«РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ» БАҒДАРЛАМАСЫ АЯСЫНДА ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН ОДАН ӘРІ ЖАҢҒЫРТУ АРҚЫЛЫ КӨПТІЛДІ ТҰЛҒАНЫ ТӘРБИЕЛЕУ
Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесін жаңғырту контекстінде көптілді тұлғаны қарастыру қажеттілігі негізделеді. Полилингвалды тұлғаны зерттеу дискурсіне мәдениеттің философиялық-педагогикалық негіздері: төзімділік, мәдениет диалогы, лингвоелтанушылық және әлеуметтік-мәдени білім, синергетикалық таным кіреді. Қазақстандық білім беру жүйесін реформалаудың негізгі құралы – еуразияшылдық қоғамынан мультимәдениеттік талаптарға жауап беретін жаңа құндылық бағдарлар мен басымдықтарды іздеу. Жүргізілген зерттеу нәтижелері білім берудің гуманистік парадигмасының мазмұнына оқу үдерісінің танымдық ғана емес, сонымен қатар студенттердің / магистранттардың жеке мүмкіндіктері мен оқытудың интеграциялық сипаты бағытталатынын көрсетті. Тұлғалық-бағдарлы білім беру принциптері, кәсіби білім беру саласындағы инновациялық үдерістердің қажетті шарты ретінде құзыреттілік тәсілді қолдану әлеуеті анықталды. Кросс-мәдени тренингтер түрінде мәдениетаралық құзыреттілікті қалыптастыру әдістері ұсынылады және егжей-тегжейлі сипатталған.
Түйінді сөздер: тілді оқытудың әдістері, модельдері мен парадигмалары, мәдениетаралық құзыреттілік, кросс-мәдени тренинг, оқытудың инновациялық түрлері, Интернет желісінің ақпараттық ресурстары.
КІРІСПЕ
2018 жылғы 5 қыркүйекте оқыған «Қазақстан білім қоғамы жолында» интерактивті дәрісінде Нұрсұлтан Назарбаев елдің алға қарай табысты қозғалысын жалғастыру үшін білім, ғылым, экономика және саясатта не істеу керектігі туралы өз ойымен бөлісті. Әлемдік қоғамдастыққа ықпалдасу және ашық демократиялық қоғам құру процесі қазақстандық білім беру жүйесінің алдына жаңа мақсат қояды – ұлттық мәдениет өкілі ретінде ғана емес, сонымен қатар мәдениеттер диалогының субъектісі ретінде қабілетті және өзінің миссиясын, маңыздылығын, жаһандық жалпыадамзаттық үдерістердегі жауапкершілігін сезінетін көптіл тұлғаны тәрбиелеу [1, 286].
Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесін дамытудың қазіргі кезеңдегі (бұдан әрі – ҚР) қарқынды дамып келе жатқан инновациялық үдерістері, ең алдымен, оның әлемдік білім беру кеңістігіне кірігуіне бағытталған. Сондықтан педагогикалық теория мен білім беру тәжірибесіндегі елеулі өзгерістер қазақстандық және шетелдік білім беру бағдарламаларын үйлестіруге, ЖОО оқытушылары мен студенттерінің академиялық ұтқырлығын дамытуға және отандық жоғары білімнің конвертациялығын қамтамасыз етуге бағытталған [1, 288].
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Зерттеудің өзектілігі
Сондықтан «Инновациялық Қазақстан» форумында өз сөзінде-2020 Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан «абсолюттік инновацияларға бағытталуы тиіс, өйткені олар мемлекеттің стратегиялық міндеті ретінде айқындалған» деп атап өтті [2, 1]. Бұл жағдайда білім алушылардың кәсіби және әлеуметтік қызметін тез өзгеретін әлеуметтік-мәдени жағдайларда жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қасиеттер мен қабілеттерін дамыту негізгі міндеті болып табылатын білімнің шығармашылық сипаты айтарлықтай күшейеді.
Осыған байланысты полилингвалдық (қазақ, орыс және ағылшы н) оқытуға жүгіну өзекті болып отыр. Бұл кезде шет тілі ана тілімен (қазақ немесе орыс) қатар арнайы білім мен өздігінен білім алу, мәдениетаралық қарым-қатынас пен көпмәдениетті тәрбие әлемін түсіну құралы ретінде әрекет етеді: ұлттық мәдениет пен тілдерді сақтау мен дамытуға, мемлекеттік (қазақ) және мәдениетаралық қарым-қатынас тілін (орыс және ағылшын) дамытуға және жетілдіруге кепілдік беретін тіл туралы заңдар қабылданды.). Сонымен қатар, қазіргі қоғамда коммуникация құралы ретінде ғана емес, сонымен қатар танымдық және кәсіби қызметтің құралы ретінде де сұранысқа ие шетел тілін (ағылшын, неміс, француз) оқуға қатысты әлеуметтік-мәдени контекст өзгерді [2, 1].
ҚР мен оның халқының геосаяси жағдайының бірегейлігі мәдениеттің философиялықпедагогикалық негіздерінде, яғни өзге ойға төзімділікте, қалыптасқан стереотиптерден бас тартуда, құндылықтар мен идеялармен жалпы жоспарлы алмасуға, мәдениет диалогына ұмтылуда жатыр. Қазақстандық полилингвалды оқытудың қалыптасқан ұлттық модельдері туралы, қазіргі қазақстандық қоғамда тек коммуникация құралы ғана емес, сонымен қатар танымдық және кәсіби қызметтің құралы ретінде сұранысқа ие шетел тілін үйренуге қатысты әлеуметтік-мәдени контекстінің өзгеруі туралы айтуға болады.
ҚР мектептерінің Ана тілі мен шет тілі құралдарымен полилингвалық оқытуға қызығушылығы артып келеді. Оның түрлі модельдері мен жеке элементтері қолданылады. Оқушылардың лингво-мәдениеттану және әлеуметтік-мәдени білімді игеруін болжайтын мәдени бағдарланған модельдермен қатар, шетел тілі пәнін (халықаралық құқық, экономика, математика, биология, физика және т.б.) оқыту құралы ретінде әрекет ететін пәндікбағытталған модельдердің өзектілігіне ие болады.
2.2 Еуразиялық кеңістіктегі мультимедиялық қоғамдастықтың талаптары
ҚР қазіргі білім беру жүйесіндегі мультимәдениеттілік пен көптілділік мәселелері ашық диалогтың, тікелей және кері байланыстың әркелкі жағдайын білдіретін және проблемалық жағдайларды шешу нәтижесінде «өзара келісілген темпомирге» түсу (Л. Н. Гумилев идеясы), білім алушы мен білім алушының байланыс әдісімен оқыту рәсімдерімен тығыз байланысты [3; 4; 5; 6; 7]. Бұл – білім алушының жеке күші мен қабілетін ояту, оны жеке даму жолдарының біріне бастау жағдайы; ол ынталандыру немесе ояту, білім беру, өзін ашу немесе өз-өзімен және басқа адамдармен ынтымақтастық (синергетикалық аспект).
Өзінің пәнаралық сипатының арқасында, өзін-өзі ұйымдастыру теориясы (синергетика) кросс-тәртіптік, кросс-кәсіби және кросс-мәдени коммуникация үшін бастапқы негіз ретінде қарастырылуы мүмкін. Синергетикалық білімге ие болу немесе, кем дегенде, синергетикалық ойлау стилі – әлемге түрлі шығармашылық ұстанымдары мен көзқарастары бар ғалымдар, ойшылдар, өнер қайраткерлері арасындағы ашық шығармашылық диалогқа арналған платформа болуы мүмкін.
Жоғарыда келтірілген мысалдар Қазақстандық білім беру жүйесін реформалау жағдайында Еуразияның мультимәдени қауымдастығының талаптарына жауап беретін жаңа құндылық бағдарлары мен басымдықтарын іздеу үдерісі байқалатынын айтуға мүмкіндік береді. Мұндай жағдайда білім берудің гуманистік парадигмасының негізгі мазмұны – оқу үдерісін тек танымдық ғана емес, сонымен қатар білім алушылардың тұлғалық мүмкіндіктерін дамытуға, оқытудың интеграциялық сипатына бағыттау болып табылады. ҚР-ның бірегей геосаяси жағдайы жағдайында жаңа болмыстар білім беруге қағидатты түрде өзге рухани-адамгершілік және әлеуметтік-экономикалық талаптар қояды. Басты назар адамның ішкі әлемі мен өзіндік мүдделерін зерделеуге, оның ішкі әлеуетін, барлық маңызды күштерін ашуға ауысады.
Осының барлығы жиынтығында Қазақстан сияқты Мультимәдени және көптілді қоғамдастықта білім беру процесінің негізін құрайды. Оған білімді, адамгершілігі мол, іскер, таңдау жағдайларында өз бетінше жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті, олардың ықтимал салдарын болжай отырып; ұтқырлықпен, динамизммен, конструктивтілігімен ерекшеленетін, дамыған даралығымен ерекшеленетін ынтымақтастыққа қабілетті мамандар қажет.
Әлбетте, қазіргі уақыттың талаптарына жауап беретін зияткерлік алуан түрлілік өзінің мазмұнды байлығын сақтайтын бірлікке деген қозғалыс болуы мүмкін. Мемлекет барлық адамдар үшін ортақ үй болуға тиіс: барлығы бірегейлікті сақтауға және сонымен бірге тұтас алғанда ұлттық қоғамның бірегейлігін қоғамның басқа топтарымен бөлуге тиіс. Біртұтас ұлттық қоғамның мүшелері ретінде және бір мезгілде этникалық, лингвистикалық немесе діни топтардың мүшелері ретінде Барлығы екі немесе бірнеше ұқсастыққа ие болуы тиіс. ҚР БҒМ және Қазақстан халықтарының Ассамблеясы азаматтарды өзінің ұқсастығын жаңаша түрде білдіру бостандығына рұқсат беретін және ынталандыратын саясатты әзірлеуде. ҚРдағы Интеграция екі тараптың міндеттері мен құқықтарын қамтиды.
