THE IMPORTANCE OF FOREIGN LANGUAGE COMPETENCES OF BUSINESS
COMMUNICATION IN STUDENTS OF MEDICAL FACULTY
This article discusses the relevance and importance of the formation foreign language business communication among medical faculty students, the principles of business communication as a communicative activity, as well as the structure and functions of business communication in the communicative process. The approaches to the problem of forming competence basis in medical faculty students were identified, the analysis of this problem’s various aspects are considered. The competence of foreign language business communication among medical faculty students, the problems that occur in the learning process and their solutions are presented in the given research.
Key words: business communication, competence, psychology of communication, models of doctor’s behavior, language and speech skills.
INTRODUCTION
Nowadays, perfect knowledge of a foreign language as a means of business communication is recognized as one of the mandatory requirements for the preparation of the medical faculty students in order to be competitive in the labour market. A doctor’s every day work is connected with lively communication. For example: consulting patients, explaining the course of medical procedures, discussing the results of diagnostic procedures, treatment appointment, prescribtion and communication with patients’ relatives. Besides, the doctor is in constant connetion with his colleagues and medical staff. Thus, the knowledge of a foreign language as a means of business and everyday communication is recognized as one of the modern doctor’s important cultural competencies.
Today, the most part of medical books, scientific works, equipment, articles is published in
foreign languages. If a person doesn’t know a foreign language, the modern physician is able to perceive only minimum information from translated books, necessary articles and reports in the field of medicine.
Forming a foreign-language business communication competence at medical faculty students assumes forming of foreign-language business communication skills in professional, business and scientific spheres and in various situations as in communication with foreign colleagues, patients, reading medical books, extraction of useful information from original literature and articles.
THE MAIN PART
Active participation of Kazakhstan in the world community life, the emergence of various international scientific projects and programs, objectively makes important knowledge and practical application in everyday and professional activities, a modern specialist should at least know one foreign language in the priority direction of education improvement. Taking into consideration the peculiarities of the computer technology development and the global Internet, it should be recognized that the English language confidently maintains the dominant role among others.
In the conditions of international contacts expansion, education’s humanity orientation, practical knowledge of a foreign language contributes to the formation of a widely developed, socially active personality of a medical specialist, provides him with the opportunity to establish cultural and business ties, to be acquainted with the world culture and human values.
Modern medical specialists, in addition to in-depth knowledge of special disciplines should require computer skills, developed communication skills, a good knowledge of a foreign language.
The implementation of a foreign language educational function in the higher medical institutions provides an opportunity for future doctors to get the necessary professional information not only from native but also foreign sources, which is especially important for their professional competence formation. Educational function in the process of learning a foreign language is manifested in the formation of students ‘ Patriotic Outlook, sense of duty, honor and personal dignity, moral consciousness, skills and abilities of highly cultural and disciplined behavior. A foreign language also has a significant potential for the development of students ‘ perception, memory, will, thinking, etc. The system of training specialists at a non-linguistic higher school should correspond to the emerging social relations, form students ‘ ability to adapt to the changing economic and updated professional, information processes, solve professional and communicative tasks independently and creatively. This can be achieved as a result of reforming the education system as a whole by increasing the activity of professional training and improving the teaching of all types of foreign language activities such as reading, listening, speaking, writing or each of them separately.
At present, a foreign language knowledge as a means of business and everyday communication is recognized as one of the important cultural competencies of the up-to-date doctor. As it has been already noted, the formation of the business communication competence, which is understood as the individual’s integrative property, providing the opportunity for effective communication in the business sphere, very little attention is paid to the preparation of medical faculty students.
Process of forming communicative competence is performed effectively, taking into account the integrity, continuity and personal orientation in the conditions of personal activity approach. The studied category «communicative competence» in the context of conceptual field offered the working determination corresponding to its pedagogical interpretation which leads to the culturological orientation development and justification of its main role in training the medical university students in order to increase their professional competence.
The main direction in training a foreign language is to form higher medical communicative competence, the level meeting the modern requirements of their professional activity.
The communicative competence is a measure of inclusiveness of the person in communicative activity. At such approach, the new paradigm of high school education is accepted as cultural development, culture of creative process. Also the context of teaching activity changes, it is defined more by valuable positions, by the increasing attention to the spiritual culture development of trainees. Cultural centrism in broad understanding is defined by the fact that culture becomes a core in all areas of spiritual human life. At cultural centrism approach the principles of humanitarizations, complexity, integrity and integration become the key principles in specialist training. It is necessary to emphasize the importance of the personality’s general culture which is a professional basis of any specialist training, and a language has always been considered as a key
indicator of a person’s general culture [1].
The process of forming professional foreign-language competence of medical faculty students is based on the following principles:
The principle of role modeling as which we understand the subjective-objective relations in educational process.
The principle of the educational process’ productive and functional organization assumes situational and contextual presentation of a language material; this principle assumes the inclusion of a language material providing the educational and informative tasks solution in the process of professionally focused self-development. [2].
In practice, the training of a foreign language speech activity is often limited to formulas and clichés that provide basic household needs. Further on, this approach leads to the need for continuous use of foreign language speech communication skills in order to enrich the initial communication skills of the national specificity of the target language. The analysis of such didactic material allows us to conclude that the basis of programmable increments of foreign language skills is linguistic and cultural knowledge.
Linguistic (language) component of a doctor’s foreign business communication competence is based on a foreign language knowledge and the ability to use it in situations related to his professional activities. As G. S. Trofimova points out, the term «competence» means activity, not personal characteristics of a man [3, P. 125]. Presently, the result of the course “medical” foreign language is a foreign language competence formation allowing you to act, that is, to apply a foreign language knowledge in business communication situations, to solve professionally important issues in the foreign language communication process, to read medical literature in a foreign language, to make up foreign texts in your professional field using the appropriate terminology, phraseology, professional clichés, business communication vocabulary. The professional component of a doctor’s foreign-language business communication competence includes the knowledge relevant to the subject area, that is, medicine, both in the field of the doctor’s narrow specialization and General medical knowledge. This component is formed in the process of learning in higher education, and it develops throughout the period of the professional activity. It means mastering the basics of medical ethics characteristic of different cultures, the ability to choose the best behavior strategies in professional communication situations of different national cultures collision. In addition, this component includes knowledge of the communication specifics in various areas of modern world business interaction, taking into account the intercultural differences of communicators. A doctor’s informative competence component of foreign language business communication includes the ability to work with information, using the opportunities provided by modern computer tools. Formed informative competence allows a doctor to use Internet resources to obtain professionally important information, as well as in a foreign language, to process the information obtained using computer programs, to use machine translation programs correctly, to study professional literature in foreign languages, to communicate with colleagues and patients at various geographical points using Skype, ISQ etc., professional blogs and social networks. The psychological component includes the knowledge of medical activity psychology and the ability to apply psychological influence methods in professional and business communication. From a psychological point of view, the disease can be considered as a situation with a lack of information and vagueness of formulations in the literature available to the doctor. At the same time, modern means and methods of communication allow the doctor to receive information quickly and, if possible, fully from numerous sources, most of which are in foreign languages. Furthermore, it is possible to solve the diagnosis problems and treatment effectively by remote consultation via the Internet. Even a simple telephone connection often helps to solve a specific diagnostic and therapeutic problem — a call by a mobile phone anywhere in the world takes a few minutes. The axiological component of a doctor’s foreign business communication competence contributes to the individual’s social responsibility development and the direction of his self-improvement, correlated with the value-cultural environment [4].
