КАЗАХСТАНСКАЯ ПУШКИНИАНА КАК НАПРАВЛЕНИЕ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ФИЛОЛОГИЧЕСКОЙ НАУКИ

КАЗАХСТАНСКАЯ ПУШКИНИАНА КАК НАПРАВЛЕНИЕ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ФИЛОЛОГИЧЕСКОЙ НАУКИ

В статье представлены определенные выводы о развитии казахстанской Пушкинианы в русле современных научных парадигм. Последовательно прослеживается история казахстанской переводческой традиции на материале переводов произведений А.С. Пушкина на казахский язык. В статье представлен новый исследовательский материал, что вносит свежую струю в разработку одного из важных направлений отечественной филологической науки – казахстанской Пушкинианы. Анализ проводится с позиции художественного перевода, поскольку именно посредством традиций перевода произведений А.С. Пушкина на казахский язык происходило осмысление и популяризация творчества великого русского поэта на казахстанской земле. Авторы решают оригинальную задачу на контекстном анализе разновременных переводов А.С. Пушкина на казахский язык.

Ключевые слова: казахстанская Пушкиниана, художественный перевод, переводческая практика, казахская переводная литература

Формирование и развитие казахстанской Пушкинианы как отдельного направления в отечественной филологической науке связано с исследованиями казахстанских пушкинистов Н. Раевского, Г. Бельгера, С. Абдрахманова, О. Видовой, К. Гайворонского, К. Кешина, Н. Щербанова и др. Особая заслуга в разработке этого направления принадлежит С.В. Ананьевой, исследовательская деятельность которой тесно связана с изучением своеобразия современной литературы Казахстана. Так, в книге «Казахстанская Пушкиниана» приводятся ценные источниковедческие сведения, а также обобщение, описание и авторская интерпретация трудов казахстанских исследователей, посвященных жизни и творчеству А.С. Пушкина. Исследователь подчеркивает значимость Н. Раевского в становлении казахстанской Пушкинианы: «Среди многочисленных пушкинистов мира особое место принадлежит казахстанским. Последние, самые плодотворные годы яркой, насыщенной разнообразными событиями жизни провел в нашем городе Н. Раевский. Здесь увидели свет его книги “Когда заговорят портреты” и “Портреты заговорили”, в которые были включены новые материалы, результаты архивных изысканий, был учтен опыт и знания ленинградских и московских ученых, членов Пушкинской комиссии АН СССР Н.В. Измайлова и Т.Г. Цявловской, литературоведов Н.М. Каухчишвили (Милан), С. Островской (Прага) и А.М. Игумновой (Братислава)» [1, 12].
Казахстанская Пушкиниана имеет длительную традицию и восходит к переводческой практике. В казахской переводной литературе наибольшее число переводов составляют произведения А.С. Пушкина, которые переводились на протяжении почти целого столетия (XX в.) известными и талантливыми казахскими литераторами (А. Кунанбаев, И. Жансугуров, К. Шангитбаев, А. Тажибаев, Т. Жароков, К. Аманжолов, К. Бекхожин, Г. Орманов и др.). Такое количество переводов (существует несколько переводов одних и тех

