ТРАНСФОРМАЦИИ В ПЕРЕВОДЕ, ИМЕЮЩИЕ МЕСТО В СВЯЗИ С РАСХОЖДЕНИЯМИ В НОРМАХ ЯЗЫКОВ

ТРАНСФОРМАЦИИ В ПЕРЕВОДЕ, ИМЕЮЩИЕ МЕСТО В СВЯЗИ С РАСХОЖДЕНИЯМИ В НОРМАХ ЯЗЫКОВ

В данной статье рассматриваются различные типы трансформаций, которые возникают при переводе с английского языка на казахский язык через язык посредник (русский язык). Значительное внимание уделяется такому типу трансформаций, который предполагает изменение семантики глагольной формы прошедшего времени при осуществлении перевода с английского языка на русский язык, таким образом, при переводе с русского языка на казахский язык семантика глагольной формы прошедшего времени сохраняется. В качестве ключевых доказательств используются различные примеры на предлагаемых языках. Данный тип мало изучен и требует дальнейших исследований. Авторами в статье отмечается, что выбор варианта правильного и соответствующего перевода определяется необходимостью соблюдения норм языка перевода, тем самым данный вопрос остается дискуссионным.

Ключевые слова: трансформация, процессуальность, прошедшее время, прямой перевод, нормы языка

ВВЕДЕНИЕ
В тех случаях, когда английский глагол в форме прошедшего времени обозначает действие, протекающее одновременно с действием главного предложения, он, в соответствии с нормой русского языка, переводится обычно посредством формы настоящего времени. Такое использование формы настоящего времени является обычным после глаголов речи, мышления и чувственного восприятия (ср.: judged). Как в русском, так и в казахском переводе употреблена глагольная форма настоящего времени. Рассмотрим пример: • I told him I didn’t know his mate Bill… [1, c.24].
• Я ответил, что не знаю никакого Вилла… [2, c.22].
• Билли деген штурманды мен білмеймін … [3, c.11].

ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ
Трансформация этого типа встречается и при передаче формы прошедшего продолженного времени английского языка с семой процессуальности. С примером такого типа мы уже встречались: was not following his story — слушают его невнимательно — құлақ қойып тыңдамай отырсыңдар. На русский язык форма глагола прошедшего продолженного времени переведена глаголом настоящего времени – слушают, что продиктовано нормами русского языка, в котором нет согласования времен.
Особенно четко такая трансформация проявляется при переводе прошедшего перфекта английского глагола:
• Now the leg would be cut off at the knee, now at the hip; now he was a monstrous kind of a creature who had never had but the one leg, and that in the middle of his body [1, c.19].
• Нога была отрезана у него то по колено, то по самое бедро. Порою, он казался мне каким-то страшным чудовищем, у которого одна-единственная нога растет из самой середины туловища [2, c.17].
• Аяғы тізеден я қара санының тап түбінен кесілген тәрізді. Кейде аяғы тап кеудесін қақ жарып өсіп келе жатқан тәрізді болады да, қарауға кісінің жүзі шыдамайтын бір қорқынышты зор бәле сыяқты болып көрінеді [3, c.7].
Предшественность действия, выраженная в английском предложении с помощью прошедшего времени перфектного разряда опущена в русском и казахском вариантах и передана лишь последуящая мысль, для выражения которая использован глагол настоящего времени растет в русском языке и сложная глагольная форма в казахском предложении, которая точно передает семантику глагола русского варианта перевода.
Поэтому отмечаем, что выбор варианта перевода определяется еще и необходимостью соблюдения норм языка перевода.
Трансформации глагольной семантики, происходящие под влиянием широкого контекста, могут быть нескольких типов: обобщения, опущения, объяснения и др., при этом меняется семантика самого глагола или же глагольная форма передается на другой язык лексическим заменителем. В следующем примере английское reeled off (идти пошатываясь) передан на русский язык лексическим пояснением слова — шатаясь, ковылял, тогда как в казахском варианте обобщается смысл высказывания — төсегіне барып жатпайынша.
• Nor would he allow any one to leave the inn till he had drunk himself sleepy and reeled off to bed [1, c.20].
• Он никого не выпускал из трактира; компания могла разойтись только тогда, когда им овладевала дремота от выпитого вина и он, шатаясь, ковылял к своей постели [2, c.18].
• … және әбден ұйқысы келіп төсегіне барып жатпайынша үйден ешкімді жібермейді [3, c.7].
Следующий пример характеризуется объяснением семантики глагольной формы.
• He had lain like a Trojan behind his matress in the gallery, he had followed every order silently, doggedly, and well … [1, c.118].
• Он, как троянец, героически охранял свой пост на корабле. Все приказания он исполнял молчаливо, покорно и добросовестно [2, c.105]
• Ол тек жалғыз матросты алдына тартып трояншылдар сықылды, орахаң ерлік көрсетіп кемеде коридорды қорғады. Барлық ерімен бұйрықты бас тартпай адал орындап отырды [3, c.98].
Перевод первой части английского предложения на казахский потребовал не просто прямого перевода глагола to lie, а объяснения всего контекста, т.е. он лежал и не пропускал никого, защищая корабль.
Приведем пример опущения при переводе глагольной формы прошедшего времени английского языка:
• As I was waiting, a man came out of the side room, and, at a glance, I was sure he must be Long John [1, c.60].
• Из боковой комнаты вышел человек. Я сразу понял, что это и есть Долговязый Джон [2, c.56].
• Бүйірдегі бөлмеден бір адам шықты. Сол шыққан адамның ұзын бойлысы Джон
екенін бірден-ақ біле қойдым [3, c.48]
Форма прошедшего времени длительного разряда придаточного предложения (was waiting) при переводе на русский, а затем и на казахский язык опускается.
Изменение семантики самого глагола.
Этот тип трансформации можно проследить на следующем примере:
• By the time I had told mother of my purpose they were all in the saddle [1, c.47].
• Пока я прощался с матерью, все уже сели в седла [2, c.43].
• Мен шешеммен амандасқанша, бәрі де аттарына мініп алды [3, c.35].
Форма глагола прошедшего времени несовершенного вида в русском варианте перевода передает процессуальность действия, однако, оказываются неучтенными такие семы английского глагола, как предшественность и результативность прошедшего. Происходит трансформация семантики как глагольной формы, так и самого глагола при переводе на русский и казахский языки. Происходит обобщение смысла высказывания (к тому времени пока я рассказал матери о цели отъезда – пока прощался). И затем, при переводе с русского на казахский (прощаться – қоштасу, а здесь — амандасу). В следующем примере семантика самого глагола меняется при переводе на русский язык, а с русского на казахский переводится дословно (told –объяснил – түсіндірді).
• When I had done breakfasting the squire gave me a note addressed to John Silver, at the sign of the “Spy-glass”, and told me I should easily find the place by following the line of the docks, and keeping a bright look-out for a little tavern with a large brass telescope for sign [1, c.60].
• Когда я позавтракал, сквайр дал мне записку к Джону Сильверу в таверну «Подзорная труба». Он объяснил мне, как искать ее: идти по набережной, пока не увидишь маленькую таверну, а над дверью большую медную трубу рядом с вывеской [2, c.55].
• Мен тамақтанып болғаннан кейін, сквайр маған; мынаны «Подзорная труба» қабақты Джон Сильверге апарып бер деп қолыма қағаз жазып берді. Хатты берді де, оны қалай іздеп тауып алуды түсіндірді. Бір үлкен трубаны көргенше осы жағадағы көшемен жүре бер, — деді [3, c.47].
Семантика глагола может измениться сначала при переводе с английского на русский язык, а затем также при переводе с русского на казахский: • The captain spun round on his heel and fronted us [1, c.26].
• Капитан повернулся на каблуках и увидал нас [2, c.23].
• Капитан, бұл кім өзі білейінші деген кісіше бұрылып жалт қарады [3, c.13].
Вместе с тем, значение глагола при переводе может приобрести дополнительные оттенки, как, например, в следующем примере:
• If ever he mentioned it, the captain blew through his nose so loudly, that you might say he roared, and stared my poor father out of the room [1, c.21].
• Стоило отцу заикнуться о плате, как капитан с яростью принимался сопеть – это было даже не сопенье, а рычанье; он так грозно смотрел на отца, что тот в ужасе вылетал из комнаты [2, c.19].
• Үйткені, төле деген аузынан бір ауыз сөз шықса-ақ болғаны, мұрнын қос-қосынан тартып, ұрты томпайып, алқымы кеуіп бұлыға бастайды, әрі-бірден соң ыңыранып, күңіреніп екі иығын жұлып жегендей болады, сөйткесін әкем байғұс зәресі ұшып, үйден қаша жөнеледі [3, c.8].
Лексические преобразования при опосредованном переводе форм прошедшего времени английского глагола на казахский язык.
Этот вид трансформаций происходит тогда, когда семантика английской глагольной формы передается на русский язык, а через него и на казахский язык лексическим заменителем (had said – слова – айтқаны; the man, who had killed – убийца — өлтірушілері).
• Mr. Trelawney had followed the sea, and his knowledge made him very useful, for he often took a watch of himself in easy weather [1, c.72].
• Мистер Трелони, бывалый мореход, тоже пригодился: он стоял в хорошую погоду на вахте [2, c.67].
• Мистер Трелони көп жүрген және теңізді білетін адам ғой, бұл жұмысқа ол да жарады, күн ашық күндері қарауылға тұрып кезекті қызмет атқарды [3, c.60].
Глагольная форма английского предложения (had followed the sea) при переводе на русский язык трансформируется и переводится лексическим заменителем (сочетанием существительного с прилагательным – бывалый мореход), а перевод на казахский язык потребовал пояснения значения прилагательного бывалый (көп жүрген және теңізді білетін).
Приведем пример опущения как одного из видов из лексических преобразований:
• When I returned with the rum, they were already seated on either side of the captain’s breakfast-table Black Dog next to the door, and sitting sideways, so as to have one eye on his old shipmate, and one, as I thought, on his retreat [1, c.24].
• Когда я вернулся с бутылкой, они уже сидели за столом капитана друг против друга. Черный пес сидел боком, поближе к двери и одним глазом смотрел на своего старого друга, а другим — на дверь, путь к отступлению [2, c.13].
• Мен шөлмек алып қайта кіргенде, екеуі капитанның столында қарама қарсы отыр екен. Қара төбет есік жаққа таяу, бір қырын жайғасынты, бір көзі досында болса, екінші көзі есікте, қашып құтылу мүмкіндігінде ұмытпаған сыпайы бар [3, c.15].
Перевода глагола thought не встречаем ни в русском, ни в казахском предложениях.
Оған дейін капитан сандықтан және сыйдалап тыққан өзінің қалталарынан түрлі заттар алды, мен оны таңырқап байқап тұрдым /3:102/.
Влияние на прямой перевод
Влияние языка-посредника на третий язык велико. Ведь переводчик не имеет дела с оригиналом произведением, а переводит, то, что уже переведено. Сушко Ю. А. писал в своей работе: «Недостатки французских переводов произведений М Ауэзова, отмеченные в работе, вытекают из неточного перевода с казахского на русский. …Вместе с тем, диктуется необходимось идеального решения этого вопроса в будущем – осуществления перевода на иностранные языки без языка посредника, т.е. непосредственно с языков народов СССР»
Такой тип трансформаций предполагает изменение семантики глагольной формы прошедшего времени при переводе с английского на русский, тогда как при переводе с русского на казахский семантика глагольной формы прошедешего времени сохраняется. Рассмотрим примеры:
• And when I had pointed out the rock and told him how the captain was likely to return, and how soon, and answered a few other questions, “Oh!” said he, “this will be as good as drink to my mate Bill” [1, c.22].
• Я показал ему большой утес и сказал, что капитан должен появиться оттуда. – А когда? – И задав мне еще несколько разных вопросов, он проговорил под конец: — Да, мой товарищ Билли обрадуется мне, как выпивке [2, c.12].
• Мен капитанның күнде барып жүретін жартасын жақты нұсқап, енді өзіде кешікпей келіп қалар дедім – Қашан сонда? – Тағыда осындай бірнеше сұрақ қойып ол ақырында – Иә сөйтіп менің жолдасым Билли мені көргенде арақ көргеннен кем қуанбас, деді [3, c.14].
В рассмотренном примере активная конструкция заменена на пассивную (answered – задав — сұрақ қойып).
• The embers of the great fire had so far burned themselves out and now glowed so low and duskily, that I understood why these conspirators desired a torch [1, c.185].
• Костер почти догорел. Света он уже не давал никакого: не мудрено, что заговорщикам понадобилась головня [2, c.138]. • Ол сөнуге жақындады. Онда ешқандай жарық түспейтін болыпты: қарақшыларға шала қажет болғаны да сондықтан екен [3, c.169].
Очевидно, что казахское қажет болғаны как перевод английского desired – результат буквального перевода русского понадобилась.
Подобное явление встречаем и в следующем примере:
• Just while I was meditating, a puff came, caught the “Hispaniola” and forced her up into the current; and to my great joy, I felt the hawser slacken in my grasp and the hand by which I held it dip for a second under water [1, c.147].
• Пока я медлил, налетевший шквал двинул «Испаньолу» против течения и канат, к моей великой радости ослабел и рука моя, которой я за него держался, на мгновение погрузилась в воду [2, c.110].
• Күтіп отырғанымда, ойда жоқта көтерілген қатты жел «Испоньоланы» ағысқа қарсы жылжытты. Арқан босап, арқан ұстаған қолым суға малынды. Қуанышымда шек жоқ
[3, c.133].
В казахском предложении использовано обстоятельство ойда жоқта для полной передачи определения русского предложения налетевший, которое использовано для передачи одного из однородных сказуемых английского предложения, выраженное глагольной формой.
ВЫВОДЫ
Считаем, что в тех случаях, когда при переводе на русский язык глагольных форм прошедшего времени, перводчик вынужден прибегнуть к различного рода трансформациям из-за отсутствия в арсенале языка синонимичных форм, то при переводе с английского на казахский, делая прямой перевод, он использовал бы синонимичную форму казахского языка.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ
1 Stеvenson R.L. Treasure Island. Moscow, Foreign Languages Publishing House, 1948. — 221 p.
2 Стивенсон Р.Л. Остров сокровищ. Алма-ата, «Жалын», 1985. – 396 с.
3 Стивенсон Р.Л. Қазына аралы. Аударған А.Құлбеков. Алматы, Қазақстан Мемлекеттік Көркем Әдебиет Баспасы, 1950. — 195 б.

