. Бұл жағдайда, коммуникативтік ортада көп қолданылатын теледидардағы поликод мәтіндерді талдау бізге оның әсетін дұрыс түсіну үшін өте қажет. Телевизияның поликодтық табиғаты туралы айтқанда «сөйлеу – дыбыс – бейне» үшбұрышына сүйену керектігін атап өткен жөн. Жаңалықты көрнекі ету үшін, оның тартымдылығын күшейту үшін көрермендер объектісі туралы нақты түсінік жасап алу керек
[3,4].
Әдетте, теледидар жаңалықтарында дыбыстық кадрлар бар: экрандағы сөз сөйлеулер мен шуылдардан тұрады. Олардың ішінде ең жиі байқалатыны кадрден тыс мәтіндегі немесе фреймде тілшінің даусы болып табылады. Сондай-ақ кейіпкерлердің дауыстары, оқиғалардағы интершум – мұның бәрі поликодтық мәтінде маңызды рольдер атқарады.
Енді телевизиялық жаңалықтарға тоқталайық. Телевизиялық жаңалықтар – ерекше телеөнім. Ол күрделі мәтіндердің жиынтығы бола тұра, оқиға орнынан берілетін нақты фактілерге құрылған баяндаулар түрінде де бола алады [5].
Сұхбат – өз алдына жеке жанр болып танылып, онда өзекті мәселелер бойынша журналист әлеуметтік маңызды тұлғамен әңгіме құрса, ақпараттық жанрда ол бөлек деректерге негізделген үзінді әңгіме деп бағалаған дұрыс. Тағы бір жаңалықтарда қолданылатын поликодты мәтіннің түрі болған оқиғаны сипаттайтын қысқаша хабарлама. Бұл форманың ерекшелігі оның қысқаша және қатаң композициялық құрылымында жатыр. Бұның құрамында алғашқы екі немесе үш сөйлем ең маңызды ақпаратты жеткізеді.
Енді сол айтылған формалардағы мәтін бірліктерін және әдістерін талдауға ауысайық. Бір мезгілде вербалды емес сипаттағы, тұтастай, бөлінбейтін логикалық сәйкестікке құрылған ауызша және көрнекі кодтардағы мәтіндер кәсіби журналистер үшін жетекші орындарда тұрады. Мысалы, сайлау кестесіне сәйкес «Коммунистік халықтық партия» өкілдері қарапайым халықтың арасында спорт жейдеше киіп, әңгімелесіп тұр. Бұл көріністі вербальды емес семиотика деп бағалауға болады. Келесі кадрде қарапайым көше тазалаушы «мен осы адамдардың сөздеріне сенемін. Олар ө уәделерін орындайды» деп баға беріп жатады. Осындай көшенің ортасында тұрып түсірген көрініс арқылы көрермендер «осы партияның өкілдері шынында да ауладағы қоқыстардан бастап, елдегі барлық келеңсіз жайттарды шешуге қабілетті екен» деген пікірге сене бастайды [6,7].
Саясаткерді көрерменге таныстырудың вербалды емесе құралдары әртүрлі телеарнада бір-біріне ұқсамауы мүмкін. Бұны әлемдік танымал немесе ресейлік телеарналардан жақсы ажыратып алуға болады. Мысалы, Д.Медведев 2010 жылдың жазында Калифорнияда Силикон аңғарына баруын ресейдің барлық федералдық арналары көрсетті. Онда Медведев жаңа технологиялық өнімдердің ортасында тұрғаны, Twitter-дегі өзінің аккаунтына орыс және ағылшын тілдерінде жазба қалдырғаны көрсетілді. Ары қарай ғылым мен бизнес туралы әңгіме Apple штаб-пәтерінде жалғасты. Қоштасар алдында компанияның бас директоры Стив Джобс президентке iPhone 4 жаңа смартфонды сыйлады.
Бұл бір жағынан, Медведев үшін өзін заманауи және техникалық жаңартуларды жақсы білетін саясаткер деген имиджін күшейтіп, өзінің технологиялық жаңалықтарға ашық екенін көрсетсе, екінші жағынан, сатылымға енді шыға бастаған iPhone 4 жаңа смартфоны үшін таптырмас жарнама болды [8,9].
