ЯЗЫКОВАЯ РЕПРЕЗЕНТАЦИЯ ЭМОЦИОНАЛЬНЫХ КОНЦЕПТОВ «FEAR» И
«ANGER» В РОМАНАХ-АНТИУТОПИЯХ XX ВЕКА
В статье анализируются способы отражения эмоциональных концептов в английском языке. Лексические единицы как один из основных источников выражения эмоций рассмотрены и классифицированы в данной статье. На материале художественных текстов, принадлежащих к жанру «антиутопия», методом контекстуального анализа были проанализированы случаи объективации эмоций в английском языке посредством прямой номинации с помощью предикатов, а также косвенной номинации – метонимическим или метафорическим переносом.
Ключевые слова: эмотиология, базовые эмоции, эмоциональный концепт, предикат, метонимический и метафорический перенос, номинация, дескрипция
ВВЕДЕНИЕ
На сегодняшний день ввиду когнитивной направленности современной науки проблема отражения внутреннего мира человека, его эмоций в языке и речи находится в фокусе внимания как зарубежных, так и отечественных лингвистов. Лингвистика эмоций или эмотиология активно развивается как отдельное направление языкознания и занимается вопросами изучения эмоций, отраженных в языковой картине мира. В рамках данной дисциплины развивается новое перспективное направление – концептология эмоций. В круг исследования концептологии эмоций входит выявление специфики эмоциональных концептов и их объективация в языковом сознании. Как отмечает В.А. Маслова, «Язык – это орудие эмоции» [1, 255]. В.И. Шаховский называет язык ключом к изучению человеческих эмоций, поскольку язык «номинирует эмоции, выражает их, категоризирует и классифицирует… Именно язык формирует эмоциональную картину мира представителей той или иной лингвокультуры» [2, 18-19].
Сфера эмоционального входит в ценностную картину ментального мира говорящего на английском языке, чем объясняется многообразие языкового выражения эмоциональных переживаний в процессе общения. Таксономии концептов, существующие в литературе, в значительной мере ориентированы на языковые способы их репрезентации. Например, выделяются предметные, сценарные и качественные, антропомерные и конкретные концепты на основании частеречного критерия. Тематико-идеографический, дискурсивно-текстовый и аксиологический являются наиболее распространенными подходами к упорядочению концептов. В рамках тематико-идеографического подхода Н.А. Красавский выделяет эмоциональные концепты [3, 45].
Концепты эмоций страх и гнев занимают особое место в составе исходных эмотивнооценочных смыслов. Кроме того, рассматриваемые эмоции входят в состав базовых, или фундаментальных, выделенных такими известными психологами, как К.Э.Изард, Р. Плутчик, А. Элисс, П. Экман, У. Джеймс, С. Томкинс, У. Мак-Дугалл и др. Под базовыми эмоциями понимаются эмоции, присущие большинству людей и одинаково проявляющиеся у представителей разных культур. Классификация эмоций на основании критерия «первичности – производности» на базовые/универсальные и вторичные/производные эмоции поддерживается многими исследователями (McCarter 1964; Изард 1980; Ekman, Friesen 1981; Витт 1984; Buck 1984; Shaver 1987; Фрейд 1989; Нойманн 1998; Риман 1998)
Такие исследователи, как Н.А. Красавский, Е.Ю. Мягкова, В.В. Леонтьев полагают, что ядром эмоциональных концептов (ЭК) также являются базовые эмоции.
Согласно Н.А. Красавскому, эмоциональные концепты отражают целую палитру внутренних реакций на актуальный раздражитель или проявление чувств в процессе коммуникации [4, 53]. Основатель и руководитель научной школы лингвистики эмоций, В.И. Шаховский полагает, эмоциональные концепты преобладают в системе концептов и обладают культурно-национальной спецификой, материальными экспонентами в языке, т.е. соответствующими номинациями радость, печаль и т.д. [5, 15].
Таким образом, опираясь на определение Н.А. Красавского [4, 60], эмоциональный концепт понимается нами как сложный когнитивно-ментальный конструкт, проецирующий психические переживания человека; как правило, который можно вербализовать лексически и/или фразеологически, культурно и этнически обусловленнный и включающий в себя понятийный, образный и ценностный компоненты.
Лексическая объективация концепта – основной и наиболее продуктивный прием его реализации. Содержание компонентов ЭК выявляется путем лингвистического анализа средств вербальной репрезентации ЭК. В.Н. Телия в своей классификации выделяет первичные и вторичные или косвенные номинации эмоций [6, 13]. В.И. Шаховский предлагает следующую классификацию лексических единиц, вербализующих эмоции: 1) обозначение, или прямая номинация (радость, печаль и т.п.); 2) описание, или дескрипция (слезы, смех и т.д.); 3) выражение, или экспликация (эмотивы) [7, 25].
Ю.Д. Апресян выделяет следующие типы лексики, которые выражают эмоции:
— Базовая лексика (существительные, глаголы, прилагательные, наречия, номинирующие эмоции)
— Слова, не являющиеся обозначениями эмоций. Данные слова включают в свое значение указание на различные эмоциональные состояния субъекта, когда тот выполняет какое-либо действие или находится в каком-либо состоянии. Например, любоваться, заглядеться, засмотреться.
— Слова, не называющие эмоции, но имеющие непосредственное отношение к выражению эмоций. В данном случае Ю.Д. Апресян говорит о метафоре, которая обозначает определенный физический симптом чувства. Например, покраснеть, побагроветь, зарумяниться и многое другое [8, 51].
Итак, лексические средства языка мы считаем важнейшим инструментом формирования и развития феномена ЭК, поскольку «наличие отдельной лексической единицы служит прямым свидетельством существования понятия, а при его отсутствии имеются, в лучшем случае, лишь косвенные свидетельства» [9, 294].
ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ
В данной статье выявляются средства обозначения и описания, а также особенности реализации базовых эмоциональных концептов fear и anger в текстовой семантике романов Рэя Брэдбери «451 градус по Фаренгейту» и Джорджа Оруэлла «1984».