же произведений, осуществленных разными авторами) позволяет закономерно ставить вопрос о научной проблеме их качества, сравнить существующие переводы классиков русской литературы на другие языки, описать переводческие трансформации, способствующие достижению жанрово-стилистической эквивалентности.
Перевод как вид духовной деятельности человека имеет большое значение в истории культуры отдельных народов и мировой культуры в целом. Переводческое дело в Казахстане восходит к толмачевским переводам – периоду присоединения Казахстана к России. Развитие переводоведения в Казахстане имеет длительную историю, связанную с переводами произведений различных народов на казахский язык. Так, Абай впервые перевел произведения русской классической литературы, среди которых «Письмо Татьяны к Онегину» – отрывок из романа в стихах «Евгений Онегин», отдельные стихотворения М.Ю. Лермонтова, а также басни И.А. Крылова. И. Алтынсарин издает «Киргизскую хрестоматию» и переводит басни И.А. Крылова. Именно посредством переводов казахский читатель познакомился с творчеством У. Шекспира, Д. Байрона, И. Гете, Ги де Мопассана, Э. Хемингуэя, Д. Лондона и М. Твена, несмотря на то, что это были вторичные воспроизведения, т.е. перевод, осуществленный посредством русского языка. Обобщение и анализ переводческого опыта проводился в исследованиях ученых, которые преимущественно имели аналитико-литературоведческий характер. Обзор трудов по вопросам перевода, опубликованных во второй половине XX в, приводится в библиографическом указателе, составленном А. Кусайновым и Ш. Сарыбаевым [2]. Современным ценным источником, в котором систематизированы все труды по исследованию наследия А.С. Пушкина в литературоведении Казахстана, является библиографический указатель, составленный А.Т. Калиаскаровой [3]. Достоинством этого издания является разделение всех существующих казахстанских исследований на тематические блоки: диссертации, книги и статьи. Однако в библиографическом описании диссертаций отсутствует большое количество исследований, защищенных во второй половине XX века – периода интенсивного изучения вопросов художественного перевода, в частности, перевода произведений А.С. Пушкина на казахский язык. Вместе с тем составитель проделала большую поисковую работу по систематизации статей в соответствии с годом издания на протяжении всего XX и начала XXI вв.
Художественный перевод – самый сложный вид переводческой деятельности, поскольку это не простое переключение кодов, но и воссоздание средствами родного языка культурно-национального своеобразия оригинала. Интенсивное развитие художественного перевода в советскую эпоху связано с так называемым «соцзаказом» на переводы произведений национальных поэтов на русский язык и, наоборот, произведений классиков русской литературы на национальные языки СССР, что было неотъемлемой частью литературного процесса и источником взаимообогащения и взаимосвязи культурных традиций народов СССР. После призыва М. Горького на I Всесоюзном съезде советских писателей (1934) начать тесные контакты с культурой братских республик, перед поэтами, писателями и переводчиками ставятся трудные задачи поисков новых путей, литераторам приходится выполнять решение съезда. Переводческое дело принимает широкий размах, и произведения казахской литературы, как и литература других народов СССР, переводятся на русский язык. В это время переводчики сталкиваются с тем, что при воссоздании образцов литературных произведений Казахстана и Средней Азии приходится принимать во внимание различие систем стихосложений; учитывать особенности читательского восприятия; изучать и осваивать другие языки; знать литературу, обычаи и быт, этнические и историко- культурные традиции; уметь сохранять национально-исторический колорит и своеобразие стиля оригинала и др.
Как справедливо отмечает А. Алимов [4], в первой половине XX века советская литература, а вместе с тем с ней и переводческие изыскания развивались в русле установок системы, которые определяли целенаправленный характер протекания литературно- художественного процесса, обусловленного идеологическими установками эпохи. Так, в

связи с юбилейными датами на казахский язык были переведены Шота Руставели, Алишер Навои, А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, Т.Г. Шевченко, Коста Хетагуров, Шолом Алейхем и др. Обзор филологической литературы показал, что в казахской переводной литературе наибольшее число переводов на казахский язык составляют произведения классика русской литературы А.С. Пушкина. Переводами поэтических произведений А.С. Пушкина на протяжении почти всего XX столетия занимались такие талантливые поэты и писатели, как А. Кунанбаев, И. Жансугуров, К. Шангитбаев, А. Тажибаев, К. Аманжолов, Т. Жароков, К. Бекхожин, Г. Орманов и др. Такое количество казахских переводов позволяет закономерно ставить вопрос о научной проблеме качества этих переводов, несмотря на то, что наблюдается совершенствование переводческого мастерства, основанного на большом опыте предшественников.
Теоретические вопросы перевода русской классики на казахский язык были разработаны в трудах А. Байтурсынова, М. Сералина, Ж. Аймауытова, М. Ауэзова, М. Каратаева, А. Сатыбалдиева, С. Талжанова, С. Сеитова, С. Кирабаева, К. Мухамеджанова, Г. Бельгера, К. Канафиевой-Кереевой, Г. Камбарбаевой и др. во второй половине XX в. Особо следует отметить научную школу профессора К.Ш. Канафиевой-Кереевой под руководством которой было защищено большое количество диссертаций по проблемам художественного перевода произведений русской классической литературы на казахский язык, что внесло свой значимый вклад в развитие казахстанского переводоведения.
Одним из знаменательных событий стало издание в 1937 г. переводов А.С. Пушкина на казахский язык в трех томах, приуроченного к столетию со дня гибели великого поэта. В первый том (1936 г.) вошли переводы романтических поэм А.С. Пушкин, передача которых на казахский язык создавала большие трудности, связанные не только с своеобразием и глубиной пушкинского языка и стиля, но и воссозданием реалий и культурно-исторического фона той эпохи. В тяжелые годы массовых репрессий и политических гонений перевод этих произведений осуществляли представители передовой казахской интеллигенции, известные поэты и писатели: «Руслан и Людмила» (перевод А. Тажибаева); «Кавказский пленник» (перевод Т. Жарокова); «Гаврилиада» (перевод И. Джансугурова); «Братья-разбойники» (перевод Т. Жарокова); «Бахчисарайский фонтан» (перевод К. Тогызакова); «Цыганы»,
«Граф Нулин», «Домик в Коломне» (переводы Т. Жарокова); «Медный всадник» (перевод М. Даулетбаева). Во втором томе (1937 г.) содержится перевод «Евгения Онегина» и 29 стихотворений, осуществленных И. Джансугуровым, а также собраны отрывки в переводе Абая. В третьем томе переводы прозы А.С. Пушкина: «Дубровский», «Капитанская дочка» (перевод К. Тайшанова); «Станционный смотритель», «История села Горюхина», «Пиковая дама» (перевод К. Сагындыкова).
Осуществленные переводы получили широкий общественный резонанс, а их описание и анализ были изложены в статьях М. Ауэзова, Е. Исмайылова, С. Кирабаева, М. Каратаева, С. Сеитова, З. Ахметова и др., опубликованных в центральных газетах и журналах Советского Казахстана
В 90-х г. XX в. и в начале XXI в. наблюдается тенденция к изучению переводов произведений А.С. Пушкина на казахский язык с точки зрения литературоведческого анализа. В связи с этим следует отметить диссертационные исследования Р.А. Шахановой, Е.З. Адильгазинова, Р.А. Досмахановой, К.О. Жекеевой, С. Абдрахманова и др.
Казахстан впервые «открыл» для себя А.С. Пушкина благодаря переводам Абая из
«Евгения Онегина», и как справедливо отмечает Р.А. Шаханова, «казахстанская Пушкиниана берет свое родниковое начало с момента исторически закономерной встречи двух великих исполинов национальных культур А.С. Пушкина и А. Кунанбаева. Обращение Абая к переводу Пушкинских творений – это обращение гения к гению, энциклопедиста к энциклопедисту, провидца к пророку» [5, 34]. Современная казахстанская Пушкиниана связана с именами Г. Бельгера, Ш. Елеукенова, С.В. Ананьевой, С. Абдрахманова, К. Садыкова, Н. Щербанова и др. в исследованиях которых продолжается изучение переводческой традиции, а также обобщение и описание казахской переводной литературы.

Обзор современных работ позволяет выделить исследования научно-исследовательского характера (Н. Раевский, С. Абдрахманов), историко-краеведческого содержания (Н. Щербанов), эссеистику (Гусляров), сборник «эпистолярного наследия» (Кириллова) [6]. Большой вклад в развитие современной казахстанской Пушкинианы внесли исследования известного казахстанского пушкиниста С.В. Ананьевой. В книге «Казахстанская Пушкиниана» она обобщает и описывает вклад казахстанских пушкинистов Н. Раевского, Г. Бельгера, С. Абдрахманова, О. Видовой, К. Гайворонского, К. Кешина, Н. Щербанова, Е. Гуслярова и других в мировую Пушкиниану.
Особое внимание вопросам перевода художественной литературы, особенно передаче на казахский язык богатства пушкинского стиха уделял известный казахстанский писатель и тонкий знаток казахского языка и культуры Г. Бельгер. Он критически оценивал существующие переводы: «В переводе на казахский язык Пушкин должен звучать естественно, как на родном языке:
– нужно отказываться от перевода-пересказа, от вольного и произвольного изложения голого содержания, от излишней адаптации к национальным образцам, чем увлекались переводчики прежних времен (Абай, Шакарим, а также поэты алаш-ордынского толка);
– необходимо стараться, насколько это возможно, довести до казахского читателя форму, образность, поэтический речестрой, словесные узоры, ритм, мелодику оригинала, а не загонять, втискивать содержание в традиционную национальную колодку;
– вникнуть глубже в форму и содержание переводимого текста, понять, осмыслить его суть, а не увлекаться набором трескучих словес, наслаивая велеречивые шешенские (ораторские) досужие фразы» [7, 33].
Известно, что стиль и язык А.С. Пушкина отличаются высокой экспрессивностью, пафосностью и богатством художественных образов, что представляет большие трудности для перевода. Современная интерпретация переводов А.С. Пушкина на казахский язык содержится в трудах Г. Бельгера. Особую ценность представляет его книга «Этюды о переводах Ильяса Джансугурова» в которой отмечается «беспредельно богатая языковая палитра Ильяса Джансугурова. Он, как могучее древо в степи, вырос на благодатной почве казахской фольклорной сказовой стихии и впитал все соки, краски, оттенки, мотивы, грани неиссякаемого народного речестроя». Г. Бельгер сравнивает переводы поэм, при этом наиболее подробно анализирует перевод «Евгения Онегина», отмечая преимущества и недостатки перевода : «переводчик, как правило, прибегает к методу “idem per idem”, т.е. “то через то”. Иначе, не мудрствуя лукаво, пользуется русской лексикой в казахском тексте, зачатую в искаженном, переиначенном на казахский фонетический лад виде» [7, 50]. Вместе с тем перевод «Евгения Онегина» И. Жансугуровым «являет собой новую форму перевода, достигнутого в результате целенаправленных поисков, огромного труда, стремления по возможности точно воспроизводить размер, ритм, рифмовку строф оригинала, желания посильно приблизиться к тоническому стихосложению в качестве творческого эксперимента» [7, 76].
Среди современных казахстанских исследователей творчества А.С. Пушкина следует особо выделить труды С. Абдрахманова, в которых обосновываются основные пути изучения феномена А.С. Пушкина: «Первый путь – рассматривать Пушкина как неповторимое явление культуры. Великий поэт, обособленно стоявший от всех современных ему литературных стилей, сумел создать особое искусство, которое не вписывалось ни в какие традиционные рамки ˂ …˃. Второй путь – путь раскрытия эстетического мира творчества Пушкина путем исследования судьбы самого поэта. Понятие “судьба Пушкина” намного шире биографического понятия. Не говоря о предельно совершенных произведениях, основанных на гениальности и художественности, сама жизнь поэта возвысилась до уровня произведения искусства ˂ …˃. Третий путь – рассматривать Пушкина как мыслителя-культуролога, путь познания эстетического мировоззрения поэта через его взгляды, мнения на произведения литературы и искусства, на самые различные отрасли истории и философии» [8, 24].

Таким образом, казахстанская Пушкиниана имеет свою длительную историю, основанную не только на исследовательском материале по изучению творчества поэта, но и на обобщении и анализе переводов его произведений на казахский язык.

Список литературы
1 Ананьева С.В. Казахстанская Пушкиниана. Последняя четверть XX века – первое десятилетие века XXI. – Алматы: ИД «Жибек жолы», 2009. – С. 12
2 Вопросы перевода. Библиографический указатель. – Алматы: РИК им. И. Алтынсарина, 1999. – 80 с.
3 Исследование наследия Пушкина в литературоведении Казахстана: Библиографический указатель / Сост. А.Т. Калиаскаровой. – Алматы: «Тау-Самал», 2009. – 224 с.
4 Алимов А. Проблемы художественного процесса в Казахстане в 1920-30-е годы: Автореф. дис. канд. филол. н., 1993.
5 Проблемы перевода поэзии А.С. Пушкина на казахский язык (на материале поэм): дис. … канд. филол. наук. – Алматы, 1990. – 154 с.
6 Исина Н.У. Казахстанская пушкиниана: проблемы, поиски, перспективы // Пушкин и пушкинские традиции. Материалы международной научной конференции, посв. году
А.С. Пушкина в Казахстане. 7-8 декабря 2006.– Алматы: КазНПУ им. Абая.
7 Бельгер Г. Этюды о переводах Ильяса Жансугурова. – Алматы: Галым, 2001. – 258 с.
8 Абдрахманов С. Коран и Пушкин / Исследования. – Астана: Елорда, 2006. – 288 с.

Мақалада заманауи ғылыми парадигмалар арнасындағы қазақстандық Пушкиниананың дамуы туралы белгілі тұжырымдар беріледі. А.С. Пушкин шығармаларының қазақ тіліне аудармалар материалында қазақстандық тәржімашылық дәстүрдің тарихы дәйекті түрде қарастырылады. Мақаладағы жаңа зерттеу материалы отандық филология ғылымының маңызды бір бағыты – қазақстандық Пушкиниананы зеделеуге өзінің үлесін қосады. Талдау көркем аударма тұрғысынан жүргізіледі, себебі қазақ жерінде ұлы орыс ақынының шығармашылығын түсіну мен дәріптеу А.С. Пушкин шығармаларының қазақ тіліне аудару дәстүрі арқылы іске асады. Авторлар қойылған міндеттерді А.С. Пушкиннің қазақ тіліне әртүрлі уақытта жасалған аудармаларын контекстілік талдау арқылы шешеді.

Certain conclusions about the Kazakhstan Pushkiniana’s development in line with modern scientific paradigms are presented in article. The history of the Kazakhstan translation tradition on material of the translations of works of A.S. Pushkin into Kazakh is consistently traced. New research material is presented in article that injects a new life into development of one of the important directions of domestic philological science – the Kazakhstan Pushkiniana. The analysis is carried out from a position of the literary translation as by