Бір жағынан, ұлттық аз топтарға жататын адамдар мемлекеттің аумақтық тұтастығын құрметтеуі тиіс, ал екінші жағынан, осы мемлекетте тұратын мемлекет пен көпшілігі ұлттық аз топтарға жататын адамдарға қатысты заң алдындағы толық теңдік және оларды білдіру бостандығына құқығы, олардың этникалық, мәдени, діни және лингвистикалық тиістілігін сақтау және дамыту сияқты негізгі қағидаттарды қабылдауға және жүзеге асыруға өзінің ниетін көрсетуі тиіс. Барлық түйткілдер үйлесімді қарым-қатынастарды қолдау бойынша табанды және ұзақ мерзімді іс-қимылдар арқылы ғана еңсерілуі мүмкін. Бұл мәселеге үнемі көңіл бөлу – қоғамның әрбір азаматының міндеті болып табылады.
Белгілі болғандай, білім беру философиясы адамның тәрбиесі мен білім алуына тұтас және бүкіл әлемдік тәсілді табуға талпынады. ҚР бірыңғай білім беру кеңістігінің қалыптасуы бірқатар мәдени алғышарттарды айқындап отыр:
а) барлық халықтарға өздерінің терең, менталдық негіздерін түсініп, олардың мәдениеті
мен білімінің даму бағыты мен сипатын көрсететін рухани монолитті анықтау қажет;
б) Қазақстан халықтарының бірыңғай әлемдік білім беру кеңістігіне кіруі мәдениеттер мен дәстүрлердің, әдет-ғұрыптар мен менталдылықтардың, діндер мен педагогикалық жүйелердің диалогын орнатуды көздегені белгілі. Сондықтан Еуразиялық ойлаудың ерекшелігін ескеру қажет;
в) Қазақстан халықтарының тарихи өткенін бояусыз, олардың әдет-ғұрыптары мен
дәстүрлерін идеалдандырусыз, олардың білім беру перспективасындағы рөлін асыра ұстай отырып, шынайы құндылықтар мен идеалдарды сақтау және қорғау маңызды.
2.3 Жеке тұлғаға бағытталған білім
Адамның әлеуметтік-мәдени дамуының педагогикалық механизмі ретінде жеке тұлғаға бағытталған білім жүзеге асады. Білім берудің көпмәдениеттілік принципі – өскелең ұрпақты рухани байыту, планетарлық сананы дамыту, көпмәдениетті ортада өмір сүруге дайындығы мен іскерлігін қалыптастыру мақсатында этникалық, жалпыұлттық және әлемдік мәдениетті игеру процесі ретінде қарастырылады. Парадигмаға негізделген көптілді білім берудің әлеуметтік-мәдени тәсілі: мәдениет-мақсат, тіл-құрал, Қазақстандағы қазіргі заманғы білім беру жағдайына барынша сәйкес келеді [8; 9; 10; 11; 12].
Өйткені әр түрлі халықтардың достығына, адамзаттың жаһандық мәселелерін шешуге, ақпараттық қоғамға көшуге байланысты жалпы әлемдік үрдістер контекстінде мұндай оқытудың отандық білім беру үшін маңызы артып келеді.
Болон конвенциясы аясында студенттерді оқытудың барлық процесін ұйымдастыруға қойылатын жаңа талаптардың мазмұнын ұғыну барысында Қазақстан ЖОО оқытушыларының алдына қойылған маңызды міндеттер жоғары кәсіби білім беру сапасының негізгі көрсеткіштерінің бірі ретінде оқыту нәтижелеріне бағытталған.
Мұндай бағытта білім беру нәтижелерін құзыреттілік тілінде, оларды диагностикалау және бағалау әдістерінде жоспарлауға көшу міндеті өзекті болып табылады. Бұл студенттерді танудың белсенді процесіне, икемділікке және өз бетінше оқуға дағдылануға мүмкіндік береді. Ал бұл өз кезегінде, еңбек нарығында қатаң бәсекелестік жағдайында оларға жұмысқа орналасуға көмектеседі. Сонымен қатар, жаңа ақпараттық құралдар мен технологияларға бейімделе білу қабілеті, нақты еңбек нарығының жағдайына барлық жеке ерекшеліктерін «қалыптастыра білу – бұл қазіргі заманғы жоғары оқу орны түлектерінің біліктілік сипаттамаларымен қатар оның бәсекелестік артықшылығын анықтайтын, мансаптық өсуін қамтамасыз ететін және оның өмірлік табысын анықтайтын қасиеттер.
2.4. Білім берудегі құзыреттілік тәсіл
«Құзыреттілікке негізделген» тәсіл әлемдік деңгейдегі құзыретті кадрларды даярлауға байланысты туындайтын білім беруді интернационализациялаудың экономикалық пайдасымен өлшенетін мақсаттар мен нәтижелер шоғырланған; сондықтан құзыреттілік кәсіптік білім беру саласындағы инновациялық процестерді дамытудың қажетті шарты ретінде жүреді. Білім беруге құзыреттілік тәсілді қолданудың инновациялық әлеуетінің мәселелерін ұғыну қажеттілігі туындайды.
Өйткені дәл осындай аспектілер:
1) білім берудің барлық процесін оның соңғы нәтижелеріне көрсетуге көмектеседі, өйткені білім, білік және дағды жиынтығы анық көрсетіледі;
2) МЖМБС-ға сәйкес оның сапа нормалары ретінде білім беру нәтижелерін жасауға ықпал етеді, «өзгермелі қоғамда оның ұтқырлығын қамтамасыз ететін маманның құзыреттілік моделіне» [7, 3; 8; 9];
3) оқыту нәтижелеріне стандарттар мен оқу жоспарларының бағытталуына ықпал етеді, олар тең және ашық болады.
Бұл жағдайда құзыреттілік тілінде берілген білім нәтижелері, С. Г. Тер-Минасованың пікірінше[5, 24], – бұл академиялық және кәсіби мойындау мен ұтқырлықты кеңейтуге, дипломдар мен біліктіліктердің салыстырмалылығы мен үйлесімділігін арттыруға жол ашады. Қазақстан Республикасының көпэтникалық және мультимәдени білім беру әлеуетінің контекстінде құзыреттілік тәсілді жүзеге асыру бірыңғай білім беру, кәсіптік-біліктілік және мәдени-құндылықтық кеңістікті қолдаудың қосымша факторы болып табылады [5, 54]. Өйткені ол келешекте өзгермелі жағдайлардағы интеграциялық процестерде ғана емес, сонымен қатар ақпараттық кеңістікті кеңейтуде, жаңа компьютерлік ақпараттық технологияларды дамытуда, іскерлік және жеке байланыстарды кеңейтуде көрінетін жаһандану үдерістерімен байланысты.
Сондықтан құзыреттілік тәсіл маманды дайындау процесіне практикалық-бағытталған сипат береді. Кәсіби білім беру саласындағы инновациялық үдерістердің дамуына оң әсер етеді, маманның кәсіби құзыреттілік деңгейін өлшеудің дәл жүйесін әзірлеуге мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасында мәдениетаралық кәсіби байланыстың кеңеюіне байланысты қоғамның үш тілді – қазақ, орыс және ағылшын тілдерін меңгерген әр түрлі бейіндегі мамандарға деген қажеттілігі артады. Мәдениетаралық-кәсіби өзара іс-қимылды табысты жүзеге асыру тарихи дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың, өмір салты мен т. б. әсерімен детерминацияланатын қоғамдық және іскерлік мінез-құлықтың ерекшелігін айқындайтын әртүрлі мәдениеттердің кәсіби маңызды тұжырымдамаларын игеруді көздейді. Когнитивті аспектіні ескере отырып, тұлғааралық қарым-қатынас сипатын коммуниканттардың қатысымдық интенциялары және олардың жетістіктерінің стратегиялары (ынтымақтастық, бәсекелестік, шиеленіс және т.б.) анықтайды.
2.4.1 Тілдік, коммуникативтік және мәдениетаралық құзыреттердің арақатынасы
Тілді меңгеру үшін айқындаушы деңгей және кейіннен кәсіби салада шешім қабылдау үшін базистік негіз жеке тұлғаның интегративті сапасы ретінде тілдік құзыреттілік болып табылады. Біздің елімізде ұзақ уақыт бойы тілдік құзыреттілік оның лексика-стилистикалық аспектісінің көп бөлігіне қатысты болды. Ол орыс тілінде кәсіби коммуникацияны ұйымдастырудың когнитивтік аспектілерін талдаумен байланысы жоқ. Бұл жобалау және фреймдерді құрастыру [3, 43; 4, 12-18; 5; 6] кәсіби жағдайды құрастырумен тікелей байланысты ядролық, ядро айналысындағы және перифериялық компоненттерді бейнелеумен, сондай-ақ олардың реакциясы мен мінез-құлқын болжау, оқиғалардың дамуын алдын алу және коммуникативтік стратегияларды таңдау мақсатында әртүрлі коммуниканттардың әлем туралы білімді, пікірлерді және түсініктерді талдау шеңберіне тарту. Ғылыми әдебиетте [1, 290; 3, 89; 4, 27], қазақ-орыс-ағылшын тілді әлеумет өкілдерінің коммуникативтік мінез-құлық стратегияларын жан-жақты кешенді зерттеу, олардың лингвоәлеуметтік және мәдениеттанушылық ерекшеліктерін «тілді «бұрмалаушылар» концептуалды жүйеге, әлемнің көрінісіне, шет тілін тасымалдаушылардың құндылық бағдарларына, мәдениетаралық қашықтықты жақындастыруға, оның басқа халықтың іскерлік мәдениетіне бейімделуге дайындығын тәрбиелеуге, шет тілінде кәсіби ынтымақтастықтың оңтайлы стратегиясын әзірлеу мақсатында өзара іс-қимыл мен Ықпал етудің өзге әлеуметтік-мәдени контекстіне «тартуға» көмектеседі «[1, 289]. Дәл осындай жағдайда әртүрлі өзара қарым-қатынасты орнату кезінде прагматикалық міндеттерді шешу кезінде әртүрлі мәдени қоғамдастықтар өкілдерінің өзара түсіністігі, барабар коммуникативтік мінез-құлық байқалады.
Сондықтан студенттерді тілдік, коммуникативтік және мәдениетаралық құзыреттілікке оқыту міндетті түрде іскерлік қарым-қатынастың мәдени стандарттарын әзірлеуді, іскерлік қарым-қатынастың өзгермелі жағдайларында тілді саралап қолдана білуді, іскерлік этикет формуласын (әсіресе параллельдік сәйкестік болмаса), ұлттық менталитетті түсінуді және т. б. қамтитын тұтас тұжырымдамаға негізделуі тиіс.