Прежде чем приступить к непосредственному анализу лексических реализаций данных эмоций, мы провели дефиниционный анализ номинанта эмоции. Лексикографическое описание концепта страх строится на синонимических отношениях ядерного компонента: fear – an unpleasant emotion or thought that you have when you are frightened or worried by something dangerous, painful, or bad that is happening or might happen. Отсутствие антонимических отношений компенсируется в толковом словаре объемным списком синонимов: alarm, dismay, consternation (fear resulting from the awareness of danger), horror (intense and profound fear), hysteria (excessive or uncontrollable fear), panic, terror, affright (an overwhelming feeling of fear and anxiety), scare (a sudden attack of fear), apprehension, apprehensiveness, dread (fearful expectation or anticipation), timidity, timorousness (fear of the unknown or unfamiliar or fear of making decisions) [10]. Дифференциальные семы отражают степень проявления интенсивности эмоционального состояния, причины возникновения эмоции, кратковременность / продолжительность эмоции.
Далее была произведена выборка лексических единиц на основании анализа лексических номинаций и дескрипции эмоций fear и anger в текстах произведений. В проанализированных текстах были выявлены 65 случаев репрезентации эмоции fear и 38 случаев репрезентации эмоции anger.
В романе «451 градус по Фаренгейту» превалирует физиолого-психологическая значимость эмоций, которая реализована в когнитивных параметрах «проявление эмоции в активных действиях человека». Так, действия героев, испытывающих страх, находят языковое выражение с помощью глаголов: to shriek, to shiver, to whisper, to twitch, to fidget, to startle, to back up/away, to rush away, to flee и т.д. Экспрессивно-физиологическое проявление эмоции вербализуется посредством метонимических дескрипций, т.е. перенос наименования соматико-физиологической реакции на само психическое ощущение человека. Так, например, в следующем предложении содержатся метонимические номинации эмоции fear: She ran past with her body stiff, her face floured with powder, her mouth gone [11, 128].
В отрывке, где пожарник, Монтаг, и механический пес, предстают лицом к лицу, наблюдаются разнообразные языковые указатели и маркеры эмоции страх. Вначале физиологическая реакция – его сердце заколотилось, затем действия героя – попятился назад, далее следует психо-физиологическая реакция организма to tremble – to shake slightly, usually because you are cold, frightened, or very emotional, сопряженная изменением цвета кожных покровов и в конце с помощью существительного номинируется сама эмоция, которую главный герой старается подавить.
“No, no, boy,” said Montag, his heart pounding. Montag backed up. Montag grabbed the
brass pole with one hand. … He was trembling and his face was green-white. Montag stood, letting the fears pass, by the drop-hole [11, 27-28].
Главный герой, Гай Монтэг, так описывает механического зверя: It was like a great bee come home from some field where the honey is full of poison wildness, of insanity and nightmare, its body crammed with that over-rich nectar and now it was sleeping the evil out of itself [11, 26]. В данном метафорическом сравнении пса с дикой пчелой одновременное использование лексем wildness, insanity, nightmare, evil также является языковой проекцией концепта fear.
Концептуальное поле эмоции гнев в английском языке: rage, outrage, fury, hysteria, wrath, hate, anger, indignation, heat, malice, spite, irritation, irritability, exasperation, outbreak, explosion, virulence, resentment, gall, grudge, pique, annoyance, displeasure. Концепт anger является доминантой данного синонимического ряда.
При обозначении эмоции anger используются лексемы, принадлежащие к классу существительных – rage, roar, outrage, irritation; прилагательных – irritable, aggravating, angry, enraged, mad etc. Гнев активизирует негативную реакцию у героев, им хочется to smash, spit, slam, yell, cry, swear, kill.
В отрывке, представленном ниже, проявление эмоции реализуется, во-первых, на синтаксическом уровне – анафорический повтор. На семантическом уровне используются описания состояния главного героя, связанного с эмоцией anger.
I’m so damned unhappy, I’m so mad, and I don’t know why I feel like I’m putting on weight. I feel fat. I feel like I’ve been saving up a lot of things, and don’t know what [11, 74]. В начале первого предложения значение лексемы unhappy интенсифицируется с помощью наречия so и прилагательного damned – used to express anger with someone or something [12], которое принадлежит к неформальному регистру, что еще больше усиливает отрицательное эмоциональное состояние. Затем следует анафорический повтор конструкции, но уже с другим предикатом mad, который сопровождается интенсификатором so. В конце предложения эмоциональное состояние героя описывается метафорическим сравнением. Интересно как внутренний мир сравнивается с физическим – to be mad = to put on weight.
В следующем отрывке хорошо прослеживаются стадии гнева.
The perspiration gathered with the silence and the sub-audible trembling around and about and in the women who were burning with tension. Any moment they might hiss a long sputtering hiss and explode [13, 110].
Вначале у женщин появляется испарина, т.е. описание осуществляется посредством указания на физиологический симптом, затем на двигательный симптом – trembling. Напряжение женщин нарастает, и они могут взорваться в любую минуту, здесь гнев уподобляется огнеопасному веществу.
В романе «1984» эмоциональный концепт fear представлен в 47 случаях. Встречаются прямые номинации: fear, fright, panic, terror, horror, hysteria, dread, chill, uneasiness.
Метафорические обозначения обнаруживают следующие образные параметры ЭК:
очеловечивание действий эмоции, страх пытается завладеть главным героем: For a moment he was seized by a kind of hysteria [13, 20]. A horrible pang of terror went through him [13, 65]; tormented all the while by the fear [13, 83], a terrible fear had taken possession of him. Again the terrible fear seized upon Winston [13, 121].; a chilly shuddering feeling had taken possession of his body [13, 172]; he was haunted at every step by the fear [13, 181].
Метафоры, передающие цветовую концептуализацию эмоции fear: blue with fright, filled with black terror, the black panic took hold of him. The man’s face, already very pale, turned a colour Winston would not have believed possible [13, 256]. Также встречаются температурные характеристики, от страха все застывает внутри: Winston’s entrails seemed to have turned into ice [13, 239]; Suddenly his heart seemed to turn to ice and his bowels to water [13, 107].; a sound at his back froze him [13, 126].