Ф.А. Батаева , А.И. Жакупова2
Тіл нормаларындағы айырмашылыққа байланысты орын алған аудармадағы трансформация
1,2 А. Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті Көкшетау қ., Қазақстан
Бұл мақалада ағылшын тілінен қазақ тіліне делдал тілі арқылы (орыс тілі) аударғанда туындайтын трансформацияның әртүрлі түрлері қарастырылады. Ағылшын тілінен орыс тіліне аудару кезінде өткен уақыттың етістік формасының семантикасын өзгертуді көздейтін трансформацияның осындай түріне елеулі көңіл бөлінеді, осылайша, орыс тілінен қазақ тіліне аудару кезінде өткен уақыттың етістік формасының семантикасы сақталады. Негізгі дәлел ретінде ұсынылған тілдерде түрлі мысалдар қолданылады. Бұл түрі аз зерттелген және одан әрі зерттеуді қажет етеді. Автор мақалада дұрыс және тиісті аударманың нұсқасын таңдау аударма тілінің нормаларын сақтау қажеттілігімен анықталады,осылайша бұл мәселе пікірталас түрінде қалады.

F.А. Batayeva1, А.I. Zhakupova2
Transformations in translation that occur due to differences in the norms of language УДК 16.21.29 Қ.К. Кенжалин1, Қ.Т. Маликов2, Ө.Қ. Абдиров3
1Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, PhD докторы, доцент, Нұр-
Сұлтан қаласы, Қазақстан, kenkk@mail.ru
2Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, филол.ғ.к., профессор, Нұр-
Сұлтан қаласы, Қазақстан, k.malikov@mail.ru
3Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің магистранты, Нұр-Сұлтан қаласы, Қазақстан, orken1996@mail.ru

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ ҰСТАЛЫҚ КӘСІБІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ
МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ ТАНЫМНАН КЕЙІНГІ ӨЗГЕРІСТЕРІ

Мақалада ойлау тілі мен мақал-мәтелдердің ойлау тіліне қатысы сөз етіледі. Ұсталық кәсібіне қатысты қалыптасқан мақал-мәтелдердің қазақ және түрік тілдеріндегі ойлау тілінің әсерінен транформацияға түсуі сипатталады. Нақты тілдік деректер негізінде дәлелденіп, айшықталады. Қазақ және түрік тілдеріндегі ұсталық кәсібіне байланысты туындаған мақал-мәтелдердің танымнан кейінгі өзгеріске түсуі салыстырыла қарастыралады. Мақал-мәтелдерде кездесетін ұсталық кәсіпке байланысты атаулардың семантикалық мәніне де баса назар аударылады. Қазақ және түрік тіліндегі ұсталық кәсіпке байланысты туындаған мақал-мәтелдердің ұлттық ойлау жүйесіне әсері талданады. Екі тілдегі ұсталық кәсібіне байланысты мақал-мәтелдердің пайда болу уәжіне халықтық сана мен халықтық ойлау тілінің қатысы анықталады.