Мәдениетаралық түсіністік пен тиімді өзара іс-қимыл жасау үшін тілдік, коммуникативтік және мәдени құзыреттілік деңгейлері арасында пропорционалды тәуелділік қажет. Асимметрия жағдайында жоғарыда аталған құзыреттер арасында түсініспеушілік ықтималдығы жоғары, өйткені тілді меңгерген кәсіпқойдан мәдениетаралық құзыреттің тиісті деңгейін күтіп, оған жеткілікті көлемде әлеуметтік, әлеуметтік-мәдени және мәдениеттанулық ақпарат ретінде жүгінеді.
Мәдениетаралық құзыреттілік (бұдан әрі – ХҚКК) үш аспектіде қаралуы мүмкін:
1) басқа коммуникативтік қоғамдастықтың тілін, құндылықтарын, нормаларын, мінезқұлық үлгілерін білуді болжайтын өзге мәдени бірегейлікті қалыптастыру қабілеті ретінде.; мұндай тәсілде ақпараттың ең көп көлемін және өзге мәдениеттің барабар білімін игеру мәдениетаралық құзыреттілікті игерудің негізгі мақсаты болып табылады; мұндай міндет аккультурацияға қол жеткізу үшін, тіпті туған мәдени қатыстылықтан толық бас тартуға дейін қойылуы мүмкін;
2) өз серіктестері мәдениетінің негізгі элементтерін жеткіліксіз білмеген жағдайда да басқа мәдени қоғамдастық өкілдерімен байланыс кезінде табысқа жету қабілеті ретінде. Мәдениетаралық құзыреттіліктің осы нұсқасымен көбінесе мәдениетаралық коммуникация практикасында, мысалы, Мультимәдени және полингвалды:
3) кейбір мәдени қауымдастық мүшелерінің «өз» және «бөтен» жанжалдарының алдын алу үшін әртүрлі стратегияларды пайдалана отырып, басқа мәдениет өкілдерімен өзара ісқимыл процесінде түсіністікке қол жеткізу және өзара іс-қимыл барысында «жаңа мәдениетаралық коммуникативтік қауымдастық»құру қабілеті ретінде Қазақстанда жиі кездесетін болады.
2.4.2 Тілді оқытудың әдістері, модельдері мен парадигмалары
Құзыреттілік тәсіл шеңберінде тілді оқытудың әдістерін, модельдерін және парадигмаларын қарастыруға болады. Ғылыми әдебиетте бірнеше рет ХҚКК оқыту – кешенді білім беру үдерісі болып табылады. Оны іске асыру кезінде барлық күш-жігерді әр түрлі этностардың әлем бейнесінің фрагменттерін түсінуге тең түпнұсқалық материалдарды (мәтіндерді, өлеңдерді, әндерді, бейнематериалдарды және т. б. тіл үйрену процесіне қосу арқылы бағыттау қажет:
а) тілді оқыту процесіне теңтүпнұсқалы материалдарды (мәтіндерді, өлеңдерді, әндерді,
бейнематериалдарды және т. б.) қосу жолымен;
б) оқытудың белсенді түрлерін (проблемалық тапсырмалар, әлеуметтік-мәдени
бағыттағы рөлдік ойындар пайдалану жолымен,
в) студенттерді аккультурацияның нақты міндеттерін шешуге бағытталған аудиториядан тыс жұмыстың әр түрлі түрлеріне (мәдени-елтанушылық викториналар мен конкурстар, шетелдік досымен хат алмасу және т. б.) тарту жолымен.
Вербалды немесе вербалды емес деңгейлерде мінез-құлықтың дәлме-дәл моделіне қол жеткізу үшін еліктеу қажет (бұл тек бейнефильмдерді оқу арқылы немесе көркем коммуникация процесінде осы факторға көңіл бөлу арқылы ғана мүмкін), сондай-ақ «оқытуды мақсатты түрде ұйымдастыра отырып, осы лингвомәдениетке тән үлгілердің көрінуін ынталандыратын жағдайларды құрастыра отырып, типтік интонациялық модельдер, сондай-ақ фреймдердің рөлін атқаратын белгілі бір сөйлеу шаблондары мен клишелерін қолдану» [6, 62-64]. Біз Л.В. Цурикованың :»Фреймдер, коммуникативтік мінез-құлық схемалары әртүрлі лингвомәдениетте бірдей болуы мүмкін, өйткені жалпы адамзаттық құндылықтар бар, бірақ скрипттер, сценарийлер мүлдем әртүрлі» деген пікірімен келісеміз. [7, 61-62].
2.4.3. Кросс-мәдени тренингтерді қолданудың қолданбалы аспектілері
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті филология факультеті негізінде қолданбалы лингвистика және мәдениетаралық коммуникация зертханасы құрылды, онда мәдениетаралық коммуникация мен құзыреттілік, төзімділік дағдыларын дамытуға, ксенофобия мен оның жекелеген түрлерін алдын алуға және жеңуге бағытталған кроссмәдени тренингтер түрінде орыс тілін оқыту бойынша арнайы сабақтар өткізіледі.
Бұл келесідей дағдыларды қалыптастыруға мүмкіндік жасайды:
а) өзге өмір салтының феномені, сана және сезім жүйесі, құндылықтар иерархиясы;
б) өзге мәдениет фактілерін қабылдау және түсіну, оларды өзінің Әлемдік және мәдени
тәжірибемен салыстыру, олардың арасында айырмашылықтар мен ортақ тұстарын табу;
в) олармен диалог құру, оларды сын тұрғысынан ойлау және сол арқылы әлемнің
өзіндік бейнесін байыту.
Мәдениетаралық құзыреттілікті қалыптастырудың тікелей әдістері ретінде біз тіл сабақтарында келесі тәсілдерді пайдаланамыз: 1) теңтүпнұсқалы оқу курстарына лингвоелтану және мәдениеттану түсініктемелері; 2) қазақ-орыс-ағылшын мәдениетаралық айырмашылықтар туралы түсінік беретін параллель мәтіндері бар әдістемелік әзірлемелер, мысалы:
– мінез-құлық саласында сәлемдесу мәнерлері; қарым-қатынастың бейвербальды құралдары; күнделікті өмірдегі мінез-құлық нормалары; ұлттық-ерекше адамгершілік пен әдет-ғұрыптар; іскерлік этикет; Іскерлік хаттама;
– сөйлеу саласында (іскерлік хат жазысудың; сөйлеу мәдениеті; келіссөздер жүргізу
(оның ішінде телефондық); әңгімелесудің ықтимал тақырыптары, тақырыптар – табу; «зайырлы әңгімелесу»;
– қарым-қатынас және қабылдау саласында (тұлғааралық қатынастар, уақыт пен кеңістікті қабылдау; индивидуализм және ұжымшылдық; жұмысқа қарым-қатынас; түстерді қабылдау; қоршаған ортаға қарым-қатынас (экологиялық сана); стереотиптер; ерлер мен әйелдердің әлеуметтік рөлдерін қабылдау, эмансипация мәселелері.
Интернет желісінің ақпараттық ресурстарын оқу процесіне белсенді түрде біріктіре отырып, оқытушылар сабақ мазмұнына электрондық презентациялар әзірлейді және енгізеді, виртуалды демонстрациялар көрсетеді, лекциялар мен практикалық сабақтарды түрлі электронды энциклопедиялардағы көрнекі материалдармен безендіреді; оқытудың белсенді әдістерін (тренингтер, рөлдік ойындар, дискуссиялар, «дөңгелек үстелдер», «кейс-стади» және т.б.) және басқа да интерактивті технологияларды пайдаланады.
Оқу процессіне барлығын қатыстыруға ықпал ететін, жаңа идеяларды студенттерде креативті шеберлік пен дағдыларды қалыптастыруға әсер ететін жобалар үлгісі жеткілікті белсенді енгізілуде. Әр түрлі жұмыс тәсілдерін пайдалана отырып, қарым-қатынастың нақты және ойдағы көздеген жағдайларын жасауға мүмкіндік беретін бейне-сабақтарды қолдану оқытушы мен студенттің синергетикалық ынтымақтастығының атмосферасы мен әсерін тудырады. Зертханада құрылған үлгілерінің дыбыстық және жазбаша мәтіндер мен бейнесюжеттер бар. Бұл материалдар көптеген мәдени бірліктерден тұрады (мақал-мәтелдер, фразеологизмдер, идиом және т.б.). Сондықтан барлық оқу тапсырмалары мәдениетаралық құзыреттілікті қалыптастыруға бағытталған.
Тілді оқыту кезінде рөлдік ойындар, жағдаяттар, сценарийлер, әртүрлі оқыту ойындары сынды әдістер жиі қолданылады. Өйткені ол тәілдер оқушылардың физикалық және эмоциялық белсенділігін тудырады, олардың қиялын және жанынан ойлап шығару қабілетін ынталандырады. Мұндай қабылдау студенттердің өз пікірінің формасын өзгертіп, қарымқатынастың белгілі бір вербалды немесе вербалды емес құралдарын, мәдениетаралық қарымқатынас жағдайына сәйкес мінез-құлық моделін таңдай білуін қалыптастырады.
Оқытудың инновациялық түрлері оқу үдерісіне белгілі бір ретпен енгізіледі: жеке талдаудан және нақты жағдайларды бағалаудан бастап, жағдайды ұжымдық бағалау, дидактикалық ойындар, яғни рөлдік, операциялық, имитациялық түрлері алмаса отырып қолданылады. Бұл тізбектің барлығы студенттерге бөлшектелген түрде берілетін өзіндік бір
«матрешка» тәрізді, яғни бұл формалар олардың күрделенуіне қарай қолданылуы тиіс.
ҚОРЫТЫҢДЫ
Сонымен, білім беру ашық қоғамдағы маңызды сала болып табылады, өйткені ол жеке тұлғаның өзіндік ерекшелігін тану үшін негіз болып табылатын жалпы өмір элементтерін іске асырмайды, сонымен қатар жастардың ересек және жауапты азаматтар болуға даярлайтын басты құрал болып табылады. Білім беру төзімділік пен өзара түсіністікпен байланысты құндылықтарды қолдап, жастарға көпұлтты және әр түрлі қоғамда өмір сүру мен өркендеу үшін қажетті қасиеттерді тәрбиелейді. Олардың көпмәдениетті әлемде көпмәдениетті диалогқа, сындарлы тіршілік етуге дайындығын көтермелеуі тиіс.