Косвенное описание эмоции fear реализуется посредством метонимического переноса, а именно через лексическое описание эмоциональных кинем. В частности, кинемы лица персонажа, являются наиболее информативными. Кинемы глаз, которые передают эмоции человека, довольно часто сопровождаются конкретным называнием эмоции: The little sandyhaired woman gave a squeak of mingled fear and disgust [13, 12]; … what most struck Winston was the look of helpless fright on the woman’s greyish face [13, 25].
Также в ткани повествования романа регулярно употребляются дескриптивные метонимические модели, которые эксплицируют следующие признаки ЭК: соматикофизиологическая реакция на эмоцию. Например, реализация метонимической модели trembling of the body → fear: His large pouchy cheeks were quivering uncontrollably (об арестованном, напуганным последующим наказанием). Desire to hide → fear: A little boy screaming with fright and hiding his head between his mother’s breasts as if he was trying to burrow right into her [13, 9].
Кроме того, в романе Дж. Оруэлла fear коррелирует с другими негативными эмоциями
– fear + disgust, fear + anger, fear + hostility.
Эмоция anger представлена в 17 случаях. Особенность репрезентации данного эмоционального концепта в данном произведении заключается в том, что он переживается коллективно: uncontrollable exclamations of rage were breaking out from half the people [13, 14]; he was shouting with the others and kicking his heel violently [13, 15]; And yet the rage that one felt was an abstract undirected emotion which could be switched from one object to another like the flame of a blowlamp [13, 15] и обычно на двухминутках ненависти – ежедневные занятия, в течение которых члены внешней партии Океании должны смотреть фильм, изображающий врагов партии; является формой промывания мозгов членов партии в попытке вызвать в них безумство ненависти к вражеской супердержаве [14].
В следующем предложении показана гневная реакция на фильм об оппозиционной сторонеThe little sandy-haired woman had turned bright pink, and her mouth was opening and shutting like that of a landed fish [13, 15]. Гнев выражается в покраснении кожных покровов.
Лингвистический анализ эмоциональных концептосфер в идиолектах Р. Брэдбери и Дж. Оруэлла выявил следующие особенности:
— в романах «451 градус по Фаренгейту» и «1984» лингвистически объективируются все базовые ЭК fear и anger;
— для всех ЭК ядерным понятийным признаком, реализованным в тексте, является архисема «эмоциональное состояние», другой интегральный признак – «интенсивность эмоции»;
— в художественных концептосферах эмоции соотносятся с одними и теми же понятийными сферами, которые лежат в основе образных признаков ЭК;
— в анализируемых произведениях высокой продуктивностью употребления отличаются психо-физиологические проявления эмоций, реализованные посредством метонимических дескрипций;
— основной аксиологический статус ЭК в данных произведениях совпадает: ЭК fear/страх, anger/гнев традиционно обладают отрицательной оценкой;
— функционирование ЭК обусловливается их корреляцией с концептосферой тоталитарного режима: тоталитаризм выступает в качестве каузатора и / или объекта негативных эмоций, всякое инакомыслие, двоемыслие недопустимо, негативные эмоции и индифферентность выходят на первый план;
— в художественной концептосфере романа «451 градус по Фаренгейту» превалируют прямые номинации эмоций, далее наиболее продуктивными является косвенное описание переживаемых эмоций – метафорически осмысленные лексемы со значением страха основываются преимущественно на номинациях частей тела человека, подвергающихся мгновенному воздействию эмоции. В романе-антиутопии «1984» при языковой репрезентации ЭК fear доминирует метафорический способ – страх «очеловечивается» и «действует» самостоятельно и единственным «объектом», то вмещающим, то отторгающим чувство страха, является человек; в одинаковой мере представлены прямая номинация и метонимический перенос; при вербализации эмоции anger преобладают метонимические дескрипции.
Сравнительная характеристика языковой репрезентации ЭК fear и anger в романахантиутопиях представлена на диаграммах (Рисунок 2).
Языковые средства реализации Языковые средства реализации ЭК fear и anger в «Fahrenheit 451» ЭК fear и anger в «1984»
ВЫВОДЫ
Таким образом, лексический языковой уровень объективирует эмоциональный феномен самыми различными номинативными техниками. Можно сказать, что лексикализованная эмоция и есть ЭК, поскольку она как знаковое образование существует, функционирует в языковой картине мира той или иной культуры и, следовательно, несет в себе эмоциональный опыт человека, а также категоризирует и концептуализирует окружающий его мир.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ
1 Маслова В.А. Введение в когнитивную лингвистику : учеб. пособие – 5-е изд. – М.: Флинта : Наука, 2012. – 296 с.
2 Шаховский В.И. Категоризация эмоций в лексико-семантической системе языка. Изд. 4-е. – М.: Книжный дом «ЛИБРОКОМ», 2012. – 208 с.
3 Приходько А. Н. Концепты и концептосистемы / А. Н. Приходько. – Днепропетровск: Белая Е. А., 2013. – 307 с.
4 Красавский Н. А. Эмоциональные концепты в немецкой и русской лингвокультурах / Н. А. Красавский. – Волгоград: Перемена, 2001. – 495 с.
5 Шаховский В.И. Эмоции и их концептуализация в различных лингвокультурных концептах / В.И. Шаховский // Международный журнал славистов: Русистика: сб. науч. трудов. – Киев, 2001. Вып. 1. – С. 13-19
6 Телия В.Н. Номинация. – В: Энциклопедический лингвистический словарь. – М., 1990, с. 336-337.
7 Шаховский В.И. Категоризация эмоций в лексико-семантической системе (на материале английского языка): Дис. … д-ра филол. наук / В.И. Шаховский. – М., 1988. – 402 с.
8 Апресян Ю.Д. Лексическая семантика. Синонимические средства языка // Апресян Ю.Д. Избранные труды. – М.: Языки русской культуры, 1995. Т.1. – 742 с.
9 Вежбицкая А. Семантические универсалии и описание языков / Пер. с англ. А. Д. Шмелева под ред. Т. В. Булыгиной. — М.: Языки русской культуры, 1999. – С. 263-305.