We conducted a sociological survey, the purpose of which was to determine the importance and necessity of forming business communication competence among medical faculty students. 50 students of the medical faculty took part in the survey. As a result, 97 % admit that a foreign language is necessary for a future medical specialist. 95% consider the proximity of the English knowledge they get in the classroom to the real life. 87 % suggest that a foreign language knowledge may affect employment opportunities and career growth. 98% of respondents think that it is necessary to study business communication. 92 % consider it necessary to know English at a level sufficient for communication. But only a little more than 7 % believe that they know English enough for this purpose. And although the importance of communication with foreign colleagues is recognized by a little more than 40 % of respondents (which is probably due to infrequent visits of doctors to foreign medical conferences); the ability to read professional literature in English is considered mandatory by 30 % of the surveyed medical students. The ability to write independently — 65%, to conduct a quick search on the Internet with keywords using their own knowledge in English — 82 %. As the study shows, the factors causing communication barriers include inexpressive, phonetically incorrect speech, tension in the logical construction, socio-cultural and ethnic differences, appearance, behavior, etc. Barriers of foreign language communication in the doctors’ professional activities not only negatively affect their credibility, but also significantly reduce the procedures effectiveness.
Most medical students understand the importance of English for various professional communications. Unfortunately, modern educational programs of training doctors in the foreign language do not solve the problem of full development of doctors’ foreign language business communication competence, and need to be reconsidered and updated. The problem can be solved by introducing special disciplines, cycles or elective courses in the doctors training course organized on an interdisciplinary basis and taught from the point of view of the axiological approach. As part of this approach, it is possible to develop content blocks that are recommended for inclusion in the doctors English training program at medical schools. The module system allows to vary the size and structure of the course flexibly, and, accordingly, it is easy to integrate it into the traditional training program at medical schools. The purpose of the developed program is the formation of foreign language business communication competence among medical faculty students.
The implementation of these blocks involves the use of modern informative technologies such as Internet resources, distance learning and consulting systems on a free open platform (Linux), etc. Foreign language training with the proposed content blocks ensures the active development of communicative skills in real foreign language communication. [5].
CONCLUSION
According to the program requirements, one of the foreign language learning full course purposes in medical institutions is a future doctor’s personal development, capable and interested to participate in cross-cultural communication and able to grow independently in professional activity. For this purpose, as shows the research analysis on this subject, it is necessary that throughout all course of foreign-language studying activity in medical school was performed the familiarization through the learned language with history and modern life of this country, its traditions and culture. Knowledge and understanding of the cultural, historical, social processes which are happening, for example, in Great Britain is extremely important for determination of the emotional attitude range towards people who speak this language; for intellectual penetration into foreign culture because each national language has cultural specifics of the world image consisting of elements and the phenomena which are essential and necessary for these people. Therefore, it is effectively organized educational process which can prepare the identity of the student for tolerant perception of foreign culture, for empathy and «erosion» of inappropriate stereotypes, forming positive and respect for the foreign people, to the system of its cultural wealth, traditions and beliefs [3]. Thus, training English promotes effective forming of medical specialists communicative competence in the general educational process system.
The experience of teaching in the higher professional education system shows that one of the main reasons preventing communication in a foreign language (FL) in the field of medicine is the insufficient value and insufficient use of professional vocabulary, including phraseological units of different orientation in their context-situational relations. As a rule, mistakes connected with the use of medical vocabulary are expressed in the fact that in the statements construction, students incorrectly choose phraseological units necessary to achieve communicative goals, replacing them with inappropriate synonymic meanings, or compensate for ignorance of vocabulary using lexical and grammatical means and structures that do not allow to solve the problem. Mastering a foreign language of a medical specialty involves the formation of at least a basic foreign professional vocabulary of a specialist, which will ensure the further development of his secondary linguistic personality. In this regard, great importance is attached to the selection and organization of lexical material, which has a significant role in the methodology of teaching a foreign language. The process of professional communicative foreign language competence formation, as well as the process of medical students’ professional foreign language vocabulary formation at the highest level is reduced to the problem of correlation and interpenetration of language teaching specialty and General foreign language teaching. This means that through the content plan, the specificity of the medical professional vocabulary is reflected in terms of expression and in the choice of language means from all existing in the language.
Thus, a foreign language knowledge as a means of business and everyday communication is recognized as one of the modern doctor’s important cultural competencies. As already noted, the formation of business communication competence, which refers to the individual’s integrative property, providing the opportunity for effective communication in the business sphere, very little attention is given in the medical students preparation. To an even lesser extent in the process of future doctors training are solved issues of formation and development of foreign language business communication competence. Currently, due to the emergence of new media of international information and its processing methods, specialists in various fields have to optimize the relationship of native and foreign information with economic and energy indicators. Tasks of this type are the basis for the foreign language speech activity development of graduates of any nonlinguistic University, including the Shokan State Medical University. To sum up, the priority direction of improving the education system is currently associated with the development of theoretical and methodological foundations for the learning technologies design that ensure the diversified development of foreign language communication skills, as well as the ability to process foreign language information quickly and in effective ways. All this leads to the formation of new personal qualities, active life positions, rational attitude to the world, the development of communicative competence and students’ professional thinking and world-view.
REFERENCES
1 Коммуникативная компетенция как одна из составляющих профессиональной культуры врача С.В. Чусовлянова
2 Золина Н.А Формирование профессиональной иноязычной коммуникативной компетенции студентов медицинских колледжей на основе продуктивного подхода (на материале английского языка)
3 Трофимова Г. С. Современные подходы к гуманитарной подготовке студентов вузов / / Вестник Удмуртского университета. — 2012. — № 3-2. — p. 25-29.