Осындай мысалдардан кейін мынандай парадокс туралы айтуға болады. Ол – теледидар жаңалықтарының негізгі функциясы ақпарат тарату деп есептелінеді және қоғамдық пікір жасауға деген функция оны сүйемелдедйі деген тұжырым бар. Алайда, біздің цифрлық дәуірде телеарналардың жаңалықтарында көрерменге әсер ету басым болып тұрғанын байқаймыз.
Бұл қандай әдістердің қолданылғанына да байланысты. Кейбір стилистикалық формаларда сөздік қордың, көрнекі және дыбыстық тізбектердің мазмұны мен формасы, сюжеттің мәртебесі жоғарыдайтылған көзқарасты ашық сипаттайды. Бұл полисемиотикалық жүйелердің қызметі сайлаушыларға үздік саясаткерді аудиторияға таныстыру үшін немесе оның беделін түсіру үшін жиі қолданылатын журналистік тәсілдер. Ақпарат тарата отырып сол уақытта аудиторияға ықпал ету – бұл біріншіден, теледидар жаңалықтарының қос функциясын дәлелдейді [10].
Қазақстандағы телеарналардағы ақпараттық компонент әлі де редакциялық саясаттың өзегін құрап отыр және телеарна менеджерлері оны негізгі саяси тетік ретінде қарастырып келеді. Бұған қарамастан жаңалықтар біздің өміріміздің ажырамас бөлігі болып аудиторияға әсер ету әлеуетін еш кеміткен жоқ.
Қазіргі бұқаралық ақпарат құралдарында де-юре цензура жоқ болса да, көптеген телеарналарда де-факто түрлі тыйымдар жиынтығы әлі де кездеседі.
Әдетте негізгі оқиғалар туралы мәтіндер эфирге шығармас бұрын мұқият тексеріледі, әсіресе ресми, саяси мәселелерге байланысты мәтіндерге арна басшылығы барлық кезеңдерінде зор көңіл бөледі.
Қазіргі кезеңдегі жаңалықтар шығармашылық даму тұрғысынан өте күрделі кезеңді бастан кешіруде. Бүгінгі телеарна жаңалықтары жаңа байланыс түрлерінің жылдам өсу жағдайында, мобильді платформалар мен Интернетпен салыстырғанда ақпарат таратудың консервативті тәсілі болып қалып отыр. Сондықтан да, бәсекелестік ортада өмір сүру үшін, көрерменді сақтау үшін телеарналар материалдық, жаңа ақпарат нысандарымен жұмыс істеудің жаңа формаларын іздеуге мәжбүр. Дегенмен, бұл мәселе мемлекеттік телеарналарда әлі де шешіле қойған жоқ. Қазірше жаңалық мәтіндерінде ақпарат берудің жаңаша тәсілдерін іздеуге тырыспай, белгілі бір үлгілермен жұмыс істеу формалары сақталып келеді. Бұның бәрі жаңалық мәтіні сияқты күрделі формаға көңіл бөлу қажеттігін дәлелдейтін құбылыс
[11].
ҚОРЫТЫНДЫ
Телевизиялық жаңалықтардың мәтінін талдағанда оның авторы кім деген маңызды сұраққа жауап іздеу қажет. Бұл жерде төмендегі мәселелерге көңіл бөлу қажет деп ойлаймыз:
1. Телевизиялық жаңалықтар мәтінін, атап айтқанда, жаңалықтарды гипермәтіндік құрылым деп қарау;
2. Жаңалық мәтінін құру процесіне және оның құрылысының жалпы принциптерін айқындау;
3. Жаңалықтың гипермәтіні немесе орналасу элементтерінің тізбегі сол телеарнаның коммуникативтік стратегиясын анықтауға көмектеседі;
4. Жаңалық мәтінінің ролі мен категориялық құрылымы оның хабарланған мәніне
тікелей әсер етеді;
5. Мәтін біріктірудің негізгі құралы, мәтіндегі басты мәселелер, оның мазмұны мен жалпы мағынасына әсер етеді;
6. Тілдік құралдардың таңдалғанына байланысты телеарнаның идеологиялық параметрлерін, оның танымдық дәрежесін анықтау;
7. Жаңалықтарда берілетін ақпараттық мәтіндердің күшті және әлсіз жақтарын айқындап алу [12].