10 Электронный тезаурус // Электронный ресурс [Режим доступа]: http://wordnetweb.princeton.edu/perl/web
11 Ray Bradbury Fahrenheit 451 // https://studyenglishwords.com/book
12 Толковый словарь английского языка // Электронный ресурс [Режим доступа]: https://dictionary.cambridge.org
13 Orwell G., 1984 // https://studyenglishwords.com/book
14 Свободная энциклопедия Википедия, статья «Двухминутка ненависти» // Электронный ресурс [Режим доступа]: https://ru.wikipedia.org/wiki/Двухминутка_ненависти
Д.К. Ташкенова
ХХ ғасырдың роман-антиутопия жанрына жататын «fear» және «anger» эмоцияналды концептердің лингвистикалық репрезентациясы
М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Петропавл қ., Қазақстан Бұл мақалада ағылшын тіліндегі эмоционалдық концептердің тәсілдері талқыланды. Мақалада лексикалық бірлік эмоциялардың негізгі көздерінің бірі ретінде қарастырылып, жіктеледі. «Антиутопия» жанрына жататын көркем әдебиет мәтіндерінің материалы бойынша ағылшын тілінде контекстік талдау әдісімен объективация жағдайларын предикаттар көмегімен тура номинация арқылы талданылды, сондай-ақ жанама номинация
— метонимикалық немесе метафоралық тасымалдау.
D.K. Tashkenova
Language representation of emotional concepts of “fear” and “anger” in 20th c. antiutopia
M. Kozybayev North Kazakhstan State University,
Petropavlovsk, Kazakhstan The article analyzes the means of reflection of emotional concepts in English. Lexical units as one of the main sources of emotion expression are considered and classified in this article. By the method of contextual analysis the cases of the emotion objectification in the English language, represented by a direct nomination with the help of predicates, as well as by an indirect nomination – metonymic or metaphorical transfer were examined. Fiction works of the anti-utopia genre serve as the source material for the language representations of emotional concepts.
ӘОЖ 81’367
А.Қ. Таусоғарова¹, С.Б. Бектемірова², Д.М. Тузельбаева³
¹филол.ғ.к., доцент, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы,
Қазақстан, е-mail: ayauzhan1971@mail.ru
² филол.ғ.к., доцент, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы, Қазақстан, е-mail: saule.bektemirova77@gmail.com
³ «Лингвистика» мамандығының 1 курс PhD докторанты, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы, Қазақстан, е-mail: tuzelbaeva.diana@gmail.com
ҚАТЕЛЕР МӘТІН АВТОРЫН АНЫҚТАУДАҒЫ ӨЛШЕМ РЕТІНДЕ
Қоғам өмірінің түрлі салаларында қайсыбір деректерде сақталып қалған ауызша және жазбаша мәтіндердің барлық кездерде авторлары көрсетіле бермейді. Бұдан бөлек өткен дәуірлерден келе жатқан авторы беймәлім немесе жасырын, я бүркеншік есіммен берілген көркем туындылар, саяси т.б. тақырыптағы публицистикалық шығармалардың көп екені белгілі. Бұл соңғы сөз болып отырған рухани туындылар мұра ретінде авторын анықтауды қажет етсе, қайсыбір рухани құндылық тұрғысынан қарастырылмайтын тұрмыстық сипаттағы спонтанды ауызша сөздер мен жазбаша мәтіндердің авторларын анықтау құқықтық салада, қылмыстық істерді ашуда маңызды болып табылады. Бұл жағдайлар авторды анықтаумен байланысты жүргізілетін филологиялық (лингвистикалық) ғылыми автортанымдық зерттеулердің барлық уақыттарда өзектілігін танытады. Мақалада авторлар белгісіз тұлғаның мәтінде көрініс тапқан тілдік дағдыларының бірі ретінде оның жүйелі қателерін талдау әдісін автортанымдық сараптамада қолданылу мүмкіндігіне байланысты мәселелерді қарастырылады.
Кілт сөздер: атрибуция, ауызша мәтін, жазбаша мәтін, автортанымдық сараптама, сөз қателері, сәйкестендіру.
КІРІСПЕ.
Автортанымдық сараптама, біріншіден, авторы беймәлім шығарманың, сондай-ақ авторы жасырын я бүркеншік есіммен берілген тілдік туындының авторын анықтаумен байланысты, екіншіден, автормен қатар құжат мәтінінің жазылу жағдайлары туралы мәліметтерді анықтау мақсатында жүргізілетін зерттеу ретінде танылады. Мұндағы бірінші жағдай атрибуция терминімен белгіленеді.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
Атрибуция – авторлары құпия я бүркеншік есіммен берілген мәтіндердің шынайы авторын анықтау. Бұл орайда, 1) жазбаша мәтінге нақты бір тұлғаның автор болып шығуы ықтималдығында я тұлға авторлыққа талас тудырғанда және әдеби шығарманың сол автордың туындысы екені күмансыз болған жағдайларда жазбаша мәтіннің авторлығын сәйкестендіру (идентификациялау) мақсатында салыстырмалы талдау жүргізіледі; 2) ал жазбаша мәтінге автор болуы ықтимал тұлға болмаған жағдайда, белгісіз автордың «жеке тұлғалық бейнесін» анықтау қажеттігі туындайды, яғни жазбаша мәтін авторының тілдік дағдыларды меңгеру дәрежесі, білім деңгейі, ана тілі, жасы мен жынысы, мамандығы т.б. сипаттары туралы мәліметтерді анықтауға тура келеді. Себебі, жасырын атпен берілген мәтіннің авторын анықтауда тұлғаның тілдік ерекшеліктерін танытатын мұндай мәліметтер оны іздестіруде көп көмегі тиері сөзсіз [1, 5].
Бұдан бөлек автортанымдық сараптама белгісіз тұлғаның ауызша сөзі немесе жазбаша мәтінінде көрініс табатын тілдік дағдыларын зерттеу арқылы оның авторына болжам жасау я анықтау міндетіне сәйкес қарастырылады.
«Соттық автортанымдық зерттеулердің ғылыми базасы тұлғаның индивидуалдық динамикалық орнықтылығын, жазба тілінің өзгермелі нұсқаларын анықтайтын тілдік дағдыларының заңдылықтары мен жағдайлары туралы сараптамалық білім саласы болып табылады. Автортаным сараптамасының пәні жазбаша құжат авторлығымен байланысты іс жағдайы болып табылады.