4 Степанова М. М., Хайкин В. Д. Разработка содержания обучения деловому иностранному языку на основе аксиологического подхода // Вестник Костромского государственного университета им. Н. А. Некрасова. Серия: Педагогика. Психология. Социальная работа. Ювенология. Социокинетика. — 2013. — Т. 19. — № 1. — С. 16–19.
5 Хайкин В. Д. О необходимости развития компетенции иноязычного делового общения как неотъемлемой части подготовки врача // Молодой ученый. — 2015. — №7. — С. 320-323. — URL https://moluch.ru/archive/87/16988/ (дата обращения: 03.06.2019). 6 Степанова М. М. целевая составляющая управления бизнес-образованием в магистратуре многопрофильного университета / / молодой ученый. — 2013. — № 11. — p. 658660.
7 Степанова М. М., Хайкин В. Д. аксиологический подход к формированию компетенции иноязычного делового общения в неязыковом университете / / молодой ученый. — 2018. — № 12. — p. 512-514.
А.Т.Дуйсенбина , У.У.Сенгирбаева2
Медицина факультеті студенттерінің іскери қарым-қатынас құзыреттілігінің маңыздылығы
құзыреттілік негіздерін қалыптастыру мәселесіне көзқарастар анықталды,осы мәселені қарастырудың әр түрлі аспектілеріне талдау жүргізіледі. Медицина факультетінің студенттерінде шет тілді іскерлік қарым-қатынас құзыреттілігі, оқу үрдісінде кездесетін мәселелер және оларды шешу.
А.Т. Дуйсенбина1, У.У.Сенгирбаева 2
Важность компетенции иноязычного делового общения у студентов медицинского факультета
Кокшетауский государственный университет имени Шокана Уалиханова,
Кокшетау, Казахстан
В настоящей статье рассматривается актуальность, важность формирования иноязычного делового общения у студентов медицинского факультета, изучаются принципы формирования делового общения как коммуникативного вида деятельности, а также рассматривается структура и функции делового общения в процессе коммуникативной деятельности.Были определены подходы к проблеме формирования основ компетенции студентов медицинского факультета,проводится анализ различных аспектов рассматрения данной проблемы. Предствлены компетенции иноязычного делового общения у студентов медицинского факультета, проблемы, которые встречаются в процессе обучения и их решения.
ӘӨЖ 37.03
Б.Б. Жахина
п.ғ.д., профессор, Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау қ., Қазақстан,e-mail:bzhaxina@mail.ru
ШЫҒАРМАШЫЛ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ҚАБЛЕТ ПЕН ІС-ӘРЕКЕТТІҢ ӨЗАРА ЫҚПАЛДАСТЫҒЫ
Мақалада тұлғаның табиғи бейімділігін дамытып, оны шығармашылық қабілетке айналдыруда нақты бір пән бойынша білім негізін қалыптастыра отырып, өз бетінше ізденуін, өзіндік ойлауын, шешім қабылдай алуын, ой еркіндігін қалыптастырудың мәні жөнінде баяндалады. Шығармашыл адам ұғымына түсінік беріледі. Ғалымдардың шығармашыл тұлға жайындағы пікірлері топтастырылады.Тұлғаның шығармашылық қабілетін жүзеге асыру арқылы қоршаған ортамен байланысы зерделенеді. Сонымен бірге шығармашылық бағыттың дамуы адамның физиологиялық және психикалық дамуымен байланысты анықталады.
Кілт сөздер: шығармашылық, шығармашылық тұлға, шығармашылық қабілет, шығармашылық әрекет, мақсат рефлексі
Зерттеушілердің басым көпшілігінің пікірінше, тұлғаның барлық психикалық қасиеттері өзінің даму барысында адамның нейроэндокриндік жүйесінің морфологиялық және функционалдық ерекшеліктеріне сай қалыптасады, сондықтан да адамның дене құрылысының саулығы мен еңбексүйгіштігі – тұлғаның ең мәнді белгілері. Олар тұлғаның сезіміне, психикалық дамуына жанамалай әсер етеді [1, 101].
Біз тұлғаны толыққанды жүйе деп есептесек, оның психикалық қасиеттері негізгі орынды алады. Бұл жүйе өзінің табиғи қасиеттері мен қоғамдық тәжірибені меңгеру барысында дамиды. Тұлғаның тұтастығы мен бірлігі әр алуан және қарама-қайшылықтардың жиынтығы болып табылады. Тұлға жеке оқиғалар ғана емес, қоғамдық өмірдегі маңызды оқиғаларға да байланысты әсерленіп ашылады. Соған сәйкес туындайтын көзқарас пен ісәрекет те әр алуан болады. Тұлға іс-әрекеті, өзіне және айналасына қарым-қатынасы арқылы, шығармашылық қабілетін жүзеге асыру арқылы қалыптасады. Сондықтан баланың табиғи бейімділігін дамытып, тұрақты, әлеуметтік тұрғыдан құнды шығармашылық қабілетке айналдырудың, осы әрекетке педагогикалық басшылық етудің маңызы зор.
Жүйенің басты мақсаттарының бірі – баланы оқыта отырып жалпы дамыту, еркіндігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға дағдыландыру, жеке қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі қарай ұштау, тұлғалыққа бағыттау.
Шығармашылық бағыттың дамуы адамның өзін тұлға сезінуі мен айналасына өзіндік көзқарасы болуына байланысты. Шығармашылық бағыттың дамуына денсаулығы, психикалық қызметінің дамуы, негізгі шарты – әлеуметтік даму жағдайы негіз болады.
Баланың шығармашылық қасиеті кішкентайынан көріне бастайды. Себебі шығармашылық – бала дамуының қалыпты жағдайы. Алайда шығармашылыққа бейімділік бірте-бірте жоғала бастайды, ол балаға да, қоғамға да кері әсер етеді. Шығармашылықпен тұрақты және саналы айналысатын және өз мүмкіндігін жүзеге асыра алатын адам өмір талабына, өзгермелі еңбек шартына, өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі жетілдіруге бейімделеді.
Шығармашыл адам жаңашыл, ізденімпаз болады, өмірі қызық, мақсаттарын жүзеге асыру барысында өз жолын өзі ашып, кедергілерді жеңе алады, үздіксіз алға жылжып отырады.