Телевизиялық жаңалықтар үшін лингвистикалық ресурстар таңдау туралы айта келіп, жаңалықтар авторларының тілдік байлықтың бар мүмкіндіктер пайдаланбайтынына назар аударған жөн. Біз стандарттаудың заманауи ақпараттық мәтіннің негізгі проблемасы екенін коммуникациялық қатынастарды талдау барысында анықтадық. Осыған байланысты, стандарттауды қолданбай басқа да инновациялық шешімдерді іздеу жаңалықтар мәтіндерінің авторларының бүгінгі күнгі басты мәселелерінің бірі деп айта аламыз.
Қазіргі заманғы теледидардағы ең күрделі форма деп жаңалықтарды атасақ, сол жаңалықтарда бірінші мәселе болып түрлі мәтіндермен жұмыс істеудегі журналистің ішкі мәдениеті мен этикасы, еркіндігі мен шығармашылық көзқарасы қойылуда және бұның маңызы уақытпен бірге күшейе бермекші.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Vartanova E. Mediating the Digital Message: Agenda-setting Theory in Modern Russian Media. In: Liebler C.M., Vos T.P. (eds.) Media Scholarship in a Transitional Age. Research in Honor of Pamela J.Shoemaker. New York: Peter Lang. – 2018.
2. Зубарев Ю.Б., Сагдулаев Ю.С Тенденции развития видеоинформационных технологий и систем телевидения. Часть-1 // Телевидение и радиовещание, 2011. – №2.
3. Marketing in telecommunications / Ed. NP Reznikova, EV Demina. Moscow, 2005.
4. Greenberg B. Gratification of Television Viewing and Their Correlates for British Children. In: Blumler H., Katz E. (eds.). The Uses of Mass Communications. Beverly Hills: Sage. – 1998.
5. Щепилова Г.Г. Поведение пользователей Facebook: исследовательский проект // Медиаскоп. Вып. 4. 2012.
6. Панкратова Ю. Дмитрий Медведев посетил Кремниевую долину в Калифорнии// Первый канал. Режим доступа: http://www.1tv.ru/news/world/156641
7. Малышев Д.А. Потенциал новостных телевизионных текстов // Медиаскоп. 2016. Выпуск №1. 2016.
8. Мостепанова Ю.В. Содержание и структура телевизионных сообщений как фактор их эффективности / диссертация, Москва 2002.
9. The Social Media Trends Shaping 2018. Global Web Index, 2017. Режим доступа:
https://cdn2.hubspot.net/hubfs/304927/Downloads/Social%20Summary%20Report%20NEW.pdf?t=1540563
Kovalev P. A. Rossiiskaia televizionnaia audi-toriia. M.: Izd-vo Natsional’nogo
instituta biznesa. – 2007.
11. Светана С.В. Телевизионная речь. Функции и структура / Москва, 1976.
12. Чичерина Н.В. Медиатекст как средство формирования медиаграмотности у студентов языковых факультетов. М.: Издательство ЛКИ, 2008.

У.М.Есенбекова1, М.К.Кумарова2
Потенциал влияния информационных текстов
1,2 Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан
В своей статье автор анализирует изменения информационной среды и особенности текстов в новостях под влиянием быстрого развития современных инструментов коммуникации. Классифицирует и систематизирует текстовые преобразования в аудиовизуальных медиапродуктах. Обращает внимание на невозможность абсолютной объективности в текстах.
В телевизионных новостях сформирован особый вид текстов, а сами телевизионные новости можно рассматривать как одна из форм в гипертекстов. Текстовые элементы новостей меняются под влиянием многих факторов. Таким образом, аудитория воспринимает текст по-разному.
Автор предлагает тексты в телевизионных новостях интерпретировать как сложные. Здесь главное – свобода и творческий подход в работе с разными текстами.