Автортаным сараптамасының нысандары жазба тілдің түрлі стильдерінде орындалған құжаттардың мәтіндері болып табылады. Олар қолжазбалық, машинкада терілген, полиграфиялық және басқа әдістермен орындалған құжат мәтіндері болуы мүмкін. Сондай-ақ автортанымдық зерттеулердің тікелей нысандары: құжат мәтінінің құрылымдық ерекшеліктері, мәтіннің тілдік және ұғымдық мағыналық құрылымының сипаты. Мәтінде автордың тілдік және интеллектуалдық дағдылары көрініс табады» [2, 296].
Мәтін атрибуциясында қарастырылып отырған мәтін авторының психологиялық портреті тұрғысында да салмақты (бұлтартпайтын веские) болжамдар айтуға болады. К. Р. Шерердің «Социальные показатели в речи» монографиясында мәтін авторының әлеуметтік сипаттамасы ғана емес (өзі тұратын аймақтың ықпалы, қоғамдағы жағдайы, орны, білімі, кәсібінің түрі және әлеуметтік рөлі), сондай-ақ физикалық (жынысы, жасы, денсаушылығы), тіпті кейбір психологиялық өзіндік ерекшеліктерін анықтауға болатыны көрсетіледі. Ол мәтін авторының осы сияқты ерекшеліктерін анықтаудағы түрлі амалдарды көрсетті, оның ішінде, басқа да көптеген ғалымдар сияқты стилометрияны (статистикалық стилистиканы) атайды. Бұл әдіс, өз кезегінде, 1) лексикалық, орфографиялық, синтаксистік және грамматикалық қателердің табиғаты мен жиілігінің есебіне; 2) жазбаша тілінің стилистикалық факторларын зерттеуге (100 сөзге алғанда сөздің ұзындығы, сөйлемнің ұзындығы; буындардың, приставка, қосымшалардың саны); 3) сөз таптарының мәтінде кездесу жиілігінің пайызына: етістіктердің сын есімдерге; етістіктердің — зат есімдерге арақатынасы т.с.с., сондай-ақ TTR (Type Token Ratio) көрсеткіші, яғни түрлі сөздер санының мәтіндегі барлық сөздер санымен ондық бөлшек түрінде ұсынылуы жағдайына сүйенеді [3].
Мәтін атрибуциясы мәселесінде, біздің ойымызша, тілдің қолдануға, сондай-ақ екінші тіл ретінде меңгеруге ыңғайлануы, ресми т.б. стильдерге сәйкес стандартталуы, клишеленуі, яғни корпустық тұрғыдан жетілдірілуі барысында тіл жүйесінде уақыт өтуімен байланысты болатын диахрониялық өзгерістер де өзіндік рөл атқарады. Қазіргі ғылыми мақалалар стиліне терең үңілетін болсақ, синтаксистік құрылым ішінде өзара тізбектік (көлденең) синтагматикалық қатынаста табылатын сөздердің байланысы үшін қызмет ететін кейбір тілдік элементтердің басы артық (избыточность) көрінгендіктен, түсірілу жағдайларының тілдік заңдылыққа айналып келе жатқаны байқалады. Мысалы, оқылым тест тапсырмаларын құрастырудағы негізгі қағидалар деген синтаксистік құрылымдағы алғашқы тұрған өзара тығыз синтаксистік байланыста табылатын сөздер арасында осы соңғы уақытқа дейін бойынша деген септеулік шылау я қосымша талап етілетін. Мысалы, оқылым бойынша тест тапсырмалары я оқылымдық тест тапсырмалары. Сондай-ақ, «Парсы кісі есімдерінің зерттелу тарихы» деген ғылыми мақаланың атауында да асты сызылған сөздер арасында орын алуы тиіс (парсыша, парсылық немесе парсы тіліндегі түрінде) тілдік элементтердің басы артықтығынан түсірілгені байқалады. Ал екінші тіл меңгеруші түріндегі бұл қолданыста табыс септігі жалғауының түсірілуі логикалық тұрғыдан түсіндіруге келгенімен (яғни анықталған бір екінші тілді меңгеруші емес, қай екінші тіл екені белгісіз, жалпы екінші тіл меңгеруші), осы кезге дейін табыс септігінің тұруы қажет етіліп келген.
Тілдегі бұл сияқты өзгерістерді басы артық элементтерден құтылудағы тілдің өзіндік ішкі реттелуі, немесе басқа тілдермен тілдік қатынастардың ықпалдастығының нәтижесі, я осындай ғылыми сипаттағы номинативтік тіркестердің басқа тілдерден аударылуы барысында сол түпнұсқа тілдің заңдылығын сақтап қалу үрдісінің көрінісі ме деген ойларға жетелейді. Басы артық элементтердің ығыстырылуы көзге шалына отырып, осы өзгерістің пайда болу уақыты туралы дерек оның авторын сәйкестендірудегі кейбір болжамдарға түрткі болады.
Мәтін атрибуциясы мәселесінде көптеген ғалымдардың назарын аудартқан әдіс ретінде орын алған стилометрия – статистикалық стилистика аясында лексикалық, орфографиялық, синтаксистік және грамматикалық қателердің табиғаты мен жиілігінің есебі тұрғысында талдау жасау туралы К. Р. Шерердің ұсынысы, біздің ойымызша, мәнсіз емес сияқты. Себебі түрлі авторлардың жазбаша шығармашылық тілінде бір сипаттағы қателердің жүйелі түрде орын алуы – жиі кездесетін құбылыс. Мысалы, «Ф. Юсти еңбегінде көне және орта ғасырдағы аты аңызға айналған тарихи қайраткерлердің есімдерін молынан келтіріп, олардың шығу тарихына тоқталады» (Х) деген сөйлемде логикалық жағынан түсініксіздік тудыратыны – тарихи қайраткерлер есімдерінің шығу тарихы ма әлде қайраткерлердің шығу тарихы ма? Мұндағы дейксистік сілтеу есімдігінің қайсысына қатысты екені белгісіз. Мұнымен бірге автор тарапынан шығу тарихы тіркесінің қандай-да бір оқиғаға я жаңалыққа қатысты қолданылатыны, ал қайраткер тұлғаға келгенде, өмір тарихы тіркесі қолданылатыны ескерілмеген. Яғни, мұндағы қатенің сипаты атрибутивтік қатынастағы тіркес сыңары ретінде қолданылатын сөздердің затқа немесе нәрсе, құбылысқа қатыстылық заңдылығына мән бермеу тұрғысынан анықталады.