Сондықтан қазіргі педагогиканың басты міндеті – жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуы мен өзін-өзі дамытуы үшін жағдай жасау болып табылады. Ал оқытушының педагогикалық қызметінің негізі жеке тұлғаны шығармашылық оқыту мен тәрбиелеуге ықпал ететін педагогикалық технологияларды қолдану. Ол өз өмірін жетілдіру және дамыту жолымен, яғни синергетика заңдары бойынша қалыптастырады. Бұл тұрғыда тілдік, коммуникативтік және мәдениетаралық құзыреттілік – бұл тілдік тұлғаның өзіндік мәдениетінен тыс шығып, мәдени медиатордың сапасын жоғалтпауға мүмкіндік беретін қабілет. Аталған барлық құзыреттерді қалыптастыру үшін «Мәдениет қақтығысы» неғұрлым ықтимал салаларды білу қажет.
Сондықтан құзыреттілік шеңберінде орыс тілін оқытудың тәсілдері, әдістері мен модельдерін білу мүмкін болатын коммуникативтік түсініспеушіліктің алдын алуға және тіпті оларды болдырмауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, студенттердің өзгеше өмір сүру салтының феномендеріне бағдарлану аспектісінде салыстырмалы ойлаудың дамуын ескеріп, оларды танып, қабылдай алады.
Сондай -ақ оларды өз мәдениетімен салыстыра алады, яғни мәдениаралық қарымқатынаста түсінбеушілікті анықтау үшін төл мен өзге мәдениетті детерминанттар тұрғысынан анықтай алады. Осының барлығы жеке тұлғаның Еуразияның әлеуметтік-мәдени контекстінде табысты коммуникативтік қызметке белсенді түрде тартылуына ықпал етеді.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1. Нуртазина Марал. Взаимосвязь языковой, коммуникативной и межкультурной компетенций: методы и модели обучения русскому языку // Jezyk Rosyjski jako przedmiot nauczania w szkole wyzszej. – Wydawnictwo Uniwersytetu Maru Curie-Sklodowskiej, Lublin, 2013.–P. 285-299.
2. Назарбаев Н.А. Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания («Болашаққа бағдар: Рухани Жаңғыру») // Казахстанская правда. – 12 апреля 2017 года.
3. Сорокин Ю.А., Марковина И.Ю., Крюков А.Н. и др. Этнопсихолингвистика / отв.
ред. и авт. предисл. Ю.А. Сорокин / Ю.А. Сорокин, И.Ю. Марковина, А.Н. Крюков. – М.:
Гнозис, 2017. – 192 с.
4. Стернин И.А. Введение в речевое воздействие. – Воронеж, 2010. – 211 с.
5. Тер-Минасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация. – М.: Изд-во МГУ, 2004. – 352 с.
6. Фурманова В.П. Межкультурная коммуникация: язык, культура, ментальность: Сб. науч. тр. – Мордовский гос. ун-т им. Н.П. Огарева, 2005. – 236 с.
7. Цурикова Л.В. Проблема естественности дискурса в межкультурной коммуникации. – Воронеж: ВГУ, 2002. – 257 с.
8. Byram M. Investigating Cultural Studies in Foreign Language Teaching. – Clevedon: Multilingual Mateers ltd., 1991. – 219 P.
9. Crystal D. The Cambridge Encyclopedia of Language: 2 edition / D. Crystal. – Cambridge: Cambridge University Press, 2003. – 506 P.
10. Hall E., Hall M. Hidden Differences, Studies in International Communication: How to communicate with Germans. – Hamburg: Stern Magazine, 1983. – 97 P.
11. Hofstede G. Cultures and Organisations: Software of the Mind: 3 edition / G. Hofstede. – Maastricht: McGraw-Hill, 2010. – 576 P.
12. Нуртазина М.Б., Сарбаева М.Б. Экспланаторный потенциал сети Интернет в реализации оппозиции «говорящий-слушающий» // Наука и жизнь Казахстана. – №6 (66). – 2018. – С. 294-300.
Обосновывается необходимость рассмотрения полиязычной личности в контексте модернизации систем ы образования в Республике Казахстан. В дискурс изучения полилингвальной личности включаются философско-педагогические основания культуры: толерантность, диалог культур, лингвострановедческие и социокультурные знания, синергетические познания. Продемонстрирован основной инструмент реформирования казахстанской образовательной системы – поиск новых ценностных ориентиров и приоритетов, отвечающих требованиям мультикультурного с ообщества Евразийства. Результаты проведенного исследования показали, что содержанием гуманистической парадигмы образования становится ориентация учебного процесса на развитие не только познавательных, но и личностных возможностей студентов / магистрантов и интеграционный характер обучения. Выявлены принципы личностно-ориентированного образования, потенциал применения компетентностного подхода как необходимого условия инновационных процессов в сфере профессионального образования. Предлагаются и подробно описаны методы формирования межкультурной компетенции в виде кросскультурных тренингов.
The necessity of considering a multilingual personality in the context of modernizing education systems in the Republic of Kazakhstan is substantiated. The discourse of studying a multilingual personality includes the philosophical and pedagogical foundations of culture: tolerance, dialogue of cultures, linguistic and regional sociocultural knowledge, synergetic cognition. The main tool for reforming the Kazakhstani educational system is demonstrated: the search for new value guidelines and priorities that meet the requirements of a multicultural community of Eurasianism. The results of the study showed that the content of the humanistic paradigm of education is the orientation of educational process on the development of not only cognitive, but also personal capabilities of students / undergraduates and the integration nature of training. The principles of personality-oriented education, the potential for applying a competencybased approach as a necessary condition for innovative processes in the field of professional education are revealed. Methods for the formation of multicultural competence in the form of crosscultural trainings are proposed and described in detail.
IRSTI 16.21.47 D.O. Ossokina
Ablai Khan Kazakh University of International Relations and World Languages, Almaty,
Kazakhstan, Darya_Olegovna12-13@mail.ru
ENGLISH NEOLOGISMS IN WEB-BASED EDUCATION, TYPES AND WAYS OF FORMATION
This article is devoted to the study of various types of new words in the communicative sphere of web-based education, such as proper neologisms, transformations and semantic innovations. The results presented herein suggest that the most productive ways of neologisms formation are syntactic and semantic. In this work arguments and opinions have been given in favor of word formation mechanisms of educational terms in the sphere of web-based education such as derivation, compounding, merging, blending, shortening, clipping, occasionalizms and semantic means like metaphor, metonymy, eponymy and conversion. The abovementioned analyses results suggest target direction for further research, the investigation of the usage of terms in different contexts taking into account the specificities of the education system.
Key words: neologism, word formation, compounding, clipping, merging, acronym, abbreviation, derivation, blending, web-based education.
Introduction. The problem of the emergence and use of neologisms has always interested linguists. According to I. V. Arnold, neologisms include any new word or stable expression created in accordance with the productive language models of a given language, a word with a modified meaning of already existing lexemes and, finally, a word borrowed from another language and perceived by the speakers of this language as something new [1, 232 p.]. Thus, the enrichment of the vocabulary of modern English occurs in three main ways: syntactic (word formation), semantic (changes in the meaning of the word, its rethinking) and with the help of borrowings [2, 74 p.].
The present paper aims to investigate the types of neologisms in web-based education, focusing on the formation processes applied while forming such neologisms. Web-based education, being a new form of education that rapidly develops new ways of learning, creates space for new learning concepts to be named. The term-coining process within the web-based education context is carried out by teachers, students, linguists and specialists in the fields of IT (Information Technology) and programming.
Research methods and materials. Speaking about the object of study of this work, it should be noted that the sphere of neology is developing as rapidly as the object of its study — new words. And if at the end of the twentieth century researchers estimated the number of new English words in the range in 12000 [3], while in 2002 this figure increased to 10,000 new words and word forms according to some calculations [4]. The number of neologisms that occur in the language every day in our time is incalculable, according to the linguistic portal Global Language Monitor, about 5,400 new words appear annually [5]. Thus, the specificity of the object under study is such that the topic does not exhaust itself, and research work continues to be relevant, complementing and clarifying the analyzed phenomenon.
This research project adopts both qualitative and quantitative research approaches, including derivational analysis, method of comparing vocabulary definitions. The research questions include: (1) what are the types of neologisms function in the sphere of web-based education in modern English language (2) what are the effective ways of neologisms formation?
The theoretical base of the research consists of the scientific works of the following linguists:
Haham L.A. (1970), Arnold I. V. (1973), I. Galperin (1984), Bruce В. C. and Hogan, M. P. (1998), Askov E. and Bixler B. (1998), Grinev S. V. (1993, 1995, 1998), P. Newmark (1988), V. Zabotkina (1982, 1990, 2012, 2015, 2016) and others.
Theoretical basis. The term neologism is generally defined as ‘a new word or a new meaning for an established word’. Peter Newmark defines neologisms as “newly come lexical or existing units that acquire a new sense” [6, 140 p.]. Oxford Dictionary of English defines a neologism as “a newly coined word or expression that may be in the process of entering common use, but has not yet been accepted into mainstream language [7]. Neologisms are often directly connected to a specific person, publication, period, or event and in our case to a specific educational policy or the appearance of new educational technology. Neologisms are one of the main problems of modem scientific research.
This paper proposes the analysis and classification of terms into groups according to the structural and semantic features, taking into account the classification of L. A. Haham. [8, 54 p.]
Thus, educational neologism is a new word (set of expressions), new in form or meaning (or meaning and form).
1) Proper neologisms (new form plus new meaning):
Audiotyping; bio-computer; thought-processor; cloud computing; freevlog; course casting; webopedia.
2) Transnominations (new form plus old value given by another form): calendar plan — long term plan; unit — midterm plan, scheme of work; daily lesson plan — short term plan;
3) Semantic innovation (new value plus old form): tagging, traffic, follow, share, post, wall, hacking, search, link, viral, visitor, surf, feed, alert, tweet, find, status, vote, recommend, browse.
The experience of introducing electronic technologies into the educational process shows that teachers can often be confused or even not happy with the increased attention paid to technology and complicated technical terms, but the teacher in modern conditions should be ready to provide students with not only educational support but also with technological support. Numerous studies have shown that in the classrooms almost no technology is used. [9, 54 p.].