И. Павлов мақсатқа ұмтылған, бір мақсаттан соң екінші мақсат қойып отырған адамның өмірі қызық әрі мәнді де мазмұнды болады. Өзінің өмірдегі мақсатына ұмтылудың арқасында өмірі жаңарып, мақсат рефлексі қалыптасады. Бұл рефлекстің мәні мақсаттың мағынасы мен құндылығында ғана емес, сол мақсатқа ұмтылуында дегенді айтады.
Психологтар адам бойындағы биологиялық және әлеуметтік бастауды төртке бөледі: Адамның темпераменті, жас және жыныстық ерекшеліктері;
Адамның психологиялық әрекеттері мен жағдайын қамтитын қалыптасқан
қасиеттері;
Әлеуметтік деңгейі, тұлғаның тәжірибесі. Бұл жерде биологиялық жағынан әлеуметтік жағының рөлі басым;
Тұлғаның іс-әрекетінің, мақсатының бағыты. Ол тікелей әлеуметтік жағдайға байланысты. Әрбір бөлік бірін-бірі дамытып отырады.
Шығармашылық бағыт төртінші бөлікке кіреді. Тұлғаның қалыптасуы алдыңғы үш бөлікті дамытады, жан-жақты дамыған әлеуметтік тұлғаны қалыптастырады. Ал шығармашылық бағыттағы адамның қажеттілігі, қызығуы, идеалары өмірлік мақсаттарын жүйелейді, айқындайды. Шығармашыл тұлға шығармашылық іс-әрекетте болады, ісәрекеттің барлық түрінде шығармашылықпен дамиды.
Балалық кезеңде шығармашылық бағыт оқу-тәрбие үрдісінде тиімді дамиды. Нәтижесінде баланың білімі, белгілі қабілеттері артады. Ол әр алуан жолмен, әсіресе, эстетикалық тәрбие құралдары арқылы жүзеге асады.
Эстетикалық тәрбие педагогикалық үрдіс ретінде оқушының болмысқа және өнерге көзқарасын қалыптастырады. Болмыс пен өнер адам өмірінде үлкен рөл атқарады.
Сонымен, шығармашыл тұлға болу дегеніміз – дүниені тану және жаңарту арқылы тұлғаның болмысқа көзқарасын айқындауы.
«Шығармашылық» сөзінің төркіні «шығару», «ойлап табу» дегенге саяды. Демек жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте шығармашылық – қайталанбайтын, тарихи қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет деп түсіндіріледі. Көрнекті психолог Л.Выготский «шығармашылық» деп жаңадан ашатын әрекетті атаған. Ал осы мәселені терең зерттеген психологтардың бірі Я.Пономарев оны «даму» ұғымымен қатар қояды. Өйткені, әрбір жаңалық, әсіресе, интеллектуалдық тұрғыда болса, ол баланың психикасын жаңа сапалық деңгейге көтереді деп есептейді. Бұл пікір бүгінгі білім беру жүйесінің, педагогиканың жаңа талаптарына сәйкес келетіндіктен көңілге қонымды.
Шығармашылық – өте күрделі психологиялық үрдіс. Әрі ол адамға ғана тән.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері бойынша белгілі бір шарттар орындалған жағдайда кез келген баланы шығармашылыққа бейімдеуге болатыны көп айтылуда.
Шығармашылыққа деген қажеттілік – күрделі рухани қажеттілік. Әзірге ол барлық адамдарға бірдей деуге болмайды. Ал қоғамдағы жаңару үрдістері әр адамнан күнделікті шығармашылық қайтарымды талап етіп отыр [2,10].
Шығармашылық – бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен айтқанда, тіршіліктің көзі. Қоғам құбылыстарында, жеке адамның, ақыл-санасында, іс-әрекетінде ішкі жан дүниесінде шығармашылықтың табиғи үрдістері үздіксіз жүріп, белгілі бір жүйемен дамиды. Ішкі шығармашылық үрдістерін табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы факторларды басқару, реттеу жеке адамның өзінің ой-санасына, айналысатын ісіне байланысты.
Адамның шығармашылыққа деген құлшынысы оның өз даралығын, өз қабілеттерін іске асыруына жол ашады. Шығармашылықтың мәнін аша отырып оның «әрекет» ұғымымен тығыз байланысты екенін анықтауға болады. Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды. Әрекет шығармашылықты тудырып, оны нақты болмысқа айналдырса, ал шығармашылық әрекетті реттейді, оның амалдарын, әрі сол амал-әрекеттің тиімділігін анықтайды. Шығармашылық әрекет арқылы шығармашылық қабілеттер қалыптасады әрі дамиды.
Зерттеушілер шығармашылық әрекетке әр түрлі анықтама береді. Мысалы, ғалым И.Лернер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай білуді, нысанның жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім табуды белгілейді.
Ал А.Лук шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегенділікке балайды, идеяларды іске асыру (генерация жасай білу), болжай білу қабілеттерін атайды.
Шығармашылық қабілеттер шығармашылық ойлау арқылы қалыптасады. Ал шығармашылық ойлауға ойдың жылдамдығы, ұшқырлығы, икемділігі, тапқырлығы, дәлдігі жатқызылады.
Шығармашылық қабілеттің дамуы, оны дамыту жолдары ойшылдарды ертеден толғандырды. Мәселен, Жүсіп Баласағұн, әл-Фараби, Абай өз еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін дамытудың жолдарын іздестірді. Оқушы шығармашылығына бағытбағдар беруді ең алғаш білім мазмұнына енгізген – М.Жұмабаев.
Оқыта отырып, баланың қабілеттерін дамыту мәселесі көрнекті педагогтер Ш.Амонашвили, И.Волков, О.Газман еңбектерінде қарастырылды.
Қабілет жайында жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай келе, адам бойында табиғи мүмкіндіктер болады, олар тек белгілі бір әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан табиғи психологиялық жағынан ерекшеленеді деген қорытындыға келуге болады.
Философияда «қабілеттерді» тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын атайды. Әрі қабілет ұғымына адамның білім алуға қажетті психологиялық ерекшеліктері деген анықтама беріледі. Қабілеттер – іс- әрекеттің белгілі бір түрін нәтижелі орындаудан көрінетін адамның жеке қасиеттерінің жиынтығы. Бала бойындағы дарындылық сияқты ерекше қасиетті зерттеген Н.Лейтес қабілетке: «Іс-әрекеттің белгілі бір түрінде жетістіктерге жеткізетін психологиялық қасиет», – деген анықтама берді [3].
Қабілеттер жайындағы ой-пікірді түйіндей келе, төмендегідей тұжырым жасауға болады.