Түйін сөздер: ойлау тілі, тілдік таным, ұсталық, мақал-мәтел, паремиология

КІРІСПЕ
Мақал-мәтелдер қайсыбір халықтың болсын сан ғасырлар бойы өмір тәжірибесінде басынан кешірген, көрген, білген жағдаяттары жайлы ой түйіндері немесе түйдекті пікірлеріекенін білеміз. Ғылымда ММ-дерді зерттейтін саланы паремиология дейміз. Қазақ тіліндегі ММ-дер жөніндегі зерттеулердің көшбасындаШ.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Катаринский, Т.Мелиоранский, т.б. сынды ғалымдар болды. Ал ендігі бір топ –
М.Әуезов, С.Сейфуллин, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібай, т.б. сындыжинақтаушылар. Аталмыш ғалымдар ММ-дер жөнінде ішінара өз пікірлерін де білдіріп кеткен. Алайда ең алғаш «Әдебиет танытқыш» атты еңбегінің«Сарындама» атты бөлімінде мақалдың тақпақ тәрізді дүние екенін, бірақ одан гөрі маңызды,халықтың салтсанасымен сәйкес келетінін атап өткен А. Байтұрсынұлы еді [1, 48].
Паремиологияның зерттеп-зерделенуінде шығыс халықтарының ММ-
рінеклассификация жасап, теориялық жағынан құнды ой-пікірлер қалдырған орысғалымы Г.Л. Пермяковты осы тұста айтпай кетуге болмайды. Себебі бұл салаға Г.Л. Пермяков тыңнан түрен салушылардың алғашқы сапында болып келді. Ғалым өзінің «От поговорки до сказки» атты еңбегінде:«Это (пословицы и поговорки) явление языка, сходные с обычными фразеологизмами; с другой – какие-то логические единицы (суждения и умозаключения); и с третьей –художественные миниатюры, в яркой, чеканной форме отражающие факты живой действительности» — дейді[2, 8]. Сондықтан да паремиология күрделі сала және бұл саланы зерттеу үшін ұлттың ой санасынан, діні мен ділінен, мінезінен хабардар болуымыз керек.Демек, ғалымның пікірінше, ММ –«үш жақты» элемент. Біз де бұл пікірді қолдаймыз. Қазақ тіл білімінде ММ-дерді зерттеу обьектісі ретінде алып, лингвистикалық тұрғыдан зерттеу жасаған ғалым Р. Сәрсенбаев болды. Онан кейін І. Кеңесбаев, Ө. Айтбаев, Н. Уәлиұлы, С. Сәтенова, С. Сейітова, А. Нұрмаханов, Б. Уызбаева секілді тілші-фразеологтар өз ғылыми еңбектерінде ретінде ММ-дердің өзара айырмашылығы, фразеологияға қатысы жөнінде айтып өтті. Ал Ә. Қайдар ММ-дерді алғаш антрополингвистикалықбағытта зерттеп, олардың этнос болмысын түсінудегі үлесін, мағыналық топтарға жіктелуін, ұлт тіліндегі алар орнын көрсетіп берді[3, 25-26].
Кейіннен осы салада өз еңбектерін жазып, соны пікірлерін білдіріп жүрген ғалымдардың бірі – Б.Б. Динаева. ММ-дердің танымнан кейінгі өзгеріске ұшырау себептерінің негіздерін мәселе ретінде қарастырып отырғандықтан, біз бұл еңбектегі кейбір пікірлерге тоқтала кеткіміз келіп отыр. Ғалым өз зерттеуін этнолингвистикалық және прагмалингвистикалық тұрғыда жазылған еңбек ретінде ұсынады. Этнолингвистикалық тұрғыдағы уәжділік ретінде тілдік заңдылықтарды ғана емес дүниетанымы, салт-дәстүрі, ұлттық болмысын да алу керек екенін атап өтеді[4, 67]. Бұл – әрине, орынды пікір. ММ-дер де басқа фольклорлар секілді ұлттың санасында сан ғасырлар бойы сараланып келе жатқан дәстүр, таным сияқты сүзгіден өтіп, бізге жеткен асыл қазына. Алайда прагмалингвистикалық жағынан ММ-дерді қаз-қалпында зерттеу обьектісі ретінде ала аламыз ба? Ала алсақ қандай жағдайда ала аламыз? Ғалым ММ-дердің прагматикалық қызметін айқындай келеөнегелік, коммуникациялық, ой өрнектеушілік сияқты функцияларына тоқталады. Ал, барлық ММ-дерде кездесетін белгі ретінде үлгілеуші қызметін ерекше атап өтеді[4, 69]. Бұл пікірді ғалым ММ-дің жағдаяттардың таңбалаушысы екенін ескере отырып келтіргені даусыз. Демек, біз ММ-дердің белгілі бір жағдаяттағы актілердің қолданысын зерттеуіміз керек.Ондай жағдайда мақалдар белгілі оқиғаның жемісі деп есептеуге тура келеді.Біз бұған кейінірек қайтадан тоқталатын боламыз. «Әр халықтың ММ-і – сол халықтың өзі жасап алған формуласы, ережесі»деген пікіргеқосыламыз[4, 72]. Себебі ғалым мақалдардың атқаратын тағы бір қызметі –ММ-дерді қолданатын адамдар ойын дәлелдеу деп көрсетеді.Адам баласы сөйлегенде әрқашан орынды, дөп сөйлей бермейтіні секілді мақалды да дәл солай дөп айтпауы мүмкін. Бұл жағдай екі түрлі сипатта болуы мүмкін. Біріншісі, ММ-рді мәйегіне жетпей қолданысқа түсіру. Екіншісі, окказионал қолданыстар. Осыған ұқсас пікірді ғалым Г.Л. Пермяков та келтірген болатын. ОлММ-дер қолданыс аясында ММ-дер жалпы өзгеріске немесе жекелей жағдаятқа байланысты өзгеріске түседі дейді[2, 10].
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Ендігі мәселе бұл қолданыстардың шығу негізі қайда жатыр, соған тоқталып өтсек.Біздің ойымызша,ММ-дердің морфонологиялық, грамматикалық, синтаксистік, лексикалық өзгеріске ұшырауы «ойлау тіліне» байланысты. Осы кезге дейін ойлау мен сөйлеу арасындағы байланыстар туралы пікір қайшылықтары болғанын біз білеміз.Бұл мәселе ежелден-ақ философияның басты сұрақтарының бірі болып келеді. Ф. Де Соссюр тіл мен сөйлеу жөнінде пікірлерінде тіл деген әлеуметтік ортақ құбылыс, ал сөйлеу индивидтің мүмкіншілігіндегі дүние деген пікір айтқан болатын[5]. Ғалымның бұл пікірі кең ауқымды пікір. Тілді танымдарды ортақтастырушы фактор ретінде таныған ғалымныңосы пікірін біз негіз етіп ала аламыз. Себебі біздің көтеретін мәселеміз де осы тақырыппен тығыз байланысты.Мұнан соң да бұл мәселе аясында көптеген қарсылықтар болуы бек мүмкін.Алайда қазіргі лингвистикадағы парадигма антрополингвистика екенінескере келе, біз мұндағы түйткіл «ойлау тілінде» деген ұстанымды алға тартамыз және когнитологияның меншігіндегі элемент емес екенін ескертеміз. Себебі сөйлеу тілі сияқты бұл да жүйелі құбылыс. Соған қарамастан, ғылымдағы интеграция тенденциясы «ойлау тілін» айналып өтпейтіні анық. Танымда қалыптасқан түсінік, гештальт, когниция ойлау тілінің материалы болып табылады.Бұл процесс, негізінен, сөйлеуге дейін жүзеге асады.Бұдан өзге «ойлау тілін» психолингвистиканың обьектісі дейтін күдікке де жауабымыз дайын.Егер бұл құбылыс тек психологияның обьектісі болса,мінез-құлық сөйлеуді жүзеге асырушы жалғыз фактор болушы еді.Сол үшін де біз «ойлау тілін» таным, мінез, тілдік деректер шеңберінде жалпы және жалқы қарым-қатынасқа түсуші процесс деп танимыз.Қазақта «Көңіл жүйрік пе, көк дөнен жүйрік пе?» деген сөз бар. Демек, адам баласының ойлауы сөйлеуден де жылдам екенін аңғарамыз. Бұл нәрсе ғылымда әлдеқашан дәлелденіп қойған. Ал, ойлау тілі –сол ойлауды жүзеге асыратын тіл.Ол сөйлеу тілін де, сөзді де таңдайды. Адам танымында жинақталған ақпарат ойда жүйеленеді. Ойлау тілі неғұрлым жүйеленген, «пәтуалы» болса, сөйлеушінің сөзі де «пәтуалы» болады. Демек, жалпы ақпарат беру біз ойлағандай оңай процесс емес. Адам қай тілде ақпаратқа қанық болса, ойлау тілі ең алдымен сол тілдегі ақпаратты (сөздерді) ұсынатын болады (Суперстраттық белгілердің тілде сақталуы да осы процесс әсерінен болуы мүмкін).Соның салдарынан тілдегі варианттылықтар менсинонимдік қатарлар пайда болады.Егер адам бір тілді шала меңгеріп, екінші бір тілді жетік меңгерсе,ең алғашқы ой тілінің ұсынатыны да сол жетік меңгерген тілдегі сөз болмақ. Асан қайғы бабамыз «Таза мінсіз асыл сөздің ой түбінде жатып, ол тек шер толқытқанда ғана шығатынын» айтқан болатын. Мұндағы «шер толқыту» ойлану мағынасында болып отыр. Демек, сөздің қандай болып шығуыкеңістікте орын алған жағдаятқа, оның танымдағы қордан қалай таңдалып алынуына, адресант пен адресаттың арасындағы сөйлеу тілдеріне байланысты.
ММ-дердің қолданысы кезіндегі өзгеріске ұшырауы да саналы түрде болса, дөп түседі (пәтуалы қолданыс) де,білім қорының жеткіліксіздігінен шашыраңқы ойлар түзілсе, сәйкесінше сөз де солай болмақ. Кей таным ұқсас болып, талғам әртүрлі болып жатқан жерден тілімізге түрлі сөздер қосылып жатады. Яғни бір инвариантты беру жолында қаншама варианттар қолданылады. Себебі адамзатқа ортақ құндылықтар бір-біріне ұқсас.Түркі халықтарының танымы бір болуысебебі туыстығынан екені даусыз. Таным ғасырлар бойы қалыптасатынын ескерсек, сөздегі әрбір дерек біздің тарихымыздың айғақтары. Біздің зерттеу обьектіміз болып отырған паремиологиялық бірліктердің де қалыптасуына экстралингвистикалық факторлардың әсері мол. Мәселен, белгілі кәсіптің пайда болуы, қалыптасуы, оның айналасындағы түсініктердің тұрақтануы кәсіпке байланысты ММ-дердің пайда болуына алып келеді. Ал, ол ММ-дер қандай жағдайда қолданылды деген мәселе ондағы өзгерістер мен ұқсастықтардың шығу нүктесі болып табылады.
“ММ-дер қалыптанған клишелер секілді. Әрбір ММ тек белгілі сөздермен ғана қолданылатын, бұзылмайтын, тұтас бірлік. Тұтастықтың мағынасына нұқсан келмеген күннің өзінде,сөздері де, жалпы құрамы да өзгертуге келмейді. Егер ондай өзгертулер орын алса, ол ММ бола алмайды”, — деп, ғалым Ö. Aksoy ММ-дердің клише түрінде келіп, ондағы өзгеріске түскендерін ММ ретінде қабылданбайтындығын ескертеді[6, 17]. Алайда түрік тіліндегі мақалдардың да кейбірі инварианттың варианттары екені анық. Мұнымен біз ғалымның пікіріне қарсы шыққымыз келіп отырған жоқ, тек бір мақалдың түрлі варианттары сол мағынадан ауытқымай қолданылуы қазіргі екі тілде де орын алып жатқан құбылыс екенін ескерткіміз келеді. Біз бұл мақаламызда екі тілдегі ұсталық кәсібіне қатысты ММдерді талдау арқылы кейбір мәселелердің басын ашуға тырысатын боламыз. Мысалы: Demiri tavında dö vmeli. Demir tavında dilber çağ ında.
Demir tavında dö vü lü r[6,18].
Бұл құбылыс қазақ тілінде де бар:
Темірді қызғанында соқ.
Темірдіқызған кезде соғу керек[7,63].
Келтірілген ММ-дерде темірді қызған шағында тез қалыпқа көнетіндігін меңзегенімен, ішкі астары мүмкіндік келген шақта жіберіп алмау қеректігін аңғартады.Біздің әлдебір жағдай үстінде осы вариант дәл келеді-ау деп таңдаған сөзімізді (паремиологиялық бірлік болуы да мүмкін) жүйелейтін – ойлау тіліміз.Демек, бұл мақал дүкеншілер мен ұсталардың арасындағы қолданыстағы сөзі болып, онан соң ММ ретінде тұрақтанған секілді.Қазіргі таңда аталған мақал қолданылса бірден мүмкіндікті жібермеу керектігі ойға оралады. Дегенмен, бұл құбылыс қазақша ойланатын адам үшін ғана шарттылық екенін ұмытпау керек.Кезкелген ұлт өкілінің өз ұлты жөнінде білім аясы болады да (бұл жағдай шарттылық), қолданыстағы ММ-дердің астарын түсінуге сол білім аясы көмектеседі. Қазақтар мен қазіргі Түркия түріктерінің тегі бір, танымы ортақ болғандықтан, айналысқан кәсіптері бір, соған орай, ММ-дері де ұқсас келген.
Ұсталыққа қатысты қазақ тіліндетөмендегідей ММ-дер кездеседі:
Ұстамен жақын болсаң, ісің бітеді. Ұстамен жақын болсаң, Мүйіз кесерін аларсың.
Қайықшымен жақын болсаң,
Дауыл күні қайығын суға саларсың[7,64].Қолынан іс келетін жанмен жолдас болсаң, әйтеуір бір пайдасы тиеді деген мағынада.
Қолың ұста болсын,
Сөзің қысқа болсын[7,64].Адамның қолы ұста болуы тура мағынада емес, қолының ебі бар, өнері бар деген мағынаны тұспалдай айтылған ММ.
Көп көрген – нұсқа,
Көп істеген – ұста[7,65]. Ұсталықтың көп жылдар тәжірибесінен келетінін нұсқайтын бұл бірліктің түрікше нұсқасыSanatı ustadan görmeyen (öğrenmeyen) öğrenmez [6,21]. Жалпы екі тілдегі кәсіпке байланысты ММ-дердің сыртқы формасы дәлме-дәл келе бермейді. Алайда беретін мағыналары көбіне ұқсас.
Ұсталықтың денотаттық мағынасы ағаш ұстасы, темір ұстасы секілді шебер адамға қатысты болса, екінші мағынасы – кез келген іс қолынан келетін адам, өз ісінің шебері бола білген адам. Бұл түсінік түрік тілінде де солай қалыптасқан. Келесі ММ-дер соның дәлелі: Ustayıkonuşturan, malzemesidir[6,21].Бұл мақалдың қазақ тілінде:
Екі сауыншы кездессе,
Шелегі мен қаймағын айтады.
Екі ұста кездессе,
Балғасы мен салмағын айтады.
Екі ұры кездессе,
Қайдағы мен жайдағыны айтады[7,67] – деген нұсқасы бар. Мұндағы ортақ ұғым – кезкелген адамды табыстыратын ортақ әңгіме, ортақ кәсібі бар деген ұғым. Кейінгі нұсқадағы мақал үш жұп қатардан тұрады. Қолданушы осының қайсысы жағдаятқа тура келеді, соны таңдайды.
Usta diliyle değil, eseriyle konuşur[6,23].Мұнда ұста өзінің ұсталығын ісімен дәлелдейтінін меңзейді. Мұның қазақ тіліндегі нұсқасы Ұстаны соққан пышағынан танисыңдеген мақал. Ұстаны ел арасында шебер, зергер, темірші, дүкенші деп те атайды, бұл олардың нақтылы айналысқан ісімен байланысты.
Жоғарыдағы түрік «ата сөзінің» Шеберді шеге қағысынан танидыдеген қолданысы да кездеседі.Ұсталық жөніндегі түріктің Bakmakla usta olunsa, köpekler (kediler) kasap olurduделінген мақалы да қазақтың Әу, дегеннің бәрі әнші емес дегеніне саяды. Мұны біз белгілі бір кәсіп төңірегінде ғана емес, шеберлік, өз ісіндегі үздік болу туралы айтқанда қолдана аламыз.
Usta pehlivan, alttan güreşir[6,25].Мұндағы денотаттық мағына–шебер палуанның төменнен күресетіні. Алайда астарында шын шебер өз деңгейіне ұзақ уақытта жетеді де, әрқашан жақсы нәтижені көрсетеді деген мағына жатыр. Бұл қазақ тіліндегі Ерінбеген етікші болады деген мәтелге ұқсайды. Түпкі мағына бір. Біздің жоғарыда айтпақ болғанымыз осы, кей жағдаяттан алынған өнегені әркім келесіде әртүрлі жағдайда пайдаланады. Және бұл орынды қолданылуына қарай ұтымдылыққа алып келеді. Ойлау тілі сол тілдегі сөзді жағдаятқа байланысты қолданады. Осыдан келіп түрлі ММ-дер пайда болады.
Ustanınçekici bin atın [6,25] — Шебердің инесі де,Күймесі де алтын[7,65].
Kabiliyetli çırak ustayı geçer[6,26]– Ұстаздан шәкірт озар[7,65].Міне осындай қолданыстардың көптүрлілігін өз уағында ойлау тілі түрлі жағдаятқа байланысты тудырған.
Ustamınadı Hıdır, elimden gelen budur.
Usta maymun kamçı istemez.[6,27] Мұнда өз ісін білетін екінші адамның үйретуінің, шарт қою, күштеуінің қажеті жоқ екенін меңзейді. Екінші мағынасы зорлап немесе күштеудің адамға пайдасы жоқтығын ұғындырады. Бұл мағынаның синонимі ретінде Көңілі кедей ізорлап байыта алмайсың деген қазақ мәтелін ұсынуға болады.
ҚОРЫТЫНДЫ
Көріп отырғанымыздай, мағына ортақ, жағдаят әртүрлі. Соған қарай адамдарда әртүрлі варианттарды қолданады.
Ол варианттар ойлау тілінің ыңғайына қарай таңдалады.Формадағы мағыналар санымен мағынаның берілу формасыны ңтүрленуі осы тұста пайда болады.Бұл жалпы тіл білімінің әлі күнге дейінгі шешілмей келе жатқан мәселелерінің бірі. Демек, ендігі кезекте сөйлеу тілін ғана емес ойлау тілінде жіті зерттеу қажет. Сол кезде ММ-дердің ортақ танымнан кейінгі өзгеріске түсуіне, түрлі варианттағы ММ-дердің пайдаболуына ойлау тілі әсер ететіні дәлелдене түспек.

ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1. Байтұрсынұлы А.Әдебиет танытқыш. – Алматы:Атамұра,2003.
2. Пермяков Г.Л. От поговорка до сказки (Заметки по общей теории клише). М.:
Наука, 1970.
3. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998.
4. Динаева Б.Б. Қазақ мақал-мәтелдерінің прагма-когнитивті аспектісі, Астана, 2013.
5. Соссюр Ф.де. Курс общей лингвистики. Извлечения. http://genhis.philol.msu.ru/f-desossyur-kurs-obshhej-lingvistiki-izvlecheniya/
6. Aksoy Ö .A.Atasö zlerivedeyimlersö zlü ğ ü . -Аnkara,1993.
7. Бабалар сөзі: 100 томдық. Мақал-мәтелдер. — 65-68 т. — Астана: Фолиант, 2007.

К. Кенжалин1, К. Маликов2, О. Абдиров3
Постпознанные изменения пословиц и поговорок, связанных с кузнечной профессией на казахском и турецком языках
1,2Евразийский национальный университет им.Л.Н. Гумилева г.Нур-Султан, Казахстан В статье рассматривается язык мышление и отношение пословиц к языку мышления. Описывается трансформация сложившихся пословиц и поговорок, относящихся к кузнечной профессии, под влиянием языка мышления в казахском и турецком языках. На основе реальных языковых данных доказывается и раскрывается. Сравнительно рассматривается постпознанные изменения пословиц и поговорок, возникших в связи с кузнечной профессией на казахском и турецком языках.Особое внимание уделяется семантическому значению названий, связанных с кузнечной профессией, встречающейся в пословицах и поговорках. Анализируется влияние пословиц и поговорок, возникших в связи с кузнечной профессией на казахском и турецком языках, на систему национального мышления. Определяется отношение народного сознания и языка народного мышления к мотиву возникновения пословиц и поговорок, возникших в связи с кузнечной профессией.

K. Kenzhalin1, K. Malıkov2, O. Abdirov3
Post-recognized changes in proverbs and sayings related to the blacksmith profession in the kazakh and turkish languages
1,2L.N.Gumilyov Eurasian National University
Nur-Sultan, Kazakhstan

The article deals with the language of thinking and the relation of Proverbs to the language of thinking. The article describes the transformation of the existing Proverbs and sayings related to the blacksmithing profession under the influence of the language of thinking in the Kazakh and Turkish languages. On the basis of real language data is proved and disclosed. The post-recognized changes of Proverbs and sayings that have arisen in connection with the blacksmithing profession in the Kazakh and Turkish languages are considered comparatively.Particular attention is paid to the semantic meaning of the names associated with the blacksmith profession, found in Proverbs and sayings. The influence of Proverbs and sayings that arose in connection with the blacksmith profession in the Kazakh and Turkish languages on the system of national thinking is analyzed. The relation of national consciousness and language of national thinking to the motive of emergence of the Proverbs and sayings which have arisen in connection with a forge profession is defined.



ӘОЖ 81’255
Н.С. Қамарова¹, Қ.Қ. Сарекенова²
¹ф.ғ.к., профессор, Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті, Ақтау, Қазақстан, е-mail: nagbdu@mail.ru
² ф.ғ.к., доцент, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана,
Қазақстан, е-mail: sareke.kk@gmail.com

ФИЛОЛОГ-АУДАРМАШЫ МАМАНДЫҒЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Аталмыш мақалада қазіргі жаһандану заманында филолог-аудармашы мамандықтарының заман ағымына сәйкес сұранысқа ие екендігі, филолог-аудармашы мамандығы бойынша мамандар даярлау бағыттары туралы айтылады. Мақалада білімнің жаһандануы жағдайындағы аударманың кейбір аспектілері де қарастырылған. Аударма стратегиясын таңдауға көптеген факторлар әсер ететіндігі: аудармашының идеологиясы мен білімі, аударманың мақсаты, аударма тілінің нормалары және т.б. сөз болады. Мақала өзегіндегі айтылар негізгі фактор – аударманың мақсаты. Жоғары сапалы аударма жасау үшін филолог-аудармашы тиімді әдістер қолдануы керектігі көрсетіледі. Аудармашының әдебі моральдық принциптерден, моральдық ережелерден, қоғамдағы мінез-құлық және кәсіби ортадағы мінез-құлық нормаларынан тұрады. Мақаланың негізгі мазмұнында осы мәселелер айтылған. Сондай-ақ мақалада ресми құжаттарды аудару және аударманың психологиялық, лингвистикалық ерекшеліктері жан-жақты сөз болады.

Тірек сөздер: жаһандану, көзқарас, аударма, аудармашы, аударма стратегиясы, әдеп, моральдық ережелер, аударманың психологиялық, лингвистикалық ерекшеліктері