Instead of using technology to contribute to student-centered learning approaches that can improve learning, many teachers use technology to reproduce what can be done with projectors, televisions, or boards [10, 8 p.].
Analysis and results. The syntactic way of forming new words over the years is the most productive. Most neologisms are created using the methods of word formation available in the English language — word composition, merging, abbreviation and others. The most common way to form neologisms on the basis of words already existing in the language is — compounding, i.e. simple addition of the basis. Neologisms are especially useful in identifying new inventions, new phenomena, or old ideas which have taken on a new cultural context. Neologisms in education are often created by combining existing words (flipped classroom, blended learning, digital era, information age, knowledge era).
Most often, new words are formed on the model Noun + Noun. Here are some examples: cyber school — a teaching institution which provides education via the Internet, rather than in a traditional school setting; lifehack — an action you can take to make your life easier or better; subskill — skills that are all part of the main skill. The second most productive word-formation model is Adjective + Noun. As an example, the following complex words: digital logic — a logical system in which each variable can take one of only two values, as true/false, on/off, etc.; active learning — an educational approach in which students are encouraged to engage with the material to be studied through activities, such as experimentation, group discussion, and role-play; online search — a search for information conducted using a computerized system (in later use especially the Internet); especially a search using a particular string of words or characters entered into a search engine etc. [7].
The second most common syntactic way to form new words is merging, in which one of the words or both of them is immediately abbreviated. Merged words are strong expressive units, created with the participation of the language game, transmitting, usually humorous and ironic attitude to the nominated property [11, 40 p.]. They are always stylistically colored. In most cases, the value of neologisms-ingots is easy to guess. For example, grip-lit = gripping + literature — a novel with an exciting psychological storyline; edutainment= educations + entertainment; freshmore (high school student or college student, only conditionally transferred to the next class or year of study due to the existing debts on a number of subjects (fresh(man) + (so-pho)more) [12].
However, some merged neologisms are difficult to understand and translate without context and require additional intellectual work: education + babble = edubabble — terms used and associated with teaching and/or public education; education + punk = edupunk — teaching philosophy incorporating learning and teaching practices steeped in the do-it-yourself DIY ethic, without abandoning the thrill of personal rebellion and all fruition stemming from that etc. [12]
Affixation is also a productive way to form the latest English neologisms. The suffix way is especially popular: educate – educationese, textese, internetese, educationese, academese (ese), educational (al); grade — grading (ing), assess — assessment (ment), and flexible — flexibility (ity), flexitarian (arian), work — wokeness (ness). Prefixing is also a fruitful affixal way: re — redraft; pre — pre-teach, self – self-managed, self-paced, self-assessed; over – overestimate; under – underestimate; prefix — suffix method (pre-teaching, redrafting, multi-skilling, multi-graded, selfdevelopment, overestimated, underestimated, under-performed).
The current and very productive way of word formation in this period of development of the English language is the abbreviation. In the group of shortenings we identified, we found acronyms
(MOOC – massive open online course, CELTA – Certificate of English Language Teaching to Adults, DELTA – Distance Education And Learning Technology Applications, PISA – Programme for International Students Assessment, IELTS – International English Language Testing System, TOEFL – Test of English as a Foreign Language, FOLO — Fear Of Living Offline, STEAM — the fields of Science, Technology, Engineering, Arts and Maths considered as a group, CLIL — Content and Language Integrated Learning); as well as abbreviations (CBT – computer-based teaching, WBL web-based learning, GPA — Grade Point Average, TKT – Teacher Knowledge Test, PET – Preliminary English Test, FCE – First Certificate Examination, CAE – Certificate for Advanced English / Computer-Aided Engineering) and clippings: exam — examination, lab — laboratory, doc – doctor, prof – professor, uni – university Gen Z — Generaton Z, convo — conversation etc.
The word-formation analysis of the latest neologisms conducted in this research also showed that some new words are formed in a mixed way. Here are some examples. Neologisms are formed with the help of composition and affixation: freeblogging (free + blog + ing), ungoogleable (un + google + able), note-taking (note + take _ ing), webcasting (web + cast + ing), live-sreaming (live + stream + ing) etc. Edubabble — terms used and associated with teaching and / or public education, is the noun formed by mergers and affixation, as well as following examples: Blogging, Vlogging, Vodcasting, Webquests etc. Fablab (industrial research laboratory equipped with the latest digital technology), edtech – educational technologies, edtalk – educational talks (conversations), webinar –web seminar, emotags – emotions and tagging, eduspeak – education and speak, educhat – education and chatting – all this neologisms are formed by mixed type of word formation involving clipping and compounding. It is remarkable that in the formation of the following words, three ways are involved at once — clipping, compounding and affixation: flexischooling – (flexi + school + ing) training, in which a child is enrolled in a certain school, but rarely goes to this school, mainly attends home, edutainment (educate + entertain + ment) — the knowledge obtained by something that amuses or pleases.
Semantic way of forming new words, i.e. rethinking the words existing in the language, changing the values of the lexemes that already exist in the language, is the second most frequent method of forming the newest neologisms. In such cases, the emergence of neologisms occurs due to polysemy, metaphorical transfer, metonymy, homonymy, conversion, etc. [13, p. 234]. We will give the examples found in the electronic Urban dictionary: recommended — random videos from 5 years ago that pop up in your YouTube feed., traffic — stream of information, post – message on the forum in the internet, wall — mass repost, search – look for information in the internet, link — uniform resource pointer address, viral — another word for popular. Most commonly used on the internet., visitor — user accessing a website, surf — web browsing, tweet — whenever talking about something to do with Twitter, status – current state of the process or program etc. [12]
Discussion. As already mentioned in this work, most of the English terms of e-education are neologisms — new words appeared with the aim of nominating the phenomena and processes occurring in the rapidly developing field of e-education. As one of the productive means of replenishing the vocabulary of the language, new lexical units are an interesting material for linguistic analysis and a detailed study of their semantic and structural features. Russian linguist L.A. Haham classifies neologisms taking into account their semantics and structure, therefore this classification of neologisms can be named the structural-semantic classification of neologisms:
1. A word in which both the form and the meaning are new
2. The form is new, but the meaning has already existed in some other word
3. The meaning is new but the form has existed before [8, 49 p.].
E.V. Rosen, famous Russian linguist who studies neologisms and cultural aspects of lexicology, classifies neologisms according to their structure, so it can be considered the structural classification of neologisms:
1. Neologisms are words, which can occur in isolation, but they can also be parts of new words
2. New morphemes, which have appeared in the language
3. A word that consists of already existing morphemes but in a new combination [14, 64 p.].
The word dot-com is an example of a neologism denoting a company that relies on the internet for most or all of its business, which arose due to the frequency of businesses including «.com» in their company name. This is a perfect example of how a new idea quickly becomes a new word, usually based on a gap in the current language or a need to advance the appearance of an idea which is becoming popular. As it is well- known neologisms often enter the language through mass media, the internet, or through word of mouth — especially, by younger people. Educational neologisms enter the language through teachers’ communication on conferences, sharing articles and discussions on professional topics.
Types of neologism in education include scientific neologisms are words created to describe new scientific discoveries e.g. scaffolding, 1+1; technological neologisms are words created to describe inventions: videotape, webcasting, 3D learning, collaborative learning, virtual learning etc.; informal neologisms are slang words: wiki, booboo — a mistake (I made a booboo on the last question of the exam), couch potato, dynamite (powerful; excellent), to the max: maximum (I studied to the max), zip: nothing (I don’t know zip about the topic) etc.
Galperin divided neologisms into two types, which are “terminological neologisms” and “stylistic neologisms”. Terminological neologisms are those that designate newborn concepts while stylistic neologisms are coined because their creator seeks expressive utterance. In this research, terminological neologisms in educational context, or teaching / educational neologisms” are talked about [15, 86 p.].
Regarding the English word coinage, Peter Newmark in his book A textbook of translation reviewed 12 types of neologisms: (a) completely new words; (b) old words or collocations with new meanings; (c) new collocations, e.g. “unsocial hours”; (d) eponyms- recently based on proper names, including inventors and names of firms and towns; (e) acronyms; (f) blends, i.e.
combinations of two words, highly productive; (g) phrasal (nouns or verbs),e.g. “trade-off’, “zeroin”; (h) derived- formed with productive prefixes or suffixes, e.g. “encyclopaedism”; (i) abbreviations (shortened form of word); (j) transferred word-borrowed from other languages and kept only one sense of their foreign nationality; (k) pseudo-neologisms-generic words standing in for specific words; (l) internationalisms — words that keeps the same meanings and the same forms in many countries [6, 140-148 p.].
Conclusion
To conclude, the vocabulary of modern English is almost completely replenished by internal resources — word formation and rethinking. The main number of neologisms appears in the English language with the help of such productive ways of word formation, as compounding, merging, affixing and shortening. Reconsidering the words existing in the language, changing the values of the lexemes that already exist in the language is the second most frequent method of forming the newest neologisms. The smallest number of neologisms enriched the lexical composition of the English language through borrowing, with the majority of new words being borrowed into English from Japanese and denoting different types of dishes and drinks.
We hope enough arguments and opinions have been given in favor of word formation mechanisms of educational terms in language teaching. Thus, knowing new terms is basic for the development of autonomous and efficient teachers, especially concerning the understanding of not only vocabulary but even proficiency. Improving teacher awareness of the internal structure of words and the mechanisms has a double effect. On the one hand, it contributes to logical memorizing and remembering; on the other, when the beginning teachers are aware of wordformation processes they are better prepared to decode new terms, which in turn will make teachers want to use those methods and innovations. Specific features of educational neologisms in English require non-traditional attitude to formation.
REFERENCES
1. Arnold I. V. Lexicology of modern English. Moscow: High school. — 1973. — 302 p.
2. Nesvetaylo YU. N. The main ways of neologisms formation in modern English.
Philological sciences. Questions of theory and practice. — 2008. — № 1 (1): 2 parts. Part 2. — P. 73-75
3. Barnhart D.K. Prizes and pitfalls of computerized searching for new words for dictionaries. Dictionaries. 7. — 1985. — p. 253—260.