Қабілеттер мәселесі – оқушылардың жеке қасиеттерінің мәселесі. Қабілеттердің туа бітетін нышандары болады, олар өмір сүру барысында дамып отырады. Қабілет дәрежесі әр адамда әр түрлі болады, ол әрекеттен байқалып, сол әрекет арқылы дамып отырады.
«Тұлға» – қоғамдағы адамның даму дәрежесіне байланысты оның психикасында болатын жаңа сапа», – деп жазды А.Н.Леонтьев. Ал Э.Ильенковтың айтуынша, тұлғалар – қоршаған ортаға да, өздеріне де өзгеріс енгізе алатын адамдар.
Оқушылардың шығармашылық қабілетін танып білу, дамыту үшін:
• баланың қабілет деңгейі, құрылымы әр алуан болатыны ескерілуі керек. Оны анықтауға психологиялық тестілер, зерттеу, бақылау, дамыту жұмыстары көмектеседі;
• әр адамда қабілеттің бірнеше түрі болатынын ескере отырып, баланың жетекші қабілетін анықтап, арнаулы жұмыс түрлерін жүргізе білген жөн.
Психологтер қабілеттің екі түрлі деңгейін анықтайды:
а) репродуктивті – іс-әрекетті, білімді берілген үлгіде қабылдауы;
ә) шығармашылық – жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
В.Андреев оқыту үдерісі арқылы шығармашыл тұлға тәрбиелеу мен өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің диалектикасын дәлелдейді. Өзін-өзі шығармашылықпен тәрбиелеу педагогикасының инновациялық курсын жасайды [3,144].
Адамтану ғылымында педагогикалық акмеологияға ерекше мән беріледі. Акмеология адамның шығармашылық іс-әрекеттің даму заңдылықтарын, шығармашылық қуатының жүзеге асуын, кәсіптік шеберліктің шыңына жету үрдістерін зерттейді.
Ғалымдардың айтуынша, әрбір адамның шығармашылық іскерлігінің шыңы әр алуан. Адам, ең алдымен, мамандық таңдайды, кәсіби іс-әрекетке көшеді, кәсіби шеберлікті меңгереді. Сонымен әр адам жеке мүмкіндігіне қарай кәсіби шеберлігінің шыңына жетеді.
Әрбір әдіскер мұғалім оқушының шығармашылық қабілетін дамытуға тырысады. Шығармашылық қабілет әркімнің өзіне деген сенімділігін арттырады [4,15].
Біз, көбінесе, оқушылардың өз қабілетін толық көрсетпейтінін білеміз. Әр адам өзін жетілдіру үшін өзіне-өзі қанағаттанбай, жоғары талап қойып отыруының үлкен мәні бар. Шығармашылық қасиет уақытты бағалауға ұмтылдырады. Уақыт – халық байлығы.
Озық оқыту үдерісінің нәтижесінде педагогикада: әрбір бала өзінше талантты әрі әрқайсысы шығармашыл бола алады. Шығармашыл бала өзінің қабілетін, күш-қуатын, бейімділігін сезіне алатынын дәлелдей де алады.
В.Сухомлинскийдің ойынша, шығармашылық арқылы тұлғаның рухани байлығы қалыптасады, шығармашылық адамды тартатын магнитпен тең. Сондықтан да мектептің, мұғалімнің, ата-ананың, тәрбиешілердің негізгі мақсаты – баланы өмірге, еңбекке шығармашылықпен қарауға үйрету болып табылады.
Баланың шығармашылық дайындылығының сипаттамалары ретінде мыналарды атауға болады:
білімге ерекше құштарлық танытатын жоғарғы қажеттіліктің болуы;
ақыл-ойдың жоғары қажеттілігінің болуы;
тек кешегі мен бүгінгі ғана емес, болашақ абстрактылы идеялар мен теорияларға қызығушылығының болуы;
өз бетімен белгілі бір мақсатқа жетуге табандылық көрсете білуі;
абстрактылы-логикалық ойлаудың жоғары деңгейін танытуы;
стандартты емес идеялар мен мәселені шешудің жаңа тәсілдерін таба білу қабілетінің болуы;
тапсырмаларды өз бетімен ойлай және шеше білуге ұмтылуы.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Бордовская Н.В., Реан А.А. Педагогика. – Санкт-Петербург, 2000. − 101 с.
2. Хусаинова Н. Ю. Культура общения руководителя. −Казань, 1996. − 155 с.
3. Лейтес Н. С. Умственные способности и возраст. − Москва: Просвящение, 1971.
−144 с.
4. Андреев В. И. Педагогика. − Казань, 1999. −202 с.
5. Леонтьев А. Н. Деятельность. Сознание личности. − Москва: Мысль, 1975. − 291 с.
В статье рассматривается сущность самооценки, принятие решений, свободы мысли путем развития естественной адаптации личности и превращения ее в творческие способности путем формирования базы знаний по конкретному предмету. Автор дает понятие о концепции творческого человека. В работе обобщаются мнения ученых о творческой личности, изучается связь с окружающей средой посредством осуществления творческих способностей личности. Вместе с тем, развитие творческого направления определяется в связи с физиологическим и психическим развитием человека.
The article discusses the essence of self-esteem, decision-making, freedom of thought by developing the natural adaptation of a person and turning it into creative abilities by forming a knowledge base on a specific subject. Gives a concept about the concept of a creative person. The opinions of scientists about the creative personality are generalized.The connection with the environment through the exercise of creative abilities of the individual is studied. At the same time, development of the creative direction is defined in connection with physiological and mental development of the person.
ӘӨЖ 378.1.147
Б.Б. Жахина
п.ғ.д., профессор, Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау қ., Қазақстан,e-mail:bzhaxina@mail.ru
ТАНЫМ – ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗІ
Мақалада функционалдық сауаттылықты қалыптастыруда танымның рөлінің мәніне тоқталынады. Әрі танымның қабылдау, ес, есте сақтау сияқты адам қабілеттерімен байланысы сөз болады. Гносеология ғылымының білім алу мен дамыту үдерісінің әрекеттесу мәселелері зерттеледі. Оқушылардың танымдық әрекеттерінің өзіне тән ерекшеліктері айқындалады. Сонымен қатар функционалдық сауаттылық оқушылардың танымдық қабілеттерінің және өнімді жұмысының көрсеткіші екені айтылады.