КІРІСПЕ
Қазіргі кезде филолог-аудармашы мамандықтарына деген сұраныс жыл өткен сайын күн тәртібінен түспей келеді. Әрине, аударма істері – қоғамдағы тілі басқа адамдардың бірбірімен түсінісіп, білісуі үшін ауадай қажет жұмыс. Шет елдің тілін білу әлемдік деңгейдегі шығармаларды оқуға, шетелдің азаматтарымен коммуникативтік қарым-қатынас жасауға мүмкіндік бергенімен, кез келген адам шет тілін кәсіби деңгейде оңай әрі жылдам меңгеріп кете алмайтындығы бесенеден белгілі.
Филолог-аудармашы мамандығын дайындау ісі заманауи өмірдің барлық саласында лигвистикалық, аудармашылық білімін іскерлікпен қолдануға бейімделген филологияның жаңа бағыты болып табылады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Аударманың өте күрделі де қиын, әрі көп салалы адами іс-әрекеттің бір түрі екенін білеміз. Өмірдегі күнделікті тұрмыс-тіршіліктегі ауызекі сөйлесу тілінде аударма қызметі туралы «бірінші тілден екінші тілге аудару делінеді», бірақ шындығында аударма ісімен айналысқанда тек бір тілді екінші тілге аудару ғана көзделмейді екен. Аударма ісінде әр түрлі деңгейдегі мәдени ақпараттармен, әр түрлі деңгейдегі ой жұмыстарымен, түрлі әдебиеттермен, әр түрлі өмірдің тыныс-тіршілігімен, әр түрлі әдет-ғұрыппен, түрлі ұстанымдармен жете танысып жұмыс істеу керектігі алға тартылады.
Аудармашы-филологтың жұмысы бір қарағанда оңай сияқты көрінгенмен, оныңиірімдері тереңде. Егер сол жұмыстың тереңіне бойлап, ішіне тереңірек еніп, мән берсеңіз, ең қиын да күрделі жұмыс аудармашының жұмысы екендігіне көз жеткізесіз. Аудармашы-филолог ең алдымен сол аударатын шет тілі мен аударылатын тілдің эволюциясынан, яғни пайда болуынан бастап, құрылымы мен даму тарихын таразылап,
терең меңгеріп барып, қызметін түсінеді. Екі тілді бір-бірімен барлық (грамматикалық, фонетикалық, стилистикалық, т.б.) жағынан салыстырады, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын пайымдап, зерделейді. Филолог ретінде белгілі бір тілді оқытса, аудармашы ретінде аударатын келесі бір тілге ғылыми, техникалық, көркем, қоғамдық-саяси бағыттардың қай-қайсысы бойынша да аудара беретін дәрежеге көтеріледі. Қай маман болмасын қызмет барысында ма, болмаса, өмірдің белгілі бір саласында ма, қандайма бір сөздікпен жұмыс істеп көредтіні белгілі. Мәселен, шетелдің бір сөзін білгіңіз келсе, алдымен сөздіктерге жүгінесіз. Ал осы сөздіктер қалай өмірге келеді десек, міне, бұл аудармашыфилологтың негізгі жұмыстарының нәтижесін көрсетеді. Сөздікпен жұмыстың өзіне тән қиындықтарын айналысқан мамандар өте жақсы біліп, түсінеді.
Көркем әдебиет – ақын-жазушының төл тумасы. Шетелдің ақын-жазушысын оқығыңыз келсе, жүк аудармашыға жүктеледі. Белгілі бір көркем шығарманы басқа тілге аудару – қиынның қиыны. Бұл жағдайда филолог-аудармашы көркем әдебиет авторларымен, ақынжазушы не драматургпен де кеңесе отырып, аударма жасайды. Көркем мәтіндермен жұмыс істей отырып, редакциялау жұмыстарын атқарады, қателерін жөндейді. Сондықтан да бұл мамандық иелерінде шыдамдылық, сабырлылық сияқты қасиеттердің болуы заңды. Дикторлар мен журналистер, белгілі бір мекеме іс жүргізушілері, стюардессалар осы мамандық арасынан да іздестіріліп жатуы – заман талабы. Өйткені бір емес, кем дегенде екі тілде еркін көсіліп сөйлейтін, сол тілдерді бір-біріне кез келген уақытта, қандай жағдайда да сауатты аудара беретін мамандар некен саяқ болады, олардан сауаттылықты талап етеді.
Аудармашы аударма жасайтын тілде тіл байлығы болуы – ең басты заңдылық. Үздік аудармашы болу үшін білікті, сөз өнеріне қабілеті ерекше болуы қажет. Ал білікті аудармашының түпнұсқа мәтіндерді сөздіксіз қабылдап, еркін аударып жатқанының талай куәсі болдық. Дайын болған аударма түпнұсқа мәтініне дәлме-дәл дөп болуы керек екенін білеміз. Жақсы аудармашы тек айтылған ойды ғана емес, сол ойды жеткізудің амалтәсілдерін де жақсы меңгерген болуы керек. Тілді жақсы меңгере білу бұл филолог- аудармашының жоғарғы деңгейінің көрсеткіші емес. Аудармашы белгілі бір бағытта жұмыс жасағанда мәтінді тек лингвистикалық жағынан ғана емес, логикалық жағынан да пайымдайды, қателіктері болса, сараптап, тексере алатын қабілетке ие екені дәлелдейді.
Аударма жанрының қай түріне болса да дәлдік пен ықшамдылық, айқындылық, әдебилік сияқты талаптар өте керек. Ал шетел сөздеріне калька жасауға үйір болмау керектігі де аудармашыларға қатаң ескертіліп отырады.
Түпнұсқаның тілін пайдаланып, бастапқы мәтіннің авторы сөйлеу әрекетін жасайды, ал аудармашының ісі – аудару тілін пайдаланып, белгілі сөйлеу әрекеттерін жасау. Жұмыс барысында сөйлеу әрекеттері түбегейлі өзгеріске ұшырап отырады. Бұл өзгерістер шексіз сияқты көрінгенмен, тіпті оларды стереотипке келтіру мүмкін емес сияқты. Әр сөзді, сөз тіркестерін не сөйлемдерді жеке-жеке қарап, ойластырып, таразылап, айтылуына, дыбысталуына, қалай естіліп тұрғандығына терең әрі сауатты талдаулар жасалады.
Аударма үдерісінде аударманың өніміне және аудармашының өзіне қойылатын талаптарды да ғалымдар түрліше атап келеді: Мәселен, Л.К.Латышев деген ғалым аударма қызметінің өніміне – аударылатын мәтінге қойылатын бірінші және басты талап турасында былай дейді: «… ол (мәтін) шығыс мәтінге коммуникативтік тұрғыда балама болуы керек, яғни адресатқа (тыңдаушыға немесе оқушыға) әсер етететін шығыс (аударатын) мәтіннің әсерімен бірдей болуы қажет. Шығыс тіл адресаттары мен адресаттарының мәтіннің екі нұсқасын да қабылдаудағы және оларға жауап берудегі (реакция) алғышарттар объективті түрде бірдей (яғни олардың жеке қасиеттеріне байланыссыз) болуы керек» [1, 48]. Ал келесі бір талап – Шығыс тіл мен Кіріс тіл мәтіндерінің барынша мүмкін болған семантикақұрылымдық жақындығы. Бұл жақындық аудармада автор (тұпнұсқа авторы) ойының сәйкестігі мен сабақтастығын барынша сақтауға, шығыс тілдегі мәтіннің аударылатын тілдегі мәтінде дұрыс «орналасуының» ауқымын арттырып, (сәйкесінше шығыс тілдегі мәтіннің кіріс тілдегі мәтіннің «орынбасар» болуына, яғни дұрыс аударылмауына алып келетін жағдайлардың санын азайтады), аударма үдерісінің және аудармашылық шешімнің объективтілігін арттыратыны белгілі. Бұл аталғандар аударма жанрының барлық түрлеріне жалпы қойылатын басты талаптар болып табылады. Негізінде аударманың түрлеріне байланысты (мысалы, көркем-әдеби, ғылыми, саяси, ресми және тағы басқалар) бұдан өзге де басқа талаптарды көптеп атай беруге болады. Аударма өніміне қойылатын тағы да талаптың біреуі коммуникативті-функционалдық баламалылық болатын. Бірақ бұл талап аударма өнімінің коммуникативтік тиімділігіне байланысты болады. Аудармашы аударатын мәтін аударма қызметінің өнімі болып табылады және төмендегі шарттарға негізделеді:
— коммуникативті-функционалдық тұрғыдан негізгі мәтін аударылатын мәтінге балама болуы керек;
— аударылатын мәтіннің семантика-құрылымдық тұрғыдан барынша мүмкін болған деңгейде негізгі мәтінге ұқсас болуы қажет (әрине бұл бірінші шартқа қайшы келу дегенді білдірмейтіндігі көрінеді);
— аударылатын тілдің мәтінінен аударма талаптарының шегінен шығып кететін ауытқулар кездеспеуі қажет. Жалпы аударма саласына қойылатын талаптарды Х.Савори төмендегіше санамалайды: «Аударма түпнұсқаның сөздерін, мағынасын, стилін, сондай-ақ аудармашының стилін беруі керек. Аударма түпнұсқа тәрізді оқылуы керек. Аударма аударма тәрізді оқылуы керек. Аударма түпнұсқаға сай шығарма ретінде және аударма аудармашыға сай шығарма ретінде оқылуы тиіс. Аудармада автор өзі қосқан және өзі алып тастаған сөздер болуы мүмкін, Аудармада автор өзі қосқан және өзі алып тастаған сөздер болмауы керек. Өлең аудармалары қара сөз түрінде аударылуы тиіс. Өлең аудармалары өлең түрінде аударылуы тиіс» [2, 154].
Аударма қаншалықты шығармашылық әрекет десек те, аудармашы ойына не келсе, соны істей береді деген пікірден аулақ болуымыз керек. Аударма түпнұсқаның мазмұнын толық жеткізіп, қабылдаушыға (оқырманға) дәл сондай әсер ету керек екені, әрине, сөзсіз. Аударма әрекеті – аудармашының когнитивті-коммуникативті іс-әрекеті болғандықтан, оның туындысы – аударма мен түпнұсқаның мазмұны мен эмоционалдық, стильдік реңін бұзбай жеткізуі керектігі ескеріледі. Сонымен, анығырақ айтқанда, аудармаға бүгінде қойылатын талаптар қатал. Қазіргі таңда аударматануда аударманың (қандай түрі болса да барлығына тән сипаттар) сапасын бағалайтын негізгі белгілері де сарапталған.
Ресми құжаттарды аудару жайына тоқтала кетейік. Іс қағаздары қоғам өмірінде үлкен қызмет атқаратыны белгілі. Іс қағаздарының саяси, тарихи, құқықтық, экономикалық маңызы бар. Мемлекеттің немесе қала мен кәсіпорынның тарихын жазғанда іс қағаздары ақпараттың табылмас қайнар көзі бола алады. Іс қағаздары, яғни құжаттар фактілерді, оқиғаларды, қоғам өмірінің құбылыстарын дәлелдейтін айғақ қызметін де атқарады. Іс қағаздары басқару қызметіндегі негізгі бір сала болып табылады. Ұйымдар мен кәсіпорындардың, мекемелердің қызмет етуі барысында шығарған түрлі бұйрық-шешімдері, басқару іс-амалдары, атқарған қызметтері іс қағаздарынан ап-айқын көрінеді. Мекемелер арасындағы ақпарат хат алмасу, сондай-ақ жедел хат, телефон хат, сұраныс хат, өтініш хат сияқты құжаттар арқылы жүзеге асады. Ал Үкіметтің басқару істері Жарғы, Қаулы, Нұсқау, Ереже, Бұйрық, Өкім сияқты құжаттар арқылы жүргізіледі. Іс қағаздарын жүргізу мекеме жұмысының нақты құжаттармен, деректермен реттелген жүйесі болып табылады. Тіл адам қатынасының маңызды құралы екенін ескеріп, сөйлеу мәдениетін де терең меңгергенді дұрыс деп санаймыз. Аудармашы-филолог тілдік ережелерді дұрыс сақтап сөйлей де, жаза да білуі керек. Бұл – үлкен талап. Өзімен үнемі және беріліп жұмыс істейтіндер сөйлеу қабілетін үнемі жаңғыртып, жаңартып отырады. Өзімен жұмыс істеудің екі бағыты бар. Бірі
– өз кемшілін біліп, сонымен күресе білу және оны жеңу. Ал екіншісі – жаңа мақсат-мүддеге орай өз қабілет-қасиеттерін жетілдіре отырып, жоғары деңгейге көтерілу. Ол үшін көп оқи жүріп, түрлі көзқарастармен танысу керек, әрі ғылыми және көркем әдебиеттердің тұщымды ой-пікірлерін, қанатты сөздерді қойын дәптерге өзі үшін жазып алып, жаттап жүрсе нұр үстіне нұр. Сондай-ақ филолог-аудармашының бірнеше тілді қатар білуге талпынып, құрма- жиындарда сөз бастай білуі деңгейін көтере түсері сөзсіз. Сонымен бірге маманның қабілетін жақсарту жұмыстарын қатар жүргізе білуі керек.
Кеңселерде іс қағаздарын сауатты жүргізе білу тіл саясатының нақты көрсеткіші болып табылады. Іс қағаздарының түрлері өте көп, олардың негізгі түрлерін мақсаты мен мазмұнына, жасалған орнына, жасалу сатысына, қызметіне, формасына, тағы да басқа ерекшеліктеріне қарай жинақтауға болады. Іс қағаздарының түрлері үшке бөлінеді: Азаматтық қарым-қатынас құжаттары; Жеке бас құжаттары және басқару, ұйымдастыру құжаттары. Азаматтық қарым-қатынастарды реттейтін құжаттарға: сенімхат, кепілхат, өтінім, тапсырыс, келісім шарт, еңбек шарты, шарт, келісім; Жеке бас (адам өміріне қатысты) құжаттарға: өмірбаян, түйін, жеке іс парағы, визит карточкасы, өтініш, арыз, мінездеме, кепілдеме, кеден мағлұмдамасы, жеделхат; Басқару, ұйымдастыру, өкім шығару қызметіне қатысты құжаттарға: Заң үкім, өкім, қаулы, шешім, Жарлық, Жарғы, мемлекетаралық шарт, Ереже, бұйрық, хабарлама, нұсқау, ресми хаттар, хаттама жатады. Ресми құжаттарды аударудың ерекшелігі басқа мәтіндерді аударудан өзгеше. Кез келген ресми құжат қоғамдық және еңбек қарым-қатынастарын реттеп отырады, яғни ресми тілде қолданылатын тілдік құралдарды, емле ережелерін қолдануға нақты талаптар қойылады. Мұндай талап қазіргі қолданыстағы заңдарда да айқындалған. Мәселен, «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 18-бабын алып қарайық:
«18-бап. Нормативтiк құқықтық актi мәтiнiнiң мазмұны мен жазылу стиліне қойылатын талаптар. 2. Нормативтiк құқықтық актiнiң мәтiнi әдеби тіл нормалары мен заң терминологиясы сақтала отырып жазылады. Көнерген және көп мағыналы сөздер мен сөз орамдарын, эпитеттердi, метафораларды қолдануға, сөздердi қысқартуға жол берiлмейдi. Нормативтік құқықтық актінің мәтінінде мағыналық және құқықтық жүктемесі жоқ ережелер болмауға тиіс. Баптың тармақтың) мәтiнi басқа баптарда (тармақтарда) қайталап жазылмайды» [3]. Ресми іс қағаздары құжаты тұтас бір құрылым болғандықтан онда: мазмұны қысқа болып, әрі тұжырымды түрде баяндалады. Тұжырымдардың дәл, нақты түрде болуы; терминдер мен тұрақты орамдардың бірегейлігі сақталуы заңдылық. Сөздер мен терминдер нақты өз мағынасында жұмсалады. Бірнеше нұсқадағы терминдердің мүмкіндігінше Мемлекеттік терминология комиссиясы тарапынан бекітілген немесе ресми тілде стандарталған, сондай-ақ жазба тілде қолданылу жиілігі жоғары, яғни, белгілі нормаға айнала бастаған нұсқасы пайдаланылады. Бүгінгі әдеби тілдің нормасында көнерген сөздер, сирек қолданыстағы сөздер, бір қолданыстағы сөздер болып саналатын лексикалық элементтер, сондай-ақ бейнелі, образды фразеологизмдер, қарапайым лексикаға тән тұлғалар қолданылмайтындығы – белгілі жайт.
Ресми іс қағаздарының бекітілген стилінен ауытқуға мүлдем болмайды, аударылған нұсқаны оқыған кезде тыңдаушысына анық түсінікті, құрылымы талапқа сай болу керек. Мәселен, жекелеген сөздер мен сөз тіркестерін мысалға алып қарастырайық. Месячный срок – айлық мерзімде (дұрыс нұсқасы – бір ай мерзімде), подписано директором
(начальником) — директормен қол қойылды (дұрысы нұсқасы – директор, бастық қол қойды), т.б.
«Тұлға» сөзінің қолданылуы туралы. «Тұлға» — қоғам және өнер қайраткерлеріне, жоғары лауазымды, сондай-ақ қоғамдық өмірге белсенді қатысатын адамдарға қатысты айтылады. Лица, страдающие алкоголизмом или лица безопределенного местажительства — алкоголизмге шалдыққан тұлғалар немесе тұрғылықты тұратын орны жоқ тұлғалар делініп жүр, бұл жерде тұлғалар емес, адамдар немесе маскүнемдік жолға түскен (адам екені белгілі), представить информацию десе ақпарат ұсынсын деп көрсетеді, ал оны белгілі бір орындарда тапсыру керек, жіберсін, тапсырсын деп қолданысқа енгізуге болатындығын қаперге алу керек. Бұдан басқа да көптеген мысалдар келтіруге болады. Сөйлемнің сөздерден құралатынын ескерсек, осындай жекелеген сөздерді қай жерде қалай қолдану керектігін дөп басу тану сөйлемнің тілдің ережелеріне сай құрастырылуы, яғни айтқанда стилінің дұрыс болуы деп түсінген жөн.
Аударманың психологиялық, лингвистикалық ерекшеліктері мен өзгешеліктері де айтарлықтай. Аударманың қай түрін алып қарасаңыз да қиын да күрделі. Онда аудармашының барлық рухани күш-жігері жұмсалатыны белгілі. Ең басты деген психологиялық элементтері мыналар: қабылдау, түсіну, түйсіну, ойлау, эмоция, елестету, ерік, ес, зейін және тағы басқалар. Аудармада білім мен қиял, тәжірибе мен шеберлік өзіндік ерекшеліктерімен астасып жатады. Аударма тілдің барлық салаларымен тікелей байланысты, сондай-ақ әдебиеттану, эстетика, тарих, филология, кибернетика, әлеуметтану, психология, т.б. ғылымдарға да ортақ сала болып табылады. Неміс зерттеушісі К. Райс: «Аударма үдерісі – тіпті таза лингвистикалық операция емес. Тіл білімі, әдебиеттану, аударма теориясы, психология, этнология – осылардың бәрі ғылыми пәннің бөлімдері ғана» [4, 87], — дейді. Қоғамдық ғылымдар арасында аударманы шығармашылық үдеріс ретінде арнайы зерттеу негізі психологиямен сабақтастырыла байланыстырылады. Аударманың өзіндік психологиялық ерекшелігі айындалған. Аудармаға психологиялық қатынас аударманың тікелей өзін зерттеуге де, аудармадағы «адам компоненттерін» зерттеуге де, аудармашының психологиялық таңдауына талдау жасауға да бағытталып отырады. Аударма психологиясының ерекшелігінде екі тілдің типологиясы мәселесі, яғни билингвизм және автоматтандырудың рөлі, әсіресе синхронды аудармада әрбір тілде ойлау жүйесіне сай сөйлеу мен тілдік қатынас, сонымен бірге ішкі сөйлеу мен аударманы ұштастыра жүргізу және тағы басқа да мәселелер қамтылған.
Латынша аударманы басқа жеткізу түрлерінен, мысалы translation studii – «білімді жеткізу, «передача знаний» және translation imperii, «билікті жеткізу», «передача власти» ажырата білу үшін «тілдерді жеткізу» translatio linguarum, «передача языков» деген ұғымдарды қолданған. Аударманы талдағанда ең алдымен тіл мәселелері қарастырады. Аударма теориясы салыстырмалы әдебиеттанудың, қолданбалы лингвистиканың, филологияның арнайы бөлімі деп саналады.
Әу бастан-ақ аудармашылар әртүрлі тілдік қоғамдастық өкілдерінің коммуникативтік қарым-қатынасында делдал болды. Аудармашының міндеті аударма тілі арқылы форманың және мазмұнның бірлігін сақтай отырып, түпнұсқа мәтінінің дәл мазмұнын жеткізу еді. Қазіргі кезде тілдерді салыстырмалы зерттеу саласындағы зерттеулер аударманың лингвистикалық теориясын құру үшін үлкен мән-маңызға ие. Аударма барысында бірнеше себептерге байланысты көптеген өзгерістер пайда болды. Өйткені ол көбіне тілге және оның сөйлеушілеріне тән дүниені көруге байланысты болатын.
Аудармашы әдебі де – күн тәртібінен түспейтін мәселелердің бірі. Аудармашы мамандығының күрделілігі – оның таза интеллектуалды болуында. Көрермендер залында – өзінің шеберлігін көрсететін әртіс сияқты, аудармашы да өзінің біліктілігі мен шеберлігіне ғана кәміл сенеді. Ғалым Хаматова А. А. [5] аудармашы әдебін аудармашы өз жұмысында ұстануға тиісті моральдық қағидалардың жиынтығы ретінде анықтайды. Ғалым әр аудармашының келесі әдептік дилеммаларға тап болатындығына назар аударады, мәселен, мынадай сұрақтарға назар аудартады:
— Аудармашы өзі аударатын талқылауға қатыса ала ма?
— Аудармашының өзі аударып отырған материалдың мазмұнына жауап бере ала ма?
— Аудармашы спикерден жауап ала ала ма?
— Аудармашы аударылған мазмұнға өз көзқарасын білдіре ала ма?
— Аудармашы әңгімеге қатысушылардың қимылдарын «аударуы» керек пе?
— Аудармашы спикердің жұмысын тоқтатуы мүмкін бе?
— Аудармашы анайы сөздерді аударуы керек пе?
Міне, осы тектес сұрақтар төңірегінде ой толғап, А.А.Хаматова этикалық мәселелерді аудармашы алдына қояды.
Аудармашының интеллектісі, оның мінсіз сыпайылығы мен дұрыстығы, жан-жақты білім, өзін-өзі бағалау, өз кәсібінің маңыздылығын сезіну, ғалымның пікірінше, аудармашы әдебінің ажырамас элементтері болып табылады. Филология ғылымдарының кандидаты, доцент, аударма теориясы бойынша оқулықтардың авторы И.С. Алексеева [6] аудармашының кәсіби әдебінің мәнін паш ете отырып, «Кәсіби этика дегеніміз белгілі бір кәсіби салада өзінің қызметтік міндеттерін атқаратын қызметкердің көзқарасы бойынша ең жақсы болып көрінетін қарым-қатынастың белгіленген түрі, мінез-құлық кодексі», — деп ой түйеді [5, 152].
Белгілі бір шығарма авторының жалпы халықтық қордағы сөздерді, тұрақты тіркестерді пайдалануы, өз тарапынан жаңа сөз тұлғалары мен сөз тізбектерін жасауы – көркем аудармадағы ойлаудың бейнелік типінің нәтижесі. Автордың суреткерлік даралығы мен талантынан туындайтын дербес шығарманы келесі бір аударылатын тілге тұтас жеткізуі – аудармашының шеберлігі. Аударма мәтіннің айтылған талаптарға сәйкес жүзеге асуы аудармашының ойлау-психикалық қабілеті мен білім-біліктілігіне байланысты. Түпнұсқада айтылған ойды қандай да бір әдіс-тәсілдермен жеткізудің амалдарын іздестіру барысында аудармашы негізгі нұсқаны талдап және саралап, қорытындылап, түпнұсқа мәтіннің негізгі идеясы мен мән-мазмұнын талдап түсінісу және осы идея мен мазмұнды екінші тілдің құралдары арқылы жеткізу мәселелерін шешуге тиісті [7, 178].