Potential for the use of informational texts
In his article, the author analyzes the changes in the information and the features of news’ texts under the influence of rapid development of modern communication tools. The article classifies and systematizes textual transformation in audiovisual media products. An author highlights the impossibility of absolute objectivity in texts.
The special type of texts has been formed in the television news, where them can be considered as a single form of hypertext. Text elements are new to the underlying elements of many new factors. Therefore, the audience perceives the entire text in various ways.
The author offers to interpret the texts in television news as something challenging. The main theme is the free and creative work on the various texts.






Ә.Ө. Ж 19.01.11
Ұ.М. Есенбекова1, Г.С. Алғалиева2, Р.Т. Бибосынова3, А.М. Бұхарбай4,
М. Әлмұхаметова5
1филология ғылымдарының кандидаты, Телерадио және қоғаммен байланыс кафедрасының профессоры м.а., Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан, ultmudde@mail.ru
2Әлеуметтік ғылымдар магистрі, Телерадио және қоғаммен байланыс кафедрасының аға оқытушысы, Журналистика және саясаттану факультеті, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан
3Журналистика және саясаттану факультетінің 2-курс магистранты, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан
4Журналистика және саясаттану факультетінің 1-курс магистранты, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан
5Журналистика факультетінің 1-курс магистранты, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы, Қазақстан

КЕҢЕСТІК КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНДА РАДИОТАРАТУ
ІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Мақалада Қазақстан аумағында радио хабарларын таратудың тарихы, оның бастауларындағы саяси шешімдер арқылы зерттелген. Радиохабар станцияларын орнату, радио хабарларын таратуды ұйымдастыру, радиожабдықтар өндірісін ұйымдастыру – радио ісін дамытуда ерекше мазмұнға ие болды.
Халықтың радиоға деген сенімін кеңестік билік өзінің идеологиясын насихаттауда жақсы қолданды. Бюджеттен қаржылар бөлініп, радиотарату ісі жылдам дамыды. Бұл жұмысты қарқынды жүргізу үшін арнайы құрылымдар құрылды. Олардың қызметі елдің орталығында және халқы ең тығыз орналасқан аймақтарда жақсы жүргізілді. Радионың дамуында кәсіподақтар белсенді рөл атқарды.
Мақалада Қазақстан аумағында радиохабарлар таратуды ұйымдастыру үшін қандай іс-шаралар қабылданғаны жақсы талданған. Ұйымдастырушылық жұмыстарды үйлестіру Қазақ Кеңестік Үкіметінің Байланыс министрлігіне жүктелген. Елдегі радиотарату ісі қаншалықты тиімді болғанын автор осындай шешімдермен байланыста қараған.

Түйін сөздер: бұқаралық радиотарату, жаңа экономикалық саясат, радиохабар, радиотарату ісі, тарату саясаты, эфирлік кеңістік, кеңестік кезең, Қазақ радиосы, БАҚ экономикасы.

КІРІСПЕ
Кеңес Үкіметінде радиотарату 1920-жылдардан бастап жүргізіле бастағаны белгілі. Эфирлік хабар таратудың бастапқы кезеңінде батыстың, бірінші кезекте британдық тәжірибенің әсерін айтпай өтпеуге болмас. Кеңес моделі бойынша 1923-1924 жылдары радиохабарларын тарату саласында «Радиохабар» деп аталатын Бүкілодақтық акционерлік қоғам құрылды.
Бұл құрылымды ұйымдастырушылар Ұлыбританиядағы BBC компаниясының үлгісін алған. Компанияның жарғысы мен қосымша құжаттарда оның негізгі функциялары былай сипатталды:
КСРО-дағы жаңа және жалға берілетін радиохабар станцияларын орнату; оларды радио хабарларын таратуды ұйымдастыру мақсатында қолдану; мамандандырылған өнеркәсіптік кәсіпорындарда радиотехникаға тапсырыс беру; радио жабдығын және элементтік базалардың саудасын ұйымдастыру;
радиотехника саудасын ұйымдастыру мақсатында офистер, кеңселер, дүкендер мен
қоймалар жасау; радио станцияларда қажетті хабарлар тарату;
ашық лекциялар, курстар, брошюралар және т.б. арқылы радиохабарларды таратуды насихаттау [1, 2].