Кілт сөздер: функционалдық сауаттылық, педагогикалық үдеріс, таным, қабылдау, қиял, ес, нақты пайымдау
Педагогикалық үдеріс үздіксіз білім алу жүйесінде диалектикалық түрде дамиды. Оның барлық сатысы бөлікті түрде өзара бір-біріне тәуелді және бір-бірімен сабақтастықта байланысқан. Педагогикалық үдеріске тән қасиет – үзіліссіздік пен дискреттіктің бірлігі: біріншіден, оқушы дамуында сандық өзгерістер ұлғаяды, ал екіншіден, ол бірте-бірте тұлғаның сапалық дамуына алмасады.
Оқу үдерісі үздіксіз білім жүйесінің әр сатысында өзіне тән ерекшеліктерге және лайықты сабақтастықтарға ие болады. Егер сабақтастық оқудың әр сатысында бір ерекшелігімен көрінсе, онда бір сатыдан екіншісіне көшу оқушының дамуындағы, оқудың әдістері мен формаларындағы сапалы өзгерістерге байланысты болатын құбылмалы және секірмелі сипат алады.
Сабақтастық үздіксіз білім беру жүйесінің көп деңгейлі ең негізгі қасиеті бола алады. Алғашқы, ең жоғарғы деңгей – ол сабақтастықтың үздіксіз білім жүйесінде адамның даму заңдылықтары ретінде жұмыс істейді. Екінші – сабақтастықтың жалпы педагогикалық ұстанымының болуы. Осының нәтижесінде педагогикалық үдеріс үздіксіз білім жүйесінде өз қызметін жасайды. Үшінші деңгей – сабақтастық дидактикалық ұстаным бола тұра, оқушылар үшін орта мектептің оқу пәндерін жинақы әрі жан-жақты түрде түсінуге мүмкіндік тудырады. Ол функционалдық сауаттылықтың қалыптасуына ықпал етеді. Ең соңғы, төртінші деңгей – сабақтастықтың жеке, әр пәннің онда жүйеленген тақырыптардың ғылыми ерекшеліктеріне сай әдістемелік ұстанымының болуы.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің өзіне тән ерекшеліктері бар.
Таным үдерісінің ғылымдағы объектісі белгісіз құбылыстар. Оқушылар ғалымдар зерттеген жүйені өздігінен оқу арқылы танып біледі. Оқушылар оқытуда адамзаттың танымындағы өткен жолды өтпейді.
Оқушылардың таным үдерісі үнемдірек. Олар ғалымдардың, әдіскерлердің, ұстаздардың көмегімен әрбір мектеп пәні бойынша тиісті білімдер негізін іріктей алады.
Оқыту үдерісінің ерекшелігі оқушылардың оқуды әрі қарай жалғастыруға және өз бетінше еңбек әрекетіне дайындалуына қажетті іскерлік пен дағдыларды игеру мен оның байланысы болып табылады.
Мектептегі таным үдерісі тек білім берушілік емес, сонымен бірге дамытушылық, тәрбиелеушілік сипатта да болады.
Оқушылардың таным үдерістері олардың жас ерекшелігіне сай ұйымдастырылады.
Таным үдерісі пән мұғалімінің бағыттаушылық рөлімен, оқушылармен өзара тығыз байланыста іске асырылады. Мәселен, «нақты пайымдау» алғашқы сатыда кең мағынаға ие болады. Ол – сезім пайымдауы. Оған қабылдау, іс-әрекет пайымдауы жатады. Дәлірек айтқанда, алғашқы «нақты пайымдау» – бұл адамның айналасындағы құбылыстарды, зерттейтін заттар мен материалдарды өзінің барлық сезім мүшелері арқылы қабылдау немесе оған жақындау деген сөз. Бұл үдерісте есту, көру, иіс мүшелері түгел қатысуы қажет. Педагогтар мен психологтардың зерттеулері көрсеткеніндей, өтетін материалды ең жақсы қабылдау үшін, сол заттың немесе құбылыстың сыртқы көрінісін сөйлеу – хабар («сөз көрнекілігі») құралымен ұштастыра, байланыстыра білу өз нәтижесін береді.
Себебі зерттеушілердің анықтауы бойынша, адамдар қоршаған орта туралы алатын мәліметтерінің 90 пайызға жуығын көру арқылы, 9 пайызын есту арқылы, тек 1 пайызын ғана басқа сезімдер арқылы алады.
Әр түрлі сезім органдары арқылы қабылданған кейбір жеке түйсіктер мидың үлкен жарты шарында талданып, бұрынғы мәліметтерімен жалғастырылып, жаңа қабылдаудың негізін құрайды. Қабылдау заттың бүтіндей бейнесін беретіні белгілі. Әрі қабылдау – ми қабығының күрделі анализдік және синтездік қызметінің нәтижесі.
Заттар мен құбылыстардың мағынасын түсінудің қарапайым түрі – тану. Нәрсені танымайынша, оны аңғарып, қабылдау қиын. Тану жалпылай және даралап тану болып екіге бөлінеді. Жалпылай тану дегеніміз – талғаусыз қалай болса, солай тану. Негізінен, жалпылай тануда оқушы тілдік тақырыптардың өзіндік ерекше қасиеттерін біле бермейді. Ал объектілерді даралап тану арқылы ғана оларды анық, толық қабылдауға мүмкіндік алады. Мәселен, сөзжасамдық мәселелер бойынша негізгі сөзді түбірден, тіркесті сөзді еркін сөз тіркесінен айыра алады.
Ал толып жатқан объектілердің ішінен біреуін іріктеп алу, яғни, оның қасиетіне, сапасына, белгісіне қарай іріктеп алу – қабылдаудың таңдамалылығы деп аталады.
Қабылдаудың таңдамалылығы әр түрлі объективтік және субъективтік (оқушының түсіндірілетін тілдік тақырыпты қажетсінуі, қызығуы, психикалық көңіл-күйі, т.т.) себептерге де байланысты болады. Балада қабылдаудың дамуы түйсік, ойлау үдерістерінің дамуымен бірге жүріп отырады.
Ал қабылдаудың дамуында тілдің мәні зор. Өйткені қабылдаған нәрсенің аты-жөнін атап отыру – оның мағынасын ұғынуға жәрдемдеседі. Аты-жөнін атау сөз арқылы аталады, сөз арқылы беріледі. Сонда сөз мағынасын ұғыну, оның қандай ұғымның аты екенін ұғыну болып табылады. Сөздің өзі жасалуына қарай алуан түрлі болады.