ҚОРЫТЫНДЫ
Филолог-аудармашының білімі осы мақалада атап өткеніміздей мәтіндерді аудару және редакциялау тәрізді бірнеше тілдермен, мәтіндермен жұмыс істеуді қажет ететін кез келген салада қолданыс табуы қажет. Нағыз аудармашы жазбаша және ауызша аударма жасайды, аударматану және филология саласында зерттеулер жүргізеді, гуманитарлық және техникалық бағыттағы орта арнайы, кәсіби оқу орындарында шет тілі оқытушысы қызметін атқара да алады. Бұдан басқа, филолог-аудармашы әртүрлі іс-шараларда ілеспе аударма жасай алады, сондай-ақ тілдерді үйренуге арналған оқулықтар жазады, тіл үйрете біледі. Тілді үйретудің жаңаша әдістерін, машиналық аударманың бағдарламаларын әзірлейді. Аударманың лингвистикалық теориясының дамуына қосалқы күш болған нәрсе машиналар арқылы аударма жасау жүйесін құру болатын. Филология мамандығында оқитын студенттерге аударма ісінен қосымша білім беру шеттілді білім беруді дамытудың ұлттық тұжырымдамасын жүзеге асыруға қабілетті, бәсекеге қабілетті жаңа буын мамандарды дайындауға көмектесетіні сөзсіз.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында «Әжептәуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты – сол ұлттық кодты сақтай білу. Онсыз жаңғыру дегеніңіздің құр жаңғырыққа айналуы оп-оңай» [8], — деп атап өткен еді. Ұлттық код дегеніміз – ұлттық болмыс. Яғни, бір халықты басқа халықтан ажыратып, танытатын және сол халықтың әлем қауымдастығы алдында басқаға ұқсамайтын танымтүсінігі мен бітім-болмысын айқындап тұратын сипаты. Бұл сипаттың ерекшелігі – дара халықтың жаратылысындағы айырықша антропологиялық генезисінен бастап, ғасырлар бойы үзілмей келе жатқан дәстүр-салты, мінез-құлқы, арман-мұраты, тілі мен ділі, тұрмыстық-шаруашылық негіздеріне дейін толық қамти алуында. Бір сөзбен айтқанда, этностың тұтастығын сақтап тұрған кілтінің бүтін болуы. Филолог-аудармашы мамандығы Қазақстанның барлық ЖОО-да ашылған жағдайда, Қазақстанда мемлекеттік тіл мәртебесінің құзыреті мен функционалдық проблемалары дұрыс шешімін тауып, туған тіліміздің өрісі кеңейіп, өресін биіктететін аса пәрменді тетіктердің бірі қалыптасар еді. Аталған мамандық бойынша білім берудің ғылыми-концептуалдық негіздемесі «жаһандық бәсеке және ұлттық код» контексінде жаңара түсер еді.


ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Латышев Л.К. Технология перевода.Учебное пособие для студентов лингвистических вузов и факультетов. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Академия, 2005. – 320 с.
2 Savory H. The Art of Translation. – London, 1957. – P. 48-49. 3 «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы.
11.04.2019.
4 Reiss K. Moeglichkeiten und Grenzen der Uebersetzungskritik. – Muenchen, 1971, http: // www. Idiomtransfer. Com/ artikel /artikell.
5 Хаматова А. А. О курсе «Переводческая этика переводчика». Журнал «Известия восточного института». Дальневосточный федеральный университет. Вып., № 1/2011. С. 53 — 64. 6 Алексеева И. С. Введение в переводоведение: Учеб. пособие для студ. филол. и лингв.
фак. высш. учеб. заведений. – СПб.: Филологический факультет СПбГУ; М.: Издательский центр «Академия», 2004. – 352 с.
7 Аударманың өзекті мәселелері // Құраст: С.Құлманов. – Алматы: «Palitra-Press» — 2015. — 296 б.
8 Назарбаев Н.Ә. «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласы. 12 сәуір, 2017 жыл.