4. Metcalf A. Predicting New Words: The Secrets of Their Success. MA: Houghton Mifflin Company. – Boston. — 2004.
5. Englishdom. How many words are there in English language? Available at:
https://www.englishdom.com/blog/skolko-vsego-slov-v-anglijskom-yazyke/ [accessed 10.07.2019] 6. Newmark P. A Textbook of translation. (Tice Hall Press, New York, 1988)
7. Oxford Dictionary of English. Available at:
https://www.lexico.com/en/definition/neologism [accessed 05.07.2019]
8. Haham L.A. The main types of new wordformations in modern English and the methods of their translation into Russian (on the material of the socio-political literature). Candidate of philological sciences dissertation synopsis. — Мoscow. — 1967.
9. Bruce, В. C., Hogan, M. P. The disappearance of technology: Toward an ecological model of literacy. Lawrence Erlbaum. — New Jersey. – 1998.
10. Askov E., Bixler B. Transforming adult literacy instruction through computer assisted instruction, Handbook of literacy and technology: Transformations in a post-typographic world. Mahwah, NJ: -Lawrence Erlbaum. — 1998. — P. 167-184.
11. Gorshunov Yu.V., Safiullin R.E. Popular neologisms of the English language in the light of word formation and language game // IN SITU. Philological sciences. — № 1-2. — 2016. — P. 3840.
12. Urban dictionary. Available at: https://www.urbandictionary.com/define.php [accessed 05.07.2019]
13. Polukhina P.A. The Role of Neologisms in Teaching the English Language. Proceedings of the Petersburg State University of Communications. Vol. 35. № 2. -2013. — P. 232-236.
14. Rosen E.V. German vocabulary: history and modernity. Publisher: High School. — 1991.
15. Galperin I.R. Text as an object of linguistic research. Moscow. — 1984.
Д.О. Осокина
Желілік білім берудегі ағылшын неологизмдері, қалыптастыру түрлері мен тәсілдері
Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті, Алматы, Қазақстан.
Бұл мақала желілік білім берудегі неологизмдердің түрлері мен қалыптастыру тәсілдерін зерттеуге арналған. Зерттелген коммуникативтік саладағы неологизмдердің жаңа сөздер, трансформациялар және семантикалық инновациялар сияқты әртүрлі түрлері қарастырылған. Мақалада ұсынылған нәтижелер неологизмдердің қалыптасуының ең нәтижелі тәсілі синтаксистік және семантикалық болып табылатындығын дәлелдейді. Деривация, қосу, біріктіру, араластыру, қысқарту, кесу, кездейсоқ өрнектер сияқты желілік білім беру саласындағы терминдерінің сөзжасамдық механизмдері жайлы аргументтер мен пікірлер келтіріледі. Сонымен қатар метафора, метонимия, эпонимия, түрлендіру сияқты және т. б. сөзжасамдық семантикалық амал-тәсілдер талданып көрсетілді.
Д.О. Осокина
Английские неологизмы в сетевом образовании, виды и способы формирования Казахский университет международных отношений и мировых языков имени Абылай хана, Алматы, Казахстан
Данная статья посвящена изучению неологизмов в сетевом образовании, типам и способам их формирования. Рассмотрены такие типы неологизмов в исследуемой коммуникативной сфере, как новые слова, трансформации и семантические инновации. Представленные результаты свидетельствуют о том, что наиболее продуктивными способами формирования неологизмов являются синтаксический и семантический. Приводятся аргументы и мнения о таких способах образования терминов сетевого образования, как деривация, сложение, слияние, смешение, сокращение, отсечение, случайные выражения. Кроме того, рассматриваются такие семантические способы образования терминов, как метафора, метонимия, эпонимия, преобразование и т. д. Результаты проведенного анализа диктуют необходимость дальнейшего исследования терминов сетевого образования.
ӘОК 811.512.1:18
Г. Сагидолда1 , С.Ж. Жуанышпаева 2 , С.К. Қасымова 3 1 ф.ғ.д., профессор Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Астана қ.
Қазақстан Республикасы, е-mail: asem963@mail.ru
2
ф.ғ.к., доцент М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, Петропавл қ., Қазақстан Республикасы, е-mail: samal500@mail.ru
3 ф.ғ.к., профессор Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Төтенше жағдайлар комитеті Көкшетау техникалық институты, Көкшетау қ., Қазақстан Республикасы, еmail:merei_72@mail.ru
ҚАЗАҚТЫҢ ПОЭТИКАЛЫҚ ДҮНИЕБЕЙНЕСІНІҢ ЭТНОМӘДЕНИ ФОНЫ (Ғ. Мұстафин шығармалары бойынша)
Бұл ғылыми мақалада заттарды жекелеп атайтын жалқы есімді зерттейтін тіл білімі ғылымының бір саласы ономастика жайлы сөз болады. Сонымен қатар соңғы жылдары ғылыми зерттеулердің нәтижесінде пайда болған ономастиканың бір бөлігі ретінде көркем шығармадағы жалқы есімдердің жеке автор қолданысындағы поэтонимдердің стильдік ерекшеліктері туралы айтылады. Көркем әдебиет тілі шығармада бейнеленуге тиісті сан алуан оқиғаларды, адамдарды, олардың қоғамдық– әлеуметтік қарым–қатынас барысындағы қақтығыстары мен мінез иірімдерін көрсетуді мақсат етеді. Көркем әдебиет тілі функциональдық стильдердің басқа түрлерінен өзінің құрамы жағынан ерекшеленеді. Ондай ерекшеліктердің бірі – поэтонимдердің шығарма тілінде сюжет желісіне арқау болу қызметі болып табылады.
Кілт сөздер: лексика, ономастика, стиль, поэтоним, оним, әдеби, экспрессивті, оқиға, мәтін, сюжет.
КІРІСПЕ
«Кез келген этностың тілінде оның басып өткен бүкіл ұзақ өмірінің өрнегі жатыр. Оның кейбір нұсқасы бүгінгі ұрпаққа тас мүсіндер мен жартастарға қашалған жазулар арқылы ескі архитектуралық ескерткіштер мен ғимараттар арқылы жетуі мүмкін. Бірақ, бұлар өткен мәдени рухани өмірдің мың да бір елесі ғана, ал этностың шын мәніндегі болмысы мен дүниетанымы оның тек тілінде ғана сақталады»- деген Ә. Қайдар пікірін [1, 304] басшылыққа ала отырып, көркем шығармалардағы жалқы есімдерді лингвомәдени тұрғыдан зерттеу – бүгінгі таңда ономастиканың келелі де қызықты мәселелерінің біріне айналып отыр. Әсіресе көркем шығарма тілінің ономастикалық кеңістігін сипаттап, оларда кездесетін поэтонимдерді жүйелеу арқылы халықтың қоршаған ортаға көзқарасы, дүниетанымы, этикалық дәстүрі, эстетикалық талғамы, ұлттық психологиясы, тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы мен танымы туралы мағлұмат алуға, яғни ұлттық этнографияның пішім-бейнесін толық аңғаруға болады.
Ономасиологиялық концепция бойынша поэтонимдердің ішкі формасының пайда болуына себепші болған лингвистикалық және экстралингвистикалық факторларды қарастыру барысында оним мен ақиқат шындықтың бейнесі аралық ұштастық анықталады. Онимнің аппеллятивтік негізінің денотаттық, коннотаттық, сигнификаттық т.б. мағыналық құрылымының өзіндік сипаты мен көркем шығарма тілінің ономастикалық кеңістігінің өзіндік ерекшелігі арасындағы байланыс сараланады. Жеке жазушының таным әлемінің индивидуалдық сипаты мен ұлттық таным арасындағы сабақтастық, белгілі бір көркем шығарма тілінің ономастикалық кеңістігі мен ұлт тілінің ономастикалық қоры арасындағы тығыз сабақтастық және олардың әрқайсысына тән өзіндік белгілер т.б. тілдік құбылыстардың сан алуан қыры айқындалады. Өйткені тілдік таңба ретінде көркем шығарма тіліндегі ономастикалық бірліктер тіл иесінің көркем ойлау жүйесінің нәтижесі ғана емес, ұлт тіршілігінің барлық саласын қамтитын этномәдени тілдік деректер. Демек, лингвомәдениеттанымдық аспектіде анықталатын Ғ.Мұстафиннің «Дауылдан кейін» романындағы поэтонимдерді кеңес үкіметі кезеңінен ақпарат жеткізетін тарихи, мәдени және рухани әлеуметтік сипат арқалаған тілдік бірліктер деп те, қазақтың поэтикалық тіл өрнегінің кестесін төгуге қажет болған тілдік құрал, стилистикалық амал деп те, қазақ халқының поэтикалық таным әлемі мен ат қою дәстүрі аралық қатынасты танытатын тіл деректері деп те санауға болады.
Белгілі бір ұлт тілінде көркем әдебиет тілінің алатын орны ерекше. Көркем әдебиет тілі халық тілінің дамып, қалыптасуында аса зор қызмет атқарады. Әсіресе, тілдің эстетикалық қызметі көркем әдебиет тілінің стильдердің басқа түрлерінен, бір жағынан, даралығын көрсетсе, екінші жағынан, сол стильдер жүйесінде оның жетекші орынға ие екендігін де дәлелдейді. Академик Л.В.Щерба көркем әдебиетте жарыспалы тілдік құралдардың барынша мол болатындығын ескерте келіп, олардың қолданылуы мақсатты болатынын баса атап көрсетеді [2, 24].
Белгілі бір әдеби шығармада кездесетін поэтонимдердің барлық түрлерінің жиынтығын сол шығарманың ономастикалық кеңістігі ретінде қарастыруға болады. Себебі жазушының ойлы да көркем тілі шығарманың атынан бастап, сөз етілетін тақырып пен сол тақырып үшін таңдалып алынған адамдардың аттары, баяндалатын оқиға өтетін өңір атаулары т.б. сияқты ономастикалық кеңістік аясында өрбиді. Ал ономастикалық кеңістік дегенді белгілі бір этнотілдік қауымдастықтың нақты тарихи кезеңде, нақты мекен аумағында кездесетін нысандарға, заттарға немесе адамдарға қойған атауларының жиынтығы деп танимыз.
Көркем мәтін құрылымындағы кез келген жалқы есім өзінің негізгі атауыштық қызметінен басқа лингвостилистикалық қызметті де атқарады, себебі олар мәтіннің поэтикалық жүйесіндегі маңызды көркем-бейнелеуіш тәсілдердің бірі болып табылады. Басқаша айтқанда, жалқы есім көркем мәтін шеңберінде образдылыққа ие болады да, ол тіл фактісінен көркем сөз фактісіне айналады.