Осы акционерлік қоғамның көмегімен елдегі хабар тарату ұйымының іс жүзінде барлық негізгі аспектілерін қамтуды көздеді. Бұл даму жолы 1920-шы жылдары жүзеге асырылған Батыс Еуропаға, бірінші кезекте британдық модельге бейімделіп жасалды.
1924 жылдың желтоқсан айынан бастап 1925 жылдың наурызына дейін компания радиотехникаға 200 мыңнан астам рубльге тапсырыс берді. Бірақ, компания радио саласында толық монополия бола алмады. Компания контент жасауды, радиохабарларын таратуды, сондай-ақ радио инфрақұрылымын және радио аппаратураларын сатуды бір өзінде тоғыстары алмады.
Біріншіден, оның қызметі негізінен елдің орталығында және халқы ең тығыз орналасқан аймақтарда болды. Көптеген облыстарда оның қызметі мүлдем жоқ болды.
Екіншіден, радио даму саласындағы белгілі бір құқықтарды басқа ұйымдар иемденіп келді. Радионың дамуында кәсіподақтар өте белсенді рөл атқарды [3, 4].

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Радиоқабылдағыштардың халық арасында таралуы маңызды мәселе болды. Елде оны бөлшек саудаға шығару ісі нашар ұйымдастырылды. Әрине, бұл эфирлік хабар тарату ұйымдарының дамуына айтарлықтай кедергі жасады.
Пошта мен телеграф мәселелері бойынша Халық Комиссариаты аймақтарда радиотаратуды жаппай дамытуға белсенді қатысқанын атап өткен жөн. Олар тек радиоқабылдағыштарды орнатуға ғана рұқсат беріп қойған жоқ. Сонымен, көп жағдайларда Халық Комиссариаты радио қабылдағыш аппаратураларды орнатуға да рұқсат беріп келді.
Ал, 1928 жылға қарай бірнеше жыл бойы жұмыс істеп келген радионы дамыту саласының экономикалық моделі өзгертілді. Болашақта радиохабарлар таратуды дамытуға үлес қоса алатын бағыттар ғана қаржыландырылды. Радио хабарларын тарату басшылары жеке мамандандырылған радиокомитет құруды жақтады. Сонымен қатар, өзін-өзі қаржыландыру қағидасы бойынша жұмыс істеу керектігі басты назарда ұсталды. Хабар таратуды қаржыландыру үшін абоненттік төлем алу, радио аппаратура сатудан түскен қаржыны қолдану, радио жиіліктерді пайдалану үшін лицензиялық алым алу, сондай-ақ, радио қызметтерін пайдаланатын ұйымдардың жарналары есебінен роялти жинау туралы шешім қабылданды.
Халық Комиссариатының осы көзқарасы жоғары билік тарапынан толық қолданды, ол кезде барлық хабар таратуды басқару Пошта мен телеграф мәселелері бойынша Халық Комиссариатына жүктелген еді. Бұл шешімнің экономикалық тұрғыдан тиімділігі төмен болды. Өйткені, Халық Комиссариаты радионы пайдалану үшін абоненттік төлемдерді толық жинай алмады, радио желісін дамыту үшін бюджет қаражатын жинақтау қажеттілігі туындады. Бұл кезеңде радио сигналдарын тарату сым тарату арқылы жүргізілді. Бұған жабдықтарды жасау мәселесі бойынша жұмысты аталған Халық Комиссариаты жүргізді [5,
6].
1930 жылдардың басында Телерадиохабар таратудың ұлттық бағдарламасы қабылданып, Бүкілодақтық хабар тарату комитеті құрылды. Бұл комитет те Халық Комиссарлар Кеңесінің юрисдикциясына берілді. Сол кезеңде кеңестік саяси жүйенің маңызының артуына жеделдетілген индустрияландыру мен қатал орталықтандыру жағдайында эфирге хабар тарату сияқты идеологиялық маңызды БАҚ-тардың экономикалық даму мәселелері тек мемлекеттік қаражатты тарту арқылы шешіліп отырды.