Н.С. Камарова¹, К.К. Сарекенова²
Особенности специальности филолога-переводчика
¹Каспийский Государственный университет технологий и инжиниринга им. Ш. Есенова, Актау, Казахстан.
²Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Астана, Казахстан.
В данной статье идет речь о том, что в современном мире глобализации специальность филолога-переводчика пользуется особым спросом, о направлениях подготовки специалистов по профилю филолога-переводчика. В статье рассматриваются некоторые аспекты перевода в условиях глобализации знаний. На выбор переводческой стратегии влияют многие факторы: идеология и образование переводчика, цель перевода, нормы языка перевода, и т.д. Тем не менее, основным фактором является цель перевода. Для того чтобы сделать качественный перевод, переводчик должен применять более гибкий подход. Этика переводчика складывается из моральных принципов, нравственных правил, норм поведения в обществе и норм поведения в профессиональной среде. Основная тема статьи говорит на эти вопросы. А также в статье речь пойдет о переводе официальных документов и психологических, языковых особенностях перевода.

N.S. Kamarova¹, K. K. Sarekenova²
Features of the specialty philologist-translator
¹Caspian state university of technologies and engineering named afer Sh. Yessenov Aktau, Kazakhstan. ²L. N. Gumilyov Eurasian National University
Astana, Kazakhstan This article refers to the fact that in the modern world of globalization, the specialty of a philologist-translator is in special demand, about the areas of training specialists in the profile of a philologist-translator. The article discusses some aspects of translation in the context of globalization of knowledge. The choice of a translation strategy is influenced by many factors: the ideology and education of the translator, the purpose of the translation, the norms of the language of translation, etc. However, the main factor is the purpose of the translation. In order to make a high-quality translation, the translator must use a more flexible approach. The ethics of the translator consists of moral principles, moral rules, norms of behavior in society and norms of behavior in a professional environment. The main topic of the article speaks to these questions. And also in the article we will focus on the translation of official documents and psychological, linguistic features of the translation.



ӘОЖ 811.512.122:811.111`255
Б.М. Мизамхан1, А. Тұрсынақын2
1ф.ғ.к. доцент, Абылай хан атындағы Казақ Халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті, Алматы қ., Қазақстан Республикасы, e-mail: fpif@ablaikhan.kz 2докторант, Абылай хан атындағы Казақ Халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті, Алматы қ., Қазақстан Республикасы, e-mail: aigul520@mail.ru

АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ КИНОФИЛЬМДЕРДІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ СУБТИТРЛЕУДІҢ МАҢЫЗЫ

Бұл мақалада қазіргі таңдағы аудармадағы қажеттіліктер мен аударма саласының маңызды бір саласы болған ағылшын тіліндегі кинофильмдерді субтитрлеуде қойылатын талаптар және субтитрлеудің негізгі шарттары, көңіл бөлетін әдіс-тәсілдер туралы сөз болады. Мақалада ғалымдар мен зерттеушілердің осы сала бойынша зерттеген іргелі еңбектеріндегі кейбір түйткілді мәселелер туралы айтқан ой пікірлерін, ғылыми көзқарасын да қамтуды жөн көрдік. Тәуелсіздіктен кейінгі кинофильм аудару саласында сақталған қиындықтар да тілге тиек етіледі.

Түйін сөздер: киноаударма, ағылшын тілі, субтитрлеу, зерттеу, аудармадағы мәселелер, кино-фильм.
КІРІСПЕ
Аударма — бір тілде бейнеленген мазмұнды екінші бір тілге әрі дәл әрі толық жеткізетін тілдік қимыл. Осыған дейінгі аударма тәжірибелеінен сараптап қарасақ, аударма барысында ана тілден өзге тілге аудару бір шама қиындықтарды ала келеді. Себебі, әр қандай аудармашының өзге тілмен бейнелеу, сол тілге жеткізу қабілеті ана тіліндегідей бола қоймайды. Сондықтан екі тілге бірдей ысылған маман болу, аударуға тиісті материалды өз қалыбында тура әрі нақты жеткізуге дағдылану аудармашы боламын деген маманның көздеген нысанасы, арманы.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Әлемдік тіл ғалымдары мен аударматанушылардың құнды пікірлеріне сүйенсек, жер бетінде өмір сүріп жатқан халықтар бір-бірімен өзара қолданысқа түсіп жатқан 2796 тіл бар екенін ескерсек, аударманың біз үшін қаншалықты қажеті бар екені, қаншалықты маңызға ие екенін түсіне аламыз. Сол үшін де аударманы халықтар мен халықтардың, мемлекеттердің өзара байланыс орнатуына дәнекер болатын маңызды құрал деуге болады. Осындай маңызды құралдың қажеттілігі күн сайын туындап келеді. Өйткені, адамзат санасына, руханиятына, саясатына, әдебиетіне, мәдениетіне т.б. ларына аударма саласы айтарлықтай қызмет өтейді.
Бұл туралы ғалымдар зерттеп, өз пікірлерін ортаға салып, арнаулы ұсыныстар айтқан. Мемлекеттік тілді дамыту институтының қызметкері А. Есенқұлова өзінің «Аударманың түрлері» атты мақаласында: «Алдымен, шетелдік аудармашы, ғалымдардың аударманы қандай түрлерге бөліп, жіктегеніне аз-кем тоқталып өтейік. 1680 жылы ағылшын аудармашысы Дж. Драйден (1631-1700) аударманың 3 түрін ұсынады: – Біріншіден, «метафраз» – түпнұсқаның дәл жеткізілуі, – екіншіден, «парафраз» – түпнұсқаның түріне емес, ерекшелігіне бағдарланып, еркін жеткізілуі, – үшіншіден, «имитация» (еліктеу) – түпнұсқа тақырыбына жазылған шығарма. ХХ ғасырдың екінші жартысында ағылшын аударматануының теориялық жағын дамытуға өз үлесін қосқан Т. Сэвори «Аударма өнері» кітабында (Лондон, 1952) аударманың мынадай 4 түрін көрсетеді: – Кемел құнды аударма – таза ақпаратты фраза хабарландырулардың аудармасы. – Барабар аударма – мазмұны ғана маңызды, баяндалуы аса маңызды емес сюжетті шығармалардың аудармасы. Аударманың бұл түрінде аудармашы мағынасы түсініксіз сөзді немесе тұтас сөйлемдерді түсіріп тастайды да, түпнұсқаны басқаша баяндайды. – Аударманың үшінші түрінің аты жоқ. Бұл – классикалық шығармалардың аудармасы. Онда форманың да, мазмұнның да сақталуы маңызды. – Аударманың төртінші типі «барабарға» (2-ші типке) жақын. Бұл ғылыми-техникалық материалдардың аудармасы. Олардың пайда болуы тәжірибелік қажеттіліктерден туады. Тәржіменің бұл түрі аудармашыдан түпнұсқада сөз болып отырған жайт туралы көп білуді қажет етеді» деп ашық көрсеткен. [1, 103-104].
Аударма жұмысы өз тәсіліне қарай ауызша аударма, жазбаша аударма болып бөлініп келген. Қазіргі таңда бұл топқа заманның даму деңгейіне ілесе ілеспе аударма сияқты жаңа түр қосылды. Біздің осы мақаламыз жазбаша аударма түріне жататын телефильм аудармасы туралы ой өрбітеді. Жаһандану дәуірі бізге әлемнің әр түкпіріндегі болып жатқан жаңалықтар мен ғылм техника жетістіктерін дер кезінде біліп отыруға жетелеп келеді. Әрине, ол үшін ағылшын тіліндегі кино-фильмдер мен әртүрлі ақпараттар, кітаптарды аудару жұмысы өз кезегінде тұр деуге болады. Осы негіздес пікірді де ғалымдар әлде неше рет айтып, зерттеген. «Аударма процесі үш кезеңнен тұрады: 1) талдау кезеңі – түпнұсқа құрылымы шығыс тілдің ядролық құрылымына айналады (шығыс тіл аясындағы трансформация); 2) аудару кезеңі – шығыс тілдің ядролық құрылымы кіріс тілдегі балама ядролық құрылымдармен ауыстырылады (тіларалық трансформация); 3) жинақтау (синтез) кезеңі – кіріс тілдің ядролық құрылымы аударма мәтінінің («терминальды») құрылымына айналады. [2, 57].
Тәуелсіздіктен кейінгі жылдары еліміздің аударма саласы да дамуға жол ашып, алпауыт елдердің түсірген мағыналы да оқиғалы фильмдерін ана тілімізге аударып, көрермендерге көрсетуге мүмкіндіктер жасап келді. Осы уақыттарда біздің теле көрермендеріне көптеген тамаша фильмдер мен интелектуалды бағдарламалар аударылып таратылды. Көптеген аудармашылар жүктелген міндеттен шығу үшін, жан-жақтылы болуға талпынып, жаңа дәуір тілін меңгеріп, ана тілімізге сөйлете білді. Ағылшын тіліндегі фильмдерді аударуда қиыншылықтар да көптеп кездесетіні мұнда тұр. Жазбаша аудармашылардың саны шекті болғандықтан, кейде жаңадан бастап тіл үйренушілер де осы жұмысқа атсалысып жатады. Жазбаша аударма – аудармашының мол білімді, қалам қуаты мықты, ана тілін де жақсы білетін, сөзді құбылтып, орнына қоя алатын маман иесі болуды талап етеді. Олар түпнұсқаға адал болып, айтылған ой мен идеяны, заман мен дәуір тілін сол уақыт аясына сай етіп қолданып, аударған мазмұнды қайта-қайта өңдеп, көрермендердің түсінуіне орай жаратуды негіз етеді. Телефильм аудармасының жұмысы міне дәл осы талаппен үйлеседі. Оның да қажет ететін шарттары мен мүмкінідіктері осындай.
Ағылшын тіліндегі көрілімі жоғары, жақсы түсірілген телефильмдерді қазақшалау қазіргі уақыттағы кезек күттірмейтін жұмыс. Себебі, осыған дейін орыс тілінен аударып, көрермендерге ұсынып келдік. Ал жаңа дәуір жастары әлем тілі болған ағылшын тілін меңгеріп, Тәуелсіз елге үлес қосу мақсатында наше түрлі жанрдағы фильмдерді ана тілімізге аударып, дайындап жатыр. Бірақ кейде аудармалар жұрт көңілінен шықпай алып жататын жайттер кездеседі. Мұндағы себеп, аудармашының ағылшын тілін жақсы білгенімен, ана тілін жақсы білмеуі немесе аударатын материалды толық түсінбеуінен келіп шығады. Қазақ тілі аударма барысында сөз ойнатуға, мақал мен мәтелдерді қосып, афоризмдеп сөйлеуге бейім тіл. Ендеше, аудармашы осы қасиеттерді меңгере отырып, аударуға тиісті материалды мағыналық ерекшеліктерімен қазақ тілінің нормасына сай етіп, жұртқа жақын етіп аударуы керек.
Өз тәжірибеме сай ағылшын тіліндегі телефильмдерді аударуда мына жайттерге көңіл бөлу керек деп ойлаймын: аудармадағы сөз қарқыны, мөлшері; түпнұсқа материалдағы сөздер мен сөйлемдердің, ойдың бұрмаланып кетуінен сақтану; түпнұсқадағы идеяны толық жеткізуге мүмкінідк қарастыру; аударманың өзгелерге түсінікті болуына мән беру; аударма барысында сөз-сөйлемдерді мүмкіндігінше аз қайталау; аударманың әдеби тіл нормасын сақтау, дауысқа, әуезге жақын әрі қолайлы етіп аудару; мінез-құлықты бейнелейтін сөзсөйлемдерді аударылатын тіл мен аударатын тілдің өзіндік ерекшеліктеріне сай етіп аудару; ауызекі сөздердің дұрыс беру.
Аудармаға қойылатын талаптарды Х.Савори төмендегіше санамалайды: 1. Аударма түпнұсқаның сөздерін беруі керек. 2. Аударма түпнұсқаның мағынасын беруі керек. 3. Аударма түпнұсқа тәрізді оқылуы керек. 4. Аударма аударма тәрізді оқылуы керек. 5. Аударма түпнұсқаның стилін беруі керек. 6. Аударма аудармашының стилін беруі керек. 7. Аударма түпнұсқаға сай шығарма ретінде оқылуы тиіс. 8. Аударма аудармашыға сай шығарма ретінде оқылуы тиіс. 9. Аудармада автор қосқан (добавления) және түсірген (опущения) сөздер болуы мүмкін. 10. Аудармада автор қосқан (добавления) және түсірген (опущения) сөздер болмауы керек. 11. Өлең аудармалары қара сөз түрінде аударылуы тиіс. 12. Өлең аудармалары өлең түрінде аударылуы тиіс [3, 48-49].
Міне, осы сияқты алғы шарттар біз сөз етіп отырған ағылшын тіліндегі фильмдерді қазақ тіліне аударуда ескеретін маңызды талаптар деуге болады. Осыған дейінгі фильм аударма жұмыстарындағы кездескен қиыншылықтар мен келеңсіздіктер туралы қоғамда талқы, талас-тартыстар да болған. Әсіресе, ұлттық сана-сезім, болмыс, мінез-құлық туралы мәтіндерлі аударуда қателіктер көп болады. Өйткені, аудармашы түпнұсқа мәтіндегі сол халықтың ұлттық ерекшелігіне, салт-дәстүрі мен наным-сеніміне қатысты атаулар мен сөз қолданыстарын толық түсінбеген болуы мүмкін. Бұл туралы осы саланы зерттеп жүрген ғалым В.С.Виноградов өз сөзінде: «Аударма мәдениеті үздіксіз өсіп келеді. Сонымен бірге, қазіргі бар аудармалардың өзінің де маңызын елемей, оны «мәртебелі ғылымның» назар аударуына арзымайтын нәрсе деп кемсітуге болмайды. Ондай пікірден қауіпті қорытынды шығып кетуі мүмкін. Аудару арқылы, тұтас алғанда, түпнұсқаның бар қасиетін беруге болмайды деу – түпнұсқаның тілін екінші тілде бейнелеуге келмейтін әлдеқандай бір құпия жазу деп бағалағандық болар еді»[4, 4],– деп аударманың қилы кезеңдері мен кездесетін қиындықтары туралы өз пікірін айтқан.
Аударманың сан-салалығы, бізге жеткізетін информациясының алуан түрлілігі ізденушілер үшін, аудармашылар үшін ауадай қажет. Ағылшын тіліндегі фильмдерді қазақша субтитрлеу ағылшын тілін үйренушілерге, жаңадан шығып жатқан кинофильмдерді көруге асығып жүретін фильм жанкүйерлеріне тамаша мүмкіндік жаратады. Олар түпнұсқа тілінде тыңдап, қазақ тілінде түсініп, фильмнің айтар ойын, өзекті идеясын, мақсатын түсіне алады.
Өз тақырыбыма байланысты таңдаған фильм «Sherlock Holmes» желлес фильмдерінің «Woman in Green» бөліміненмысал келітрейін. Осы фильмдегі «A week. How fast it is gone». [5, Hardly, 7:26 минут] дегенді қазақша «Бір апта өтті. Аттай желген уақыт-ай» деп, «Lovely idea» [6, 8:05 минут] «Тамаша идея» деп, «Charming place» [7, 9:42 минут] дегенді «құдды хан сарайы», «Toy boats were my special joy.Toy boats sailing into the never-never land» [8, Hardly, 11:32 минут] « Қағаз кеме менің көңіл ашар ойыншығым. Ол мәңгі құрлыққа шыға алмайды» деп субтитрлеуімізге болады. Ал ағылшын тіліндегі кинофильмдерде үнеміз кездесетін «Better late than never» ( ештен кеш жақсы), «East or West home is best» (өз үйім – өлең төсегім), «many men many minds» (қанша адам болса сонша пікір бар), «he who laughs at crooked man should walk very straight»(күлме досқа, келер басқа), «patience is a virtue» (сабыр түбі – сары алтын), «promise is a debt» (ержігіт екі сөйлемес), «never say die» (үмітсіздік – шайтан ісі), «one man does not make a team» (жалғыздың үні шықпас), «blind men can judge no colours» (соқыр өгізге бәрі топан немесе соқыр тауыққа бәрі бидай), «seeing is believing» (естігеннен көрген артық немесе естігенген сенбе, көргеніңе сен), «clothes make the man»
(адам көркі шүберек), Little strokes fell freat darks (Еңбек етсең емерсің), You must reap what you have won (Не ексең соны орасың), Confessing a difficult makes half amends for it (Қателікті мойындау – оны жартылай түзеткенмен тең), Patience is bitter but its fruit is sweet (Шыдаудың өзі ащы болғанымен, жемісі тәтті), Nothing is impossible to a willing heart ( Қиын іс жоқ ғаламда, ықылас қойға адамға), A good medicine tastes bitter (Дос жылатып айтады), Nothing seek nothing find (Жүргенге жөргем ілінеді), There is no rose without a thorn (Мінсіз адам болмайды) осы тектес мақал-мәтелдерді осылай ыңғалй, түсінікті етір аударуға болады. Сонда мағыналық ауытқу, артық сөз кездеспейді. Бұл тұрғыдағы аударма тұрын еркін аударма деуге болады. «Еркін (вольный) аударма дегеннің қағидасынан аудармашының түп нұсқаның мазмұнын өз бетінше әңгімелеп кетуі деген ұғым туындайды. Түпнұсқаны аудару тәсілдерінің қатарында аталып жүргенімен еркін аудармаға бой ұрып жүрген аудармашылар жоқтың қасы десе де болады. Еркін аударманы пайдаланған аудармашы түпнұсқаның мағынасы мен рухына қаныға отырып, оларды өз формасына түрлендіреді. Аударма ежелден келе жатқан адамның іс-әрекеті. Адамзаттың дамуы (нақты айтқанда, білім, ғылым, техниканың дамуы) ұлтаралық, мемлекетаралық қатынастардың (сауда, шаруашылық, 43 құрылыс, ғылым салаларындағы қызметтестік) нығайып тереңдеуіне алып келеді. Соның нәтижесінде аударма пайда болып, халықтардың бір-бірімен тіл табысуына зор үлес қосып келеді. Адамның атқаратын іс-әрекеттері түрленіп, байыған сайын, аударма да түрленіп, дамып келеді»[9, 42-43].
Дегенмен, аударманың машахаты өз алдына бөлек. Осыған дейін ағылшын тілінен аударылған кинофильмдер мен басқалай аударма материалдардан кездесетін қателіктердің бастысы – аударманың түпнұсқасының маңызын түсінбеу. Бұл туралы С.Құлманов өзі құрастырған Аударманың өзекті мәселелері атты еңбегінде: «Аударма процесі – ұлт пен ұлттың тілдік, әлеуметтік, саясиэкономикалық қатынастарына әсер ететін күрделі де жанжақты сала. Оның қызметін саралай келе, төмендегіше анықтама беруге болады: – «Аударма» сөзінің астарында белгілі бір тілдегі сөйлеу тілін – ауызша немесе жазбаша мәтінді, сөзді басқа тілде қайталап жеткізу саналады. Аударма процесі (оның нәтижесі) қостілділік жағдайында, яғни бұл қатынас үрдісінде екі тілдің қатысуы негізінде, демек тіларалық жағдайда өтеді. Сондықтан аударманы ауызша немесе жазбаша мәтінді тіларалық қайта құрастыру немесе трансформациялау деп анықтауға болады. Сонымен бірге аударма бір тілде айтылған ойларды (сезімдер мен эмоция) басқа тілдік құралдармен жеткізу барысында айқындалады немесе бір тілдегі (негізгі тілдегі) материалды басқа тілдегі (аударма тілі) баламалық мәтіндік материалмен ауыстыру болып табылады. Осылайша аударма процесі қостілділік жағдайының шартындағы психолингвистикалық қызметтің күрделі түрі саналады» дейді [10, 73].