Әрбір есім көркем шығарма құрамына ене отырып, мәтіннің ономастикалық парадигмасына қосылады, өзге сөздермен түрлі байланысқа түседі, даралық көркемдік мағынаға ие болып, контекске тәуелді болады. Сондықтан жазушы белгілі бір уақыт пен кеңістік аясында орын алған оқиғаны баяндау барысында сол тілдің ономастикалық қорындағы атауларды қажетінше пайдаланылады. Ұлттық ономастикалық қор негізінде таңдалынып алынған поэтонимдер шығарманың сюжеттік желісі бойынша өрбитін оқиға барысында күрделене түседі. Мұнда қазақ ономастикалық жүйесінің қалыптасуына негіз болған этнотілдік факторлар жеке атаулардың лексика-семантикалық құрылымы астарында әлеуметтік мән арқалап, бірде көрінеу, енді бірде көмескі қосалқылы қызметте жұмсалып отырады.
Ең алдымен, көркем әдебиет тілі шығармада бейнеленуге тиісті сан алуан оқиғаларды, адамдарды, олардың қоғамдық – әлеуметтік қарым–қатынас барысындағы қақтығыстары мен мінез иірімдерін көрсетуді мақсат етеді. Сондықтан да көркем әдебиет тілі функциональдық стильдердің басқа түрлерінен өзінің құрамы жағынан ерекшеленеді. Ондай ерекшеліктердің бірі – поэтонимдердің шығарма тілінде эмотативтік — экспрессиялық жүк арқалап қана қоймай, сюжет желісіне арқау болу қызметі. Көркем шығармадағы адамдар арасындағы қарым-қатынас арқылы, кейіпкерлердің әр түрлі ортада, қуаныш немесе күйініш сәттерін бейнелеу үстінде жазушы сөздің, атап айтқанда, жалқы есімдердің эстетикалық мәніне айрықша көңіл аударады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Көркем шығарма мәтіндеріндегі барлық жалқы есімдердің қолдану ерекшеліктерін поэтикалық ономастика қарастырады. Көркем шығармадағы жалқы есімдер, соның ішінде кейіпкер аттары өзінің негізгі номинациялық (атауыштық) қызметімен қатар, аталу уәжділігі мен ерекшеліктеріне, мәтіннің поэтикасы мен стилистикасына сай бірқатар қызметті де атқарады, себебі олар — шығарманың поэтикалық құрылымындағы негізгі көркем-бейнелеуіш тәсілдердің бірі. Жазушы белгілі бір уақыт пен кеңістік аясында орын алған оқиғаны баяндау барысында сол тілдің ономастикалық қорындағы атауларды қажетінше пайдаланылады. Ұлттық ономастикалық қор негізінде таңдалынып алынған поэтонимдер шығарманың сюжеттік желісі бойынша өрбитін оқиға барысында мазмұн тұрғысынан күрделене түседі. Өйткені, олар қазақ ономастикалық жүйесінің қалыптасуына негіз болған этнотілдік факторлармен тығыз байланыстағы тіл деректері. Осы тұрғыдан келгенде Ғ. Мұстафиннің «Дауылдан кейін» романында кездесетін поэтонимдердің лексика-семантикалық топтарына негіз болған мынадай дереккөздер мен этномәдени факторларды көрсетуге болады:
1. Көркем шығарманың стилдік жүгін арттыруда аңыз-әңгімелердің орны ерекше. Аңыз-әңгімемен көмкерілген жалқы есімдер жоғары образдылығымен ерекшеленеді және жалпыұлттық символдық мән арқалайды. Мұндай атауларға «Дауылдан кейін» романында кездесетін Біржан сал, Ақан сері, Еңлік, Балуан Шолақ , Қалқаман – Мамыр т.б. жатады.
2. Қазақтың кең байтақ даласы, оның әр тасы мен бұлағын белгілеп, ат қою – тілдік ономастикалық заңдылық қана емес, ата-бабамыздан келе жатқан ұлттық дәстүр десек, «Дауылдан кейін» романында: Мақаш қорығы, Мақаш қыстауы, Маржанкөл жайлауы, Асан қайғы, Шерубай, Шыбар, Нұра т.б. топонимдер кездеседі. Бұл атаулар жазушы қиялының, суреткер «идеясының» жемісі емес, нақты Қазақстан территориясында бар жер-су атаулары.
3. «Дауылдан кейін» романында араб-парсы тілдері негізінде жасалған мынадай кейіпкер аттары кездеседі: Ғазиз, Құдайберді, Мұрат, Марфуға, Мұқаммед, Иман ағзам,
Хабиб, т.б.
4. Ата-бабамыздың негізгі кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан да төрт түлік малға байланысты кісі есімдері қазақ антропонимиясында көптеп орын алатыны белгілі. Романда
Жылқыбай, Жылқыайдар, Қошқарбай, Малқар, Танакөз, Тайбек т.б. кейіпкер есімдері молынан кездеседі.
5. Табиғат құбылысына байланысты атаулардың бір тобы кейіпкер есіміне арқау етіледі: Нұрша, Шолпан, Нұрғали, Нұржан, Сәуле, т.б.
6. Ғ.Мұстафиннің «Дауылдан кейін» романында тарихи тұлғалар, яғни хандардың, белгілі ақын-жазушылардың, атақты батырлардың есімдері де кездесіп жатады. Мысалы: Жәнібек, Қамбар батыр, Мәңкі батыр, Сәкен, Сұлтанмахмұт, Тәуке, Ілияс, т.б.
7. Көшпелі халықтың тұрмысы мен өмір тіршілігіне байланысты кейіпкер есімдеріне Қарынбай, Сайлаубек, Таласбай, Тұрысбек, Тиішбек т.б. жатқызуға болады.
8. «Дауылдан кейін» романында асыл тас атауынан қойылған Маржан кейіпкер есімі орын алады.
9. Халықтық ырым-жоралғысын игі тілекпен астастырған Жамал, Сәуле, Ақылжан, Жомартбек, Серік т.б. кейіпкер есімдері кездеседі.
10. «Дауылдан кейін» романында Уақ, Арғын, Тоқа, Қыпшақ т.б. ру-тайпа атаулары негізінде жасалған кейіпкер есімдері де орын алады. Демек, Ғ.Мұстафиннің «Дауылдан кейін» романындағы кейіпкер есімдері қазақ халқының басынан өткерген тарихи оқиғалар жайлы дереккөздік қызмет те атқара алады.
Қазақ антропонимикалық жүйесінің қалыптасуына негіз болған уәждер тарихи және жақын уақыт аралығында болып өткен антропонимиялық процестерді қамтиды десек, қазан төңкерісі кезіндегі ауыл өміріне келген қоғамдық формацияның өзгеруіне байланысты оқиғаларды суреттеуде Ғ.Мұстафин ең алдымен, мал шаруашылығына байланысты қойылатын адам аттарына жүгінеді және оларға мақсатты түрде стилистикалық реңк үстемелеп, жұмсайды Мысалы:
Баласы Қошқарбайдың Шашубаймын,
Болғанда малға жарлы, сөзге баймын… [3, 311] деп келетін өлең жолдарына зер салсақ, денотаттық және сигнификаттық мағыналар тоғысының кейіпкер есіміне юморлық сипат дарытатыны байқалады. Өйткені мұнда қазақ ұғымында киелі мал басы, байлықтың белгісі саналатынын қошқардың, сондай–ақ қой малының табиғатынан ыстық–суыққа төзімді, жуас, момын қасиеттері кедей Қошқарбайдың есіміне арқау етіледі. Қазақ тілінің ономастикалық жүйесінде кездесетін қой атауымен байланысты жасалған зооморфтық атаулардың сигнификаттық мағынасы – жуастық, көнбістік, момындық дегенге барып саяды.
Жылқы – көшпелі халықтың аса қадірлеп, пір тұтатын малы. Әсіресе дүлдүл пырақ, арғымақ, жүйрік ат, тайпалған жорғаны ерекше бағалаған қазақ үшін жылқыға байланысты жасалған зооморфтық антропонимдердің басым көпшілігі жағымды мән арқалайды. Әйтсе де жылқы малы бойындағы асаулық, шалкестік мінездің роман кейіпкері Жылқыбай есімінің денотаттық негізіне алынуы поэтонимнің экспресссиясын күшейтуге негіз етіледі.
Шығарма тілінде кездесетін антропонимдердің денотаттық және сигнификативтік мағыналары кейіпкер есімі төңірегінде берілетін мәнмәтін айналасында біртұтасып келеді. Бұл тұтастық кейіпкер есіміне белгілі бір поэтикалық «бояу» үстемелеп, оның эмотативтікэкспрессиясын арттырады. Мәселен, романда кездесетін Маржан поэтониміне қатысты:
Маржан шай құя алмай, сылқ-сылқ етеді [3, 119], я болмаса,
…Әрі-беріден соң бұл тиыштықты Маржан ғана бұзды. Жез қармақтай майысып, аяғын мысықша басып, ауыз үйге жөнеле бергенде, шолпысы бір сылдыр етті..[3; 120]. Маржан шырқағанда толқымай қалдық па біріміз. Әгәр Маржан сол өнерімен осы алтыбақан маңында қалып қойса, үлкен өкініш болар еді [3; 366] сияқты мәнмәтіндерге зер салсақ, Маржан поэтонимінің әйел есімі және моншақ атауы ретіндегі денотаттармен байланысы айқын көрінеді. Басқаша айтқанда қыз мойнына тағатын моншақтың әсемдігі, сылдыры мен Маржанның сылқ-сылқ күлкісі, ән салғандағы әсем даусы аралық ассоциацияға негізделген экспрессия кейіпкер есімінің поэтикалық бояуын қоюлату қызметін атқарады. Адамның ойтүйсігі, мінез-құлқы, сөзі және солардың арасындағы үйлесімділік, сәйкестік сияқты поэтикалық компоненттердің ішіндегі жетекшісі ─ автордың кейіпкеріне қойған есімі десек, Ғ.Мұстафин көркем мәтіндегі кейіпкер болмысын танытуда поэтонимдер тұрпатының өзгеру қуатын мүмкіндігінше пайдаланады және мәнмәтін негізінде олардың әрқайсысына эмоциональдық-экспрессивтік сипат береді Шәкен, Шәке, Шәкенжан, Шәкең, Жұмабек, Жұмаш, Жұмеке т.б. Мұндағы мәнмәтіндер деп отырғанымыз ─ шығармада кездесетін жалқы есімдер семантикасына экспрессивтік-эмоциональдық күш дарытып, поэтикалық бояу үстемелейтін, олардың нақты қолданыс аясындағы поэтикалық мәнін ашатын қысқа мәтіндер, басқаша айтқанда, нақты есім немесе атау маңындағы екі немесе одан да көп сөйлемдердің идеялық біртұтастық арқылы сол есімге немесе атауға (жалқы есімге) жүктелетін эмотативтік-экспрессиялық күш, поэтикалық қызмет.