Жаңа экономикалық саясат өздігінен қызмет етуге негізделген эфирлік хабар таратуда отандық экономикалық модельді қалыптастыруға жол ашты. Бұл модель радио тыңдау үшін радио жабдықтар мен абоненттік төлем пайдаланғаны үшін төлемдерді алу арқылы радио желісін пайдалану және дамытуды қаржыландыруды көздеді.
Сонымен қатар, радиобайланысты жедел басқару және оның дамуы жалғыз акционерлік қоғам – «Радио тарату» АҚ қолында болды. Бұл кезде мамандандырылған мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар акционерлік қоғамның жұмысын қатаң бақылауда ұстап тұруы қамтамасыз етілді. Осы модель алғашқы бірнеше жыл ішінде өзінің төмен тиімділігін көрсетті. Қабылданған экономикалық модель толықтай жұмыс істемей алмады. Сондай-ақ, осы кезеңде радиотарату бойынша мынандай жүйелік проблемалар туындады:
ескі технологиялық өндіріс пен тұтыну мәдениетінің төмендігі; ішкі нарықта радиотарату қызметін дамыту үшін үлкен салықтар; радио қабылдағыштардың тұрақты айналымын қамтамасыз етілмеуі [7].
Бұл модель саяси шешімдер арқылы күшін жойды, ұзақ пікірталастардан кейін хабар таратуды бақылау Пошта және телеграф мәселелері бойынша Халық Комиссариатына тікелей жүктелді. Бұл шешімді қабылдау да оңтайлы болмады. Шешім 1930 жылдары қайта қаралды, бірақ ескі модель мүлдем жойылды.
Жалпы алғанда, кеңестік мемлекеттің бұқаралық хабар таратуды ұйымдастыруға бағытталған шараларына қарамастан, 1920 жылдардағы екінші жартыжылдықтағы жалпы экономикалық жағдайлар, оның тиімді дамуына тұсау болды [8].
Қазақстан аумағында радио және теледидар хабарларын тарату саласының даму тарихы, оның тамыры 1912 жылы Петровский Фортында (қазіргі Махачкала) алғашқы радиостанция жұмыс істей бастаған кезеңмен байланысты. Осы радиостанция Форт Александровскімен (қазір Ақтау) қосылып, сымсыз желі жұмыс істей бастады [9].
Бұдан кейін халықтың 30% қамтитын бүкіл Түркістан аумағына Ташкент радиостанциясы іске қосылып, елді мекендерді радиорқабылдағыштар арқылы хабар таратыла бастады. Бұл республика көлемінде радионы дамыту тарихында үлкен рөл атқарды.
Осы кезеңде орыс тілінен басқа радиостанция қазақ тілінде де хабар таратты.
1920 жылға қарай, Қазақстан аумағында Орда, Қостанай, Орынбор, Павлодар, Алматы, Гурьев, Ақтөбе қаласында радиостанциялар жұмыс істей бастады. 1921 жылдан бастап
Халық Комиссарлары Кеңесінің шешімдеріне сәйкес Орынбор радиостанциясына күніне 1600 сөзден тұратын радиобюллетень тарату құқығы берілді.
Қазақ радиосы осылайша өмірге келді. 1927 жылдың наурыз айында алғаш рет радиодан қазақ сөзі айтылды. 1931 жылы Алматыда10 кВт ұзақ толқында таралатын радиостанция салынды. 4-мамырдан бастап республикалық радиотарату басталды.
1932 жылы Радиоландыру мен радиотарату жөніндегі Аймақтық комитет құрылды. Сол жылдан бастап Қазақ радиосы Сібір мен Орта Азия және Қазақстан аумағында Бүкілодақтық радионың хабарларын бере бастады. 1958 жылға дейін елімізде радиохабарлар таратуды ұйымдастыру жөнiндегi жұмыстарды үйлестіру Қазақ Кеңестік социалистік республикасының Байланыс министрлігіне жүктелді [10].