ҚОРЫТЫНДЫ
Тәуелсіздік кезеңде біздің арамыздан суырылып шығып, аударма саласына үлес қосуға дайын жастар шоғыры пайда болды. Олар әр тілден түпнұсқада аудара береді. Ежелгі кездегідей алдымен орыс тіліне жүгінетін дәуір келмеске кетті. Енді осы мүмкінідктер арқылы әлем халықтарының түсірген керемет кинофильмдері үздіксіз қазақшаға аударылып, субтитрленіп отыруы тиіс. Қазір аударма мен аудармашы туралы көптеген пікірлер жазылып, айтылып жатыр. Сол пікірлердің бірі ретінде Сарбас Ақтаев: « Ұлт пен ұлтты, жұрт пен жұртты, әдебиет пен әдебиетті жақындастыратын бір құрал — аударма! Демек, аударма өскеннің үстіне өсе түсіп, қарыштай дамиды. Меніңше, қазір тек орыс тілінен ғана емес, әр тілден аудару керек. Бүгінгі оқырман парсы, араб, қытай, ағылшын, неміс, француз, испан тілінен оқығысы келеді. Сол тілдерден аударатын жас жігіттер жас толқынның арасынан шығу керек. Келешекте аударма ісі жойылады дегенге сенбеймін. Тек ол үшін кадр даярлау керек. Ол үшін мемлекет қолдау көрсетуі қажет», – деп өз қозқарасын жасырмайды. Әрине, аударма саласына да мемлекет қолдау көрсетіп, үздік аудармашылар қосынының жетіліп шығуына жәрдемші болуы ұлт мәдениетіне деген шынайы жанашырлық болмақ.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1. Есенқұлова А. ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы. №2 (32). 2012.
2. Розенцвейг В.Ю. Перевод и трансформация//Трансформационный метод в структурной лингвистике. –М., 1964.
3. Savory H. The Art of Translation. –London, 1957.
4. Виноградов В.С. Аударма – қас өнер атты мақаласынан. «Translation» сайтынан.
5. «Sherlock Holmes» желіес фильмдерінің «Woman in Green» бөлімінен. 6. «Sherlock Holmes» желіес фильмдерінің «Woman in Green» бөлімінен.
7. «Sherlock Holmes» желіес фильмдерінің «Woman in Green» бөлімінен.
8. «Sherlock Holmes» желіес фильмдерінің «Woman in Green» бөлімінен.
9. Аударманың өзекті мәселелері//Құраст:С.Құлманов.Алматы: «Palitra-Press», 2015 ж.
10. Аударманың өзекті мәселелері//Құраст:С.Құлманов. Алматы: «Palitra-Press», 2015 ж.
Б.М. Мизамхан1, А. Тұрсынақын2
Особенности субтитрирования английских кинофильмов на казахском языке
1, 2Казахский университет международных отношений и мировых языков им.Абылай хана
Алматы, Республика Казахстан
В данной статье рассматриваются методы и способы, которые затрагивают основные условия создания субтитров и требования к субтитрам англоязычных кинофильмов, которые на сегодня стали одним из важных сфер переводческой отрасли и требований перевода. В статье мы решили включить взгляды и научные точки зрения ученых и исследователей по некоторым ключевым вопросам их фундаментальных исследований в этой области. Также упоминается о трудностях в сфере перевода кинофильмов после независимости.

B.M. Mizamkhan1, A.Tursynakyn2
Peculiarities of subtitling English film and TV series in Kazakh language
1, 2 Kazakh Ablai Khan University of International Relations and World Languages
Almaty, Kazakhstan This article discusses the main skills and requirements in subtitle translation of English movies and TV series into Kazakh, which is considered as one of the important field of contemporary translation, as well as the relevant techniques and approaches to subtitle translation . We include the scientific views of different researchers about some of the key issues in their fundamental research, studied in this area. The difficulties in translating in the post-independence years in the field of film translation are also expressed in this article.