Мәтін атрибуциясында автордың тілдік құралдарды қолданудағы өзіндік ерекшеліктерін анықтап, сол авторға тән парадигмалар қатарын түзу үшін оның кейбір грамматикалық нормаларды, тілдік-стилистикалық заңдылықтарды сақтау өлшемдері үдесінен көрінуі тұрғысынан шығармашылық мәтіндерін қарастыру маңызды. Бір ғана мазмұндағы ойды түрлі авторлар формалдық-синтаксистік тұрғыдан түрліше құрылыммен жеткізуі мүмкін. Мысалы, «Джавад Сафинежадтың «Талебабад» атты тарихи-этнографиялық монографиясында Талебабад тұрғындарының өмірі мен салттары туралы мәліметтер беріле келе, жас келінге ат қою туралы, діни және тұрмыстық жалған аттар туралы, кейбір ерлер мен әйелдер есімдерінің тұрмыстық формалары жайында қызықты ақпараттар берілген» (Х).
Сондай-ақ, осы автордың Махмуд Кятирайдың «От рождения до смерти», Махмуд Хасабидің «Книга имен», Мехребан Гоштаспур-Парсидің «Сокровищница иранских имен», Мухаммад Аббасидің «Словарь иранских имен» атты еңбектерінің барлығында парсы есімдерінің қойылуы туралы, ерлер мен әйелдер есімдерінің тізімі, олардың мәні туралы, парсы тіліндегі кірме есімдер жайлы айтылған» (Х).
Бұл келтірілген үзіндіде автордың бірыңғай мүшелер арасында туралы септеулігін қайталап қолдана бергенін аңғарамыз. Жалпы тілдің заңдылығында, сондай-ақ кейбір басқа авторлардың жазу машығында бұл сияқты жағдайларда стилистикалық тұрғыдан
тавтологияға жол бермеу үшін туралы септеулігінің ең соңғы бірыңғай мүшеден кейін ғана берлуі қалыптасқан. Мысалы, «Джавад Сафинежадтың «Талебабад» атты тарихиэтнографиялық монографиясында Талебабад тұрғындарының өмірі мен салттары туралы мәліметтер беріле келе, жас келінге ат қою, діни және тұрмыстық жалған аттар, кейбір ерлер мен әйелдер есімдерінің тұрмыстық формалары жайынан қызықты ақпараттар келтірілген» түрінде құрастырылуы мүмкін. Мұнда автордың берілген деген қолданысы келтірілген сөзіне ауыстырылды. Себебі автордың «Талебабад тұрғындарының өмірі мен салттары туралы мәліметтер беріле келе, …. қызықты ақпараттар берілген» түрінде беріле келе, берілген қолданыстарында тағы тавтологияға ұрынғанын көреміз. Біздің ойымызша, автордың бірыңғай мүшелер арасында туралы септеулігін қолдануының өзіндік логикасы бар сияқты. Автор жоғарыдағы жас келінге ат қою, діни және тұрмыстық жалған аттар, кейбір ерлер мен әйелдер есімдерінің тұрмыстық формалары немесе парсы есімдерінің қойылуы, ерлер мен әйелдер есімдерінің тізімі, олардың мәні, парсы тіліндегі кірме есімдер тіркестерін өзара тең дәрежедегі, яғни семантикалық мазмұны жағынан тепе-тең бірыңғай мүшелер ретінде қабылдай алмаса керек.
Біздің ойымызша, К. Р. Шерердің [3] мәтін атрибуциясына байланысты қателер түрлері және олардың жиілігі тұрғысынан ұсынған әдістерінің ішінде жоғарыдағыдай синтаксистік, стилистикалық қателерден басқа лексикалық қателерге көңіл аудару өз нәтижесін беретін сияқты. Түрлі авторлар өз ойын жеткізу үшін лексикалық бірліктерді іріктеуде сөзді оның семантикалық ауқымына, тіркесімділік қабілетіне қарай саралауы тиіс. Алайда автордың өз ойын жеткізуде қажетті лексикалық бірлікті анықталған өлшемдерге сәйкес іріктеуі, таңдауы жетіспей жатады. Мысалы, «Осы топқа жататын үш тілдегі паремиологиялық этникалық стереотиптерді салыстыру кезінде келесі тұжырым жасауға болады» (У) деген сөйлемде қолданылған кезінде сөзі сөйлемнің логикасына сәйкес келмейді. Себебі кезінде сөзі ісәрекеттің орындалу үстіндегі жайттарды, яғни процестің өзін білдіреді. Ал логикалық тұрғыда тұжырым тек салыстырудың нәтижесінде немесе салыстырудың негізінде жасалады да, ал салыстыру кезінде қандай-да бір құбылыс немесе жайт байқалуы я анықталуы мүмкін. Сондай-ақ кезінде сөзі барысында сөзімен өзара синонимдес бірліктер ретінде де қолданыла алады: оқу кезінде / оқу барысында. Алайда олар мәтіндегі қолданыстарында барлық уақытта квазисинонимдер (бірінің орынын бірі барлық кезде ауыстыра алмауы мүмкін) болып табылмайды. Өйткені «этникалық стереотиптерді салыстыру кезінде келесі тұжырым жасауға болады // этникалық стереотиптерді салыстыру барысында келесі тұжырым жасауға болады» деген контексте кезінде сөзінің қолданылуы мүлде орынсыз деп айтуға болатын болса, барысында сөзінің қолданылуы тым орынды болмағанымен, мүлдем бұлай қолдануға болмайды дей алмаймыз. Себебі кезінде сөзі процестің нақты бір кезеңінде анықталған нәтиже туралы ойды білдірсе, барысында сөзі іс-әрекеттің тұтас кезеңдерін де өз семантикасында қамтиды. Яғни, кезінде сөзіне қарағанда барысында сөзінің семантикалық аясы кең деуге болады.