Тілдік құралдар әдеби тілдің қалыптасуының фактологиялық материалы болып табылатын жалпыхалықтық лексиканың, арнайы кәсіби лексиканың, тіптен географиялық диалектілердің сан алуан түрлерін зерттеу үшін қажет. Ең алдымен, көркем әдебиет тілі шығармада бейнеленуге тиісті сан алуан оқиғаларды, адамдарды, олардың қоғамдық – әлеуметтік қарым–қатынас барысындағы қақтығыстары мен мінез иірімдерін көрсетуді мақсат ететіндіктен, қазақ тілінің байлығын мүмкіндігінше айқын да еркін пайдалануы қажет. Міне, сондықтан да көркем әдебиет тілі функциональдық стильдердің басқа түрлерінен өзінің құрамы жағынан ерекшеленеді. Сөйтіп, құрамының барынша бай болуы көркем әдебиет тілінің басты ерекшелігі болып табылады. Функциональдық стильдің бұл түрі бір ғана қырымен ерекшеленіп қалмайды. Көркем әдебиет тіліне тән бұдан басқа да толып жатқан өзгешеліктерді атауға болады. Ондай ерекшеліктердің бірі – поэтонимдердің шығарма тілінде эмотативтік-экспрессиялық жүк арқалап қана қоймай, сюжет желісіне арқау болу қызметі. Көркем шығармадағы адамдар арасындағы қарым-қатынас арқылы, кейіпкерлердің әр түрлі ортада, қуаныш немесе күйініш сәттерін бейнелеу үстінде жазушы сөздің эстетикалық мәніне баса көңіл аударады.
А.В.Суперанскаяның «жалқы есім дегеніміз – біркелкі заттарды бір-бірінен ажырату үшін қойылған екінші атау» [4, 38] деген анықтамасына сүйенетін болсақ, көркем мәтін құрылымындағы кез келген жалқы есім өзінің негізгі атауыштық қызметінен басқа лингвостилистикалық қызметті де қоса атқарады, өйткені олар белгілі бір шығарма мәтінінің қөркемдік жүйесіндегі ең бір маңызды көркем-бейнелеуіш тәсілдердің бірі болып саналады.
Ұлттық, жалпы адамзаттық стереотиптердің ауысымы немесе алмасуынан атау астарындағы тарихи фактор көрініс береді. Мәселен, антропонимдер семантикасы мен оның семиотикалық кодының іске асырылуында міндетті түрде тарихи сәт орын алады, сондықтан қандай да бір антропонимнің тарихи кодын білмей тұрып, таңбалық мүмкіндіктерді толық шамада түсіну мен түсіндіруге болмайды.
Кісі аттарының әлеуметтік ерекшелігі әсіресе тілек, қалау есімдерде айқын көрінеді, мұнда қазақ қоғамындағы есімдердің тұтас бір тобын ұнамды «тілек іспетті есімдер» құрайды. Бұл есімдер ата-анасының өз сәбиіне ұзақ өмір, бақыт, байлық, батылдық, ержүректілік, сұлулық т.б. толып жатқан жақсы қасиеттер тілеу ниетінен құралған. Тілек есімдердің (дезидеративтердің) қоғамдық маңыздылығы тарихи кезеңдер бойында жоғары дәрежеде қалуда, бірақ мұндағы тілек есімдердің негізінде жатқан кейбір стереотиптері ауысуы, өзгеруі мүмкін. Мәселен, қазан төңкерісіне дейінгі қазақтар өмірінде байлық ұғымы мал санымен, жылқы үйірімен өлшенді. Қазіргі таңда байлық тіптен басқаша көрсеткіштермен өлшенеді, сондықтан жылқы, қой, түйе т.б. лексикалық компоненттермен келетін қазіргі антропонимдер сан жағынан да өте аз.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақ антропонимикалық жүйесінің қалыптасуына негіз болған уәждер тарихи және жақын уақыт аралығында болып өткен дәуірде антропонимиялық процестердің белгілі бір тақырыптық топтарды қамтитынымен сипатталады десек, қазан төңкерілісі кезіндегі ауыл өміріне келген қоғамдық формацияның өзгеруіне байланысты оқиғаларды суреттеуде Ғ.Мұстафин ең алдымен, мал шаруашылығына байланысты қойылатын дәстүрлі адам аттарын кейіпкер есімі етіп таңдайды. Сондықтан қаламгер ойына Жылқыбай, Жылқыайдар, Қошқарбай, Малқар, Танакөз, Тайбек аттары оралады.
Лексикалық мағынаның негізгі бөлігі – денотаттық компонент. Шындық болмыстың құбылыстары және адам санасындағы идеалды құбылыстардың өз ұғымы болады. Осы заттар мен құбылыстарды семасиологияда денотат деп атайды, ал реалды заттар әлемнің сөзбен байланысын денотаттық фактор дейді. Деноттатық компонент шындық болмыстағы заттың атауға айналуынан, санада кез-келген заттың, оның бір пішіні, қасиеті арқылы бейнелеуінен қалыптасады. Бұл макрокомпонент өзгермелі, икемдік бейімделгіштік қасиетке ие болады. Денотат дегеніміз – бір сөзді айтқанда, ойымызға түсетін ұғым, не соның белгілері болатын болса, сигнификаттық (лат. sіgnіfіcatum – “таңбалаушы”) мағына ұғыммен, ойлаумен байланысты [4, 329-б.]. Демек, «Дауылдан кейін» романы тіліндегі төрт түлік мал атауларының қатысуымен жасалған кісі есімдерінің денотаттық және сигнификаттық мағыналары астарында қазақтың қазан төңкерісі кезіндегі күнделікті тіршілік-тынысының көрініс табуы заңды да.
О.И.Фонякова жалқы есімнің басты қызметі атауыштық-саралау себебі біртектес нысандарды атау арқылы ажыратуға болады деген қорытынды жасаса [5, 6-б.], Г.Б.Мәдиева есімдердің жалқы және жалпы түрлеріне ортақ атауыштық қызметі жеке, ал апеллятивтік лексиканың онимдік мәртебе алудағы орнын көрсететін идентификация – дифференциялау қызметін бөлек қарастырғанды қолдайды [6, 79-б.]. Осы пікірлер негізінде Ғ.Мұстафиннің «Дауылдан кейін» романындағы поэтонимдердің мынадай қызметтері анықталды:
─ жеке тұлғаларды бір-бірінен ажырату;
─ жеке тұлғалардың тұрмыс-тіршілігін, қызметін таныту мақсатында;
─ әлеуметтік-қоғамдық орнын көрсету қызметі;
─ наным-сенім, әдет-ғұрып, салт-санаға қатысты қызметі;
─ табиғаттағы әр түрлі құбылыс пен күштерге сенуден туатын қызметі, ─ типтік атаулар ретіндегі бекіту;
─ көркем танымның өзіндік ерекшелігін бекіту қызметі; ─ көркемдік идеяны іске асыру қызметі.
Жоғарыда аталған қызметтер арқылы автор идеясын жанжақты тануымызға үлкен мүмкіндік туады. Белгілі бір кейіпкер образын ашу үшін тілдік құралдармен қатар, поэтонимдер де жазушы идеясын аша түсетін тілдік элемент. Көркем шығармада танымал есімдер жоқ. Шығармада аталған әр есімнің өз мағынасы болады. Жалқы есімдерде автор идеясының негіздері сақталып, ескерілуі керек. Сол арқылы кейіпкердің шығарма бойында танылатын болмысы, жазушының айтар ойының бір сыры есімдерде де танылуы мүмкін. Қаламгер өз шығармаларында кейіпкер аттарын талғаммен қолдана отырып, оған тән мәдени ақпараттарды оқырман санасында қалыптастыруға ерекше көңіл бөлген.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қайдар Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – А., 1998. -304 б.
2 Щерба Л. Современный русский литературный язык. – М., 1939. -213 с.
3 Мұстафин Ғ. «Дауылдан кейін» романы. – А., 1982. -421 б.
4 Суперанская А. В. Структура имени собственного (фонология и морфология). – М., 1969. – 207 с.
5 Фонякова О.И. Имя собственное в художественном тексте. –Л., 1990. -130 с. 6 Мәдиева Г.Б. Әдеби ономастика мәселелері. – А., 2004. -331 б.
Г. Сагидолда , С.Ж. Жуанышпаева , С.К. Касымова 3
Этнокультурный фон казахского поэтического мира (по произведению Г. Мустафина)
1Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева,
г. Астана. Республика Казақстан 2Северо-Казахстанский государственный университет им. М. Козыбаева,
г.Петропавловск, Республика Казакстан
3Кокшетауский технический институт КЧС МВД Республики Казахстан,
г.Көкшетау, Республика Казакстан Данная научная статья посвящена ономастике, одной из отраслей лингвистической науки, исследующей индивидуальные названия объектов. В какой-то момент времени некоторые стилистические особенности поэзии личности, используемые отдельными авторами в самых чистых произведениях, обнаруживаются в ономастической части, которая является последней из последних лет. Язык художественной литературы призван иллюстрировать различные события, которые должны быть отражены в составе истории, людей, их конфликтов в социальных и общественных отношениях и поведенческих характеристиках. Язык художественной литературы отличается от других форм функционального стиля. Одной из таких особенностей является то, что поэты являются основой сюжетной линии на творческом языке.
G.Sagidolda1, S.Zh.Zhuanyshpaeva, 2, S.K Kassymova 3
Ethno-cultural background of the kazakh poetic world (Based on the work of G. Mustafin)
behavioral characteristics. The language of fiction is different from other forms of functional styles. One of these features is the fact that poets are the basis of the storyline in a creative language