Негізінен қабылдауда анализ бен синтездің бірлікте жүргені абзал. Оқушы әр заттың өзіндік белгісін ұққысы келеді, оның мәні мен мазмұнына, ішкі, сыртқы құрылысына, жасалу принципіне зер сала бастайды. Заттарды дұрыс қабылдау, мәніне түсіну барлық пәндер бойынша бірдей болмайды. Дегенмен тілдік тақырыптарды түсінуде бала қабылдауының даму дәрежесі жоғары болады.
Негізінен, тілдік тақырыптарды түсіндіруде оқушы қабылдауын дамытудың ерекше екенін ескере отырып, пән мұғалімдері сабақ барысында төмендегідей талаптарды басшылыққа алғаны жөн.
Көрнекі құралдарды қолдануда балалардың жас ерекшелігін мұқият ескеру;
Түсіндірілетін тілдік тақырыптардың өзіндік ерекшелігін түсінуде, оқушы үшін байқау мен қабылдаудың мақсатын айқын ұғыну керектігін білу;
Түсіндірілетін тілдік тақырыптарды бір-бірімен салыстыруға, жеке тілдік материалды оқушылардың қалыптасқан білімдік дағдыларымен үнемі байланыстырып отыруға әр түрлі тілдік тақырыптардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ажыратуға көзделген басты мақсаттар мен жеке мәселелерді түсініп айыра алуына бағыт беру;
Оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыруда тілдік материалдардың түрі, көлемі, ауыр-қиындығы есепке алынып, бұларды қабылдауының сапалы болуына дұрыс нұсқау
беру;
Оқушылардың ауызекі сөйлеу тіліндегі немесе жазбаша жұмыстарындағы жіберген қателерін өздеріне түзеттіру әрі оны қайтадан дұрыс қабылдап үйренуге әдеттендіру үшін қабылдау мен бақылаудың дәлдігіне тәрбиелеу;
Қабылдау еспен де байланысты. Ес дегеніміз – әр түрлі заттар мен құбылыстардың адам миында сақталып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, ұмытылуын бейнелейтін үдеріс.
Ес – күрделі психикалық үрдістердің бірі. Ол есте қалдыру, қайта жаңғырту, тану, ұмыту деген үрдістерден тұрады.
Ғалым Қ.Жарықбаев: «Ес адамның басқа жан құбылыстарымен де, яғни қабылдау, ойлау, қиялмен тығыз байланысып жатады. Ол – әсіресе ойлау үшін аса қажет. Нәрсе есте дұрыс сақталмаса, бұл жәйт ойлауға қиындық келтіреді», – дейді [1,221-224].
Ал «Еске түсіру өнері дегеніміз – ойлау өнері … Байланыстардың мәнісі – ойлау деген сөз», – дегенді айтады Ж.Аймауытов[2,51-54].
Есте қалдырудың сапасы дұрыс қайталай алуға байланысты. Ал мұның тілдік қағида, ережелерді, яғни қазақ әдеби тілінің, оның ішінде сөзжасамның нормаларын өмірге қажетіне жаратуда мәні зор. Бірақ оқығанын ұмытып кеткен соң қайталау пайдасыз, ұмытпай тұрып қайталау керек. К.Д.Ушинскийдің пікірінше, қайталауды ескіріп, құлап бара жатқан үйді жөндеу үшін емес, үйді берік нығайта отырып, үстіне екінші қабатын салу үшін жасайды. Әрбір ілгерілеп басқан адым бұрынғы өткендерді қайталап отыруға негізделу керек. Сонымен қатар, ғалым қайталауды түрлендіріп отырудың мәні жөнінде бұдан бұрын жаттап алғандарды сол күйінде айнытпай айтып берудің ешбір қажеттігі жоқ екендігін, ал кездейсоқ жаттап алғанды жаңа түрмен айту, яғни жаттап алғанды басқа сөздермен қайталап айтып беру әлдеқайда пайдалы екендігін айтады [2,15].
Бұдан шығатын қорытынды, сөзжасамдық заңдылықтар тек жаттап алатын догмаға айналдырылмай, тілдік тақырыптардың ішкі мазмұны лингвистикалық негізгі ерекшелігі танытыла түсіндірілуі тиіс. Сонда ғана оқушы «Сөзжасам» тарауы мен «Морфология» тарауының зерттеу объектісін, тілдік тараулардың алдында тұрған мақсат-міндетін терең ұғынады. Әр тарауға жүйеленген тілдік тақырыптардың өзіндік айырым, белгілерін салыстыра зерттей алады.
Жалпы бала есінің дамуы – мұғалімнің іскерлігіне, әсіресе, психологиялық дайындығына байланысты. Осы тұрғыдан келгенде, пән мұғалімі есте қалдыру мен оны қайта жаңғыртудың заңдылықтарын жақсы білуі тиіс. Есте сақтау қабілетінің барлық түрін белсенді жұмыс істеткізу – түсіндірілген тақырыпты толық қабылдаудың негізгі шарты. Есту қабілеті арқылы балалар ақпараттың 20 пайызын, ал көру қабілеті арқылы 20-60 пайызға дейін қабылдай алады. Сондықтан да оқыту үдерісінде ауызша, көрнекілік, практикалық әдістерге де сүйенген жөн. Оқушыларға жаңа тақырыптарды түсіндіру үстінде әрі көркем, әрі айшықты есте жақсы сақталатын мысал тақырыптарды қысқа да қызықты етіп қайталау кезінде, сөздік жұмыстарын жүргізуде көрнекілік әдісі негізге алынғаны абзал. Бірақ бұлар тек жалаң көрнекілік, жалаң схемалық қызмет қана атқарып қоймайды, тірек, сүйеніш белгілері (сигналдары) ретінде оқушы үшін ойлану мен дәлелдеудің алгоритмі болғаны абзал. Ал оқушының барлық ықыласы айтқанды есте сақтап, қайталап беруге емес, сабақтың ішкі мәнін ұғып, ойлануға, өзара байланыстардың себебі мен салдарын түсінуге бағытталады.
Сонда схема-көрнекілік әрі оқушылардың таным белсенділігінің даму деңгейіне негіз болады. Аталған оқыту әдістері оқушылардың белсенділігін көтеріп, сабақты түсіндіруде жай тыңдаудан бастап, зерттеу әдісі негізіндегі жеке ізденіске әкеледі. Әрі бұл әдіс жеке оқушының бейнесін, оның белсенділігін, өзіндік талпынысын, ойын, ой қорытуын, сол ойын дұрыс әрі шебер жеткізе алуын көрсетеді.