Ал, «Әлеуметтік тәжірибені дағдылардың, білімдердің, ептіліктердің қоры деп түсінуге болады» деген сөйлемде қоры сөзі өз семантикасында көптік мағынаны қамтиды. Сондықтан сөйлемдегі бірыңғай мүшелерді –дағдылардың, білімдердің, ептіліктердің – көптік тұлғада қолданудың қажеттілігі жоқ. Және де қазақ тілінің заңдылығында бірыңғай мүшелер жағдайында қосымшаның тек соңғы сөзге – бірыңғай мүшеге ғана жалғанатыны ғалымдар тарапынан жоққа шығарылмайды: «Относительная автономность агглютинативных аффиксов чаще всего понимается как возможность дистантного расположения аффиксов относительно корня (основы), когда аффикс может отделяться от основы и оформлять группу слов, например, однородные члены предложения в казахском языке: «Кітап, қалам, дәптерлеріңізді алыңыздар», «газет, журналдар» и т.п.» [4, 139].
Сонда жоғарыда келтірілген сөйлемді осы аталған тілдік заңдылық негізінде мына түрде рәсімдеуге болады: Әлеуметтік тәжірибені дағды, білім, ептіліктердің қоры деп түсінуге болады.
Келесі сөйлемде автор тарапынан жіберілген қатенің табиғаты семантикалық жағынан өзара тіркесімділікке ие емес сыңарларды атрибуттық қатынаста қолдануымен байланысты анықталады: «…адам бейтаныс әлемді қабылдап қана қоймайды, сонымен қатар нақты және абстрактылы объектілер арасындағы ортақтық белгілерді есепке ала отырып, алуан түрлі сезім мүшелері арқылы заттарды танып айқындау мүмкіндігіне де ие болады» (Z). Асты сызылған атрибуттық қатынастағы тіркестің алуан түрлі деген анықтауыш қызметіндегі сыңары көп түрлі мағынасында жұмсалады. Ал логикалық жағынан алғанда, атқаратын қызметінің ерекшеліктеріне қарай түрлі сезім мүшелері болғанымен, алуан түрлі сезім мүшелерінің болуы қисынға келмейді.
Мәтін авторының, яғни жазбаша тілдік тұлға авторының сөйлем құрудағы синтаксистік дағдысы және осы тұрғыдағы қателері назар аудартады. Мысалы, «Мұнда оқиға нақты құс туралы емес, адам жанының ұшып кетуі» (Z) деген сөйлемнің құрылымы ауызекі сөйлеу стиліне сәйкес келеді, яғни сөйлемнің аяқталғандығы формалдық жағынан рәсімделмеген. Қазақ тілі құрмалас сөйлемдерінің синтаксистік құрылымында бірінші сыңар аяқталмаған сипатта болуы мүмкін болғанымен, соңғы сыңардың міндетті түрде формалдық жағынан аяқталуы тиіс. Осы тұрғыдан алғанда, жоғарыдағы сөйлем «Мұнда оқиға нақты құс емес, адам жанының ұшып кетуі туралы» немесе «Мұнда оқиға адам жанының ұшып кетуі туралы, нақты құс туралы емес» түрінде құрылады.
Жалпы тілдік тұлғаның жазбаша шығармашылық дағдыларын мәтін атрибуциясы шешімдері үшін бақылау барысында тағы бір байқағанымыз – жеткізіліп отырған ойдың бір компонентінің түсіріліп кетуі. Мысалы, «Осы топқа жататын үш тілдегі паремиологиялық этникалық стереотиптерді салыстыру барысында келесі түрдегі тұжырым жасауға болады: ағылшын, орыс, қазақ тілдерінде «кәрілік», «үлкендік» ұғымдары «мол тәжірибесі бар, өмірде көрген-білгенін ішінде түйіп, жас ұрпаққа өсиет ретінде даналық сөз түрінде, қысқа насихаттар кейпінде жеткізіп отыратын қариялардың бейнесін сипаттайды» (У) деген сөйлемде түсірілген элемент ол – объектіні білдіретін сөз. Яғни, жас ұрпаққа өсиет ретінде даналық сөз түрінде, қысқа насихаттар кейпінде (нені?) жеткізіп отыратын қариялардың бейнесі. Мұндағы түсірілген элементтің мәнін осы сөйлемнің алдыңғы бөлігінің мазмұны негізінде анықтауға болады. Сонда нені? сұрағының жауабы, шамамен, өз тәжірибелерін немесе көрген-білгендерін болуы тиіс. Контексте немесе сөйлем құрылымына тиісті қандайда тілдік бір элементтің түсіріліп кетуі эллипсис деп аталады да, оған мына түрдегі анықтама беріледі: «Эллипсис (грек.elleipsis – кемшілік, жетіспеу) – сөйлеуде немесе мәтінде тіл бірлігінің жетіспеуі, әдейі түсірілуі. Синтаксистік құрылымның «толық еместігі». Эллипсис, әдетте, ауызекі сөйлеуде кездеседі» [5, 506].
Сөйлем пропозициясын бірден дұрыс түсінуге кедергі келтіретін бұл сияқты эллипсистік құрылымдар кейбір автордың жазбаша мәтіндерінде жүйелі түрде орын алатын болса, сол авторға тән белгілер парадимасынан орын алып, мәтін мен автор сәйкестігінде атрибуция үшін өлшем болуы мүмкін деп ойлаймыз.
Эллипсистік құрылым тән осы сөйлемде даналық сөз түрінде, қысқа насихаттар кейпінде деген тіркестер орын алған. Мұнда қысқа насихаттар тіркесінің кейпінде сөзімен қолданылуы семантикалық тұрғыдан алғанда үйлесімсіз. Өйткені өсиетті насихат кейпінде емес, насихат түрінде жеткізеді. Кейіп сөзі, негізінен, жанды нәрсеге байланысты қолданылады (адам кейпі, жануар кейпі т.б.).
Мәтін атрибуциясында сөйлемнің синтаксистік жағынан рәсімделуі, сөйлем мүшелері байланысының дұрыс құрылуы өлшемі де маңызды. Өйткені «Оның талай хикаялары өткізіледі, ол өмірлік тәжірибені мол түрде жыл сайын жинап отырады» (У) деген сөйлем құрылымы, сөздер байланысының рәсімделуі жағынан қазақ тілінің грамматика-синтаксистік заңдылықтарына сәйкес емес, тіпті оны тіл заңдылықтарын өрескел бұзудың бір көрінісі деуге болады.