ҚОРЫТЫНДЫ
Қазіргі радиотарату ісі – өзіндік ерекшелігі мен табиғаты, әдіс-тәсілдері бар журналистика ғылымының күрделі саласы. Тіл білімі мен сөйлеу мәдениеті, психология мен әлеуметтану, тарих пен философия бір арнаға бірігіп радио сияқты күрделі құбылысты ұдайы дамытып, өзгертіп келеді. Бүгінгі тәуелсіз еліміздің радиостанциялары мемлекеттің мүддесі жолында, қоғамдағы келісім мен бейбіт өмірдің негізін нығайту мақсатында экономика мен саяси-әлеуметтік саясатты насихаттауда елеулі үлес қосып келеді. Оған дәлел – бүгінгі Қазақ радиосындағы тағылымы мол, рухани мазмұндағы хабарлардың көптігі. Биік мақсаттарға қол созған Қазақ елінің жарқын болашағы үшін де радионың сіңіріп келетін еңбегін зор деп бағалай аламыз.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Развитие связи в СССР. 1917-1967 / под общ. ред. Н.Д. Псурцева. М., 1989. 479 с.
2. Резников М.Р. Радио и телевидение вчера, сегодня, завтра. М., 1997. 96 с.
3. Geller V. Creating powerful radio. Focal press., 2007.
4. Howard Q One Digital Radio across Europe // EBU Technical Review — 2009 Q1 p. 414.
5. Иванов В. Новый носитель информации // Радио. 1973. № 3.
6. Beutler R. Strategic considerations on the future of terrestrial broadcasting // EBU TECHNICAL REVIEW 2011. Q2. p. 1-14.
7. Лащок О.Р. Принципы и приемы редактирования материалов информационных агентств: Автореф. дисс. канд. филол. наук. – М., 2003.
8. EBU Technical Report 012 / Future of Terrestrial Broadcasting. Geneva: november 2011. 9. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – Алматы, 2005.
10. Омашев Н.О. Қазақ радиожурналистикасы: тарихы, тәжірибесі, теориясы. – Алматы, Қазақ университеті, 1992.

Ұ.М.Есенбекова1, Г.С.Алғалиева2, Р.Т.Бибосынова3, А.М.Бұхарбай4, М.Әлмұхаметова5 Организация радиовещания на территории Казахстана в советский период Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева,
Астана, Қазақстан
В статье рассматривается история радиовещания на территории Казахстана, анализируется политические решения по его организации. Создание радиостанций, организация радиовещания, организация производства радиооборудования приобрели особое значение в развитии радиовещания.
Доверие населения к радио эффективно использовалось советскими властями для продвижения своей идеологии. Для ускореннего развития радиовещания из бюджета были выделены большие финансовые средства. Были созданы исполнительные структуры для активизиации работы. Такая работа была организована в центральных районах страны и в больших городах. Профсоюзы играли активную роль в развитии радио.
В статье анализируется решения государственных органов, принятые для организации вещания в Казахстане. Координация организационной работы была возложена на Министерство связи Казахской Советской Социалистической Республики. С такими решениями автор связывает эффективность проведенных работ по организации радиовещания в стране.

Organization of broadcasting in the territory of Kazakhstan in the Soviet period
The article considers the history of broadcasting in the territory of Kazakhstan, analyzes political decisions on its organization. The creation of radio stations, the organization of radio broadcasting, the organization of the production of radio equipment became particularly important in the development of radio broadcasting.
Public confidence in radio was effectively used by the Soviet authorities to promote their ideology. For the accelerated development of broadcasting, large financial resources were allocated from the budget. Executive structures were created to activate the work. Such work was organized in the central regions of the country and in large cities. Trade unions played an active role in the development of radio.
An article analyzes the decisions of state bodies adopted for the organization of broadcasting in Kazakhstan. Coordination of organizational work was entrusted to the Ministry of Communications of the Kazakh Soviet Socialist Republic. With such decisions, the author relates the effectiveness of the work carried out on the organization of radio broadcasting in the country.