Осыған орай, сөзжасамдық тақырыптарды лингвистикалық негізін аша тереңдете, дамыта оқытумен байланысты оқушы тілін дамыту жұмыстарын жүргізуде творчестволық зерттеу, проблемалық әдістерді ұтымды қолдана алудың нәтижесінде оқушылар шағын әңгіме жазуға, өлең жолдарының ұйқасын таба білуге, әр түрлі амалтәсілдер арқылы жасалған туынды сөздің мағынасын түсініп, орынды қолдана білуге дағдыланады.
Әрі қазақ тілі сабақтарында оқылатын тілдік тұлғалар оқушылардың сөйлеу тәжірибесінде, шығармашылығы мен сөйлеу әрекетінде қолданылуға тиіс, сонда ғана тіл интеллект дамытудың қайнар көзіне айналады.
Осы ретте жеке пәндер әдістемесімен, жеке тілдік тақырыптарды оқыту әдістемесін нақтылап, ретке келтіруде психологияның алатын орны да ерекше.Ол мынадан көрінеді: әріде білім берудің мемлекеттік стандартын, типтік оқу жоспарын жасауда, қазақ тілін оқыту бағдарламасы мен қазақ тілі оқулықтарында оқу материалдарын іріктеуде сөзжасамдық тақырыптарды жүйелеп, соған сай күнтізбелік жоспар жасауда, тілдік тақырыптардың тілдік ерекшелігін ашатындай кешенді жаттығулар жүйесін жасауда да тақырыптардың, оны меңгеретін оқушылардың жас және психологиялық ерекшелігі ескеріледі. Әрі жекелеген сөзжасамдық тақырыптардың лингвистикалық негізін аша түсіндіруде оқушының қабылдай алу қабілеті, зейіні ескеріледі. Ал бұл мәселе Ү,ҮІ сыныптарда қазақ тілінің «Сөзжасам» тарауынан алған білімді оқушы күнделікті өмірде сауатты қолдана алуын, сөздің жасалуына қарай түрлерін бір-бірінен әрі морфологиялық тақырыптардан айыра зерттеуге ықпал жасайды. Сөзжасамдық тақырыптарды лингвистикалық негізін аша меңгертуде әрбір сабақтың мазмұн-мақсатына сәйкес оқыту әдістерін қолдануда да оқушылардың психологиялық ерекшеліктеріне ерекше мән берілді. Мысалы, Ү сынып оқушысының психологиялық ерекшелігіне сай әңгімелесу, проблемалық, ойын әдістерін қолдану, оқушылардың жалықпауын қадағалап, түрлендіріп отыру, т.б.
Ойын әдісі жөнінде М. Жұмабаев: «Баланың қиялы ойында жарыққа шығады. Ойын балаға кәдімгідей бір жұмыс. Ойлағанда бала жанындағы әсерлермен пайдаланады», — дейді [3,94].
Профессор Р.Г.Лемберг оқыту әдістерінің танымға барар жолдағы бір-бірімен сабақтастығын айта келіп, олардың ішкі дидактикалық бірлігімен жеке ерекшеліктерінің байланысын көрсетеді. Әр әдістің психологиялық құрылымына да ерекше көңіл бөледі. Ол: «Әр таным құрамының, әр таным әдісінің өзіндік психологиялық құрылысы болады. Қайталап айтып беру әдісі, дұрысын айтсақ, тыңдау процесі адамда ойлау мен елестетудің белсенділігін көтереді, бірақ түйсіну мен сезінуге сүйене алмайды. Сонымен қатар сөйлеу қызметінің төмендеуіне әкеледі. Көрсету, байқау әдісі, керісінше, қабылдау мен түйсінудің жанды қызметіне негізделеді және нақты ойлауға сүйенеді. Бұл абстрактілі ойлаудың алғашқы баспалдағы ғана», –дейді [4, 98].
Оқушылардың сөздің жасалуына қарай түрлерін, қандай жаңа ұғым атауы пайда болғанын түсіну, қабылдау қабілеті бірдей емес, сондықтан оқытуда ең тиімді әдіс-тәсіл түрлерін қарастыра білу керек.
Ж. Аймауытов – тәлім-тәрбие оқу-ағарту мәселелері саласында көп еңбек еткен адам. Мәселен, ғалымның «Тәрбие жетекшісі» деген еңбегінде дидактика мен педагогикалық психология мәселелері, яғни, «Сабақты баланың ынтасына сүйеніп беру», «Белсенді сабақ жүзеге қалай шығады?» деген мәселелер сөз болады [5,9].
Ал психологияның кейбір жекелеген мәселелерін «Комплексті оқыту жолдары» атты еңбегінде сөз етеді. Онда оқудың түп қазығы – еңбек екендігін айта келіп, мұны шәкірт психологиясына орайластыра жеткізудің қажеттігіне баса назар аударады. Әрі ғалым өмірдегі сан алуан құбылыстарды, нәрселерді бір тақырып пен пікірдің төңірегіне жинап, қосып, түйдектеп, біріктіріп оқыту комплексті оқыту деп аталатындығын айтады [6,52].
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 Жарықбаев Қ. Психология негіздері. − Алматы, 2005. – 159 б.
2 Жарықбаев Қ. Жүсіпбек Аймауытұлының психологиялық көзқарастары. − Алматы: Білім, 2000.
3 Ушинский К.Д. Таңдамалы педагогикалық шығармалары. − Москва, О.К.Б. 1945. − С.342−345. Избранное произведение. −Выпуск 2, М−Л, 2006. − 15 с. 4 Жұмабаев М. Педагогика. − Алматы: Ана тілі, 1992.− 160 б.
5 Лемберг Р.Г. Оқыту әдістері. − Алматы, 1958. − 205 с.
6 Аймауытов Ж. Тәрбие жетекшісі. − Орынбор: ГОСИЗДАТ, 1926. −186 б.
7 Аймауытов Ж. Комплексті оқыту жолдары. − Қызылорда: КАЗГОСИЗДАТ, 1929. − 29 б.
Данная статья посвящена вопросам значимости познания в формировании функциональной граммотности. Также рассматриваются связь познания с человеческими способностями как память, восприятие, запоминание. Изучаются вопросы взаимодействия науки гносеологии в процессе получения и развития образования. Определяются специфические особенности познавательной деятельности учащихся. Также отмечается, что функциональная грамотность является показателем познавательных способностей и продуктивной работы учащихся.
This article is devoted to the issues of learning importance in the formation of functional literacy. Knowledge contact with human abilities as memory, perception, memorization is also considered. The issues of interaction of the science of epistemology in the process of obtaining and developing education are studied. Specific features of cognitive activity of pupils are defined. It is also noted that functional literacy is an indicator of cognitive abilities and productive work of students.