Сондай-ақ, «Кәрі адамның тәжірибесі мол болады. Оның басынан талай хикаялар өткен, ол жыл сайын мол түрде өмірлік тәжірибе жинап отырады. Мысалы, тәжірибелі адам туралы фразеологиялық бірліктер қазақ тілінде көп кездеседі. Тәжірибесі мол кәрі, егде адамдар туралы қазақ, ағылшын, орыс тілдеріндегі мақал-мәтелдерді келтіруге болады, мысалы: скрипучее дерево два века живет, битая посуда два века живет,…» (У) мақала үзіндісінде автордың ойды жүйелі, бірізді және өзара логикалық сабақтастықта жеткізе алмағанын көреміз. Яғни, мәтін атрибуциясында жазбаша мәтін авторының өз ойын жүйелі, өзара логикалық сабақтастықта жеткізу ерекшеліктері де назар аударуға тұрады.
Осы талданылып отырған ғылыми мақаладағы лексика-семантикалық, грамматикалық, синтаксиситік т.б. сипаттағы қателердің жүйелі түрде орын алғанын көреміз. Мысалы: «Күнделікті тұрмыстық санада әлеуметтік-мәдени тәжірибені жеке тұлғаның басынан кешкен білім және дағдылардың жиынтығы деп түсінуге болады. …. Оны салмақты, байсалды, аспайсаспай, нақты ісін ұқыпты орындайтын, алдауға көнбейтін, көпті көрген көне көз, ыстықсуықты да көрген, айла-шарғысы мол тұлға ретінде суреттелді т.б.». Бұл іспеттес қателіктерді талдау нәтижесінде оның авторының бұл сөйлемдерді өзге тілден аудару ықтималдығы және бұл орайда аудару қабілетінің қалыптаспағаны я тілді өз деңгейінде меңгермегені туралы болжам жасауға болады.
Мәтін атрибуциясы шешімінде ұсынылып отырған қателердің табиғаты және жиілігі тұрғысындағы әдіс өзінің жүзеге асуы барысында лексика-семантикалық, синтаксистік, стилистикалық талдаулармен бірге, статистикалық немесе квантитативті талдауды қамтиды.
Жоғарыда талданылған мақалалар үзіндісі бойынша қателердің табиғаты мен жиілігін кесте түрінде төмендегідей көрсетуге болады:
ҚОРЫТЫНДЫ.
Ойымызды тұжырымдай келгенде, автор тарапынан анықталған бір контекске тиісті лексикалық бірліктердің таңдалуында оның контекспен логикалық жағынан сәйкестігі, семантикалық тұрғыдан орындылығы, тіркесімділік сипаты, семантикалық ауқымы сияқты өлшемдер үдесінен көрінбейтін қателердің жіберілуінің, квазисинонимдердің іріктелуіне байланысты тек оның бір сыңарына басымдық беріліп қолданылу жағдайларының жиілік, жүйелілік сипаты туралы алынған квантитативті талдаулар мәтін атрибуциясы үшін маңызды болатыны күмансыз.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Таусоғарова А.Қ. Сот-лингвистикалық сараптама және когнитивтік лингвистика ғылыми аппаратының сөздігі. – Алматы: Қазақ университеті, 2017. – 60 б.
2 Бычкова С.Ф. Организация назначения и производства судебной экспертизы: Учебное пособие. – Алматы: «Жеті жарғы», 1999. – 272с.
3 Scherer K. Social Markers in Speech. — Cambridge: Cambridge University Press, 1979.
4 Сулейменова Э.Д. Казахский и русский языки: основы контрастивной лингвистики. – 2-е изд. – Алматы: «Демеу», 1996. – 208 с.
5 Сулейменова Э.Д., Шаймерденова Н.Ж. и др. Словарь по языкознанию. Тіл білімі сөздігі / Под.ред. Э.Д.Сулейменовой. – Алматы, 1998. – 797 с.
А.Қ. Таусоғарова¹, С.Б., Бектемірова², Д.М. Тузельбаева³
Ошибки как критерий (параметр) в установлении автора текста
1,2,³Казахский национальный университет им. аль-Фараби г.Алматы, Казахстан
Авторы устных и письменных текстов, которые сохранились в каких-либо документах в различных сферах жизни общества, не всегда представлены открыто, прямо обозначены.
Кроме того, известно, что имеется еще очень много анонимных или псевдонимных художественных произведений, а также публицистических прозведений прошедших веков по разной политической тематике. Если вышеназванные рукописи требуют установления авторства как духовного наследия, то не менее важна атрибуция устных и письменных текстов, которые не рассматриваются как имеющие какую-либо духовную ценность, но которые очень значимы в правовом поле и в уголовных делах в раскрытии преступления. Эти случаи показывают, что филологические (лингвистические) автороведческие научноориентированные исследования актуальны на всех этапах экспертизы, проводимой в связи с установлением авторства текста. В данной статье авторы рассматривают вопросы, связанные с возможностью использования метода анализа ошибок в процессе установления автора текста, обращая при этом особое внимание на анализ систематических ошибок как одного из языковых навыков, отраженных в тексте неизвестного автора.
A.K. Taussogarova¹, S.B. Bektemirova², D.M. Tuzelbayeva³
Errors as a criterion (parameter) of text authorship attribution
1,2,³ al-Farabi Kazakh National University
Almaty, Kazakhstan The authors of oral and written texts, which are preserved in any documents in various spheres of social life, are not always openly represented, directly marked. In addition, it is known that there are still a lot of anonymous or pseudonymous works of art, as well as journalistic prose of the past centuries on various political subjects. If the above manuscripts require the establishment of authorship as a spiritual heritage, then no less important is the attribution of oral and written texts, which are not considered as having any spiritual value, but which are very significant in the legal field and in criminal cases in solving a crime. These cases show that philological (linguistic) author-based scientific-oriented research is relevant at all stages of the examination carried out in connection with the establishment of authorship of the text. In this article, the authors consider issues related to the possibility of using the method of analyzing errors in the process of establishing the author of the text, paying particular attention to the analysis of systematic errors as one of the language skills reflected in the text of an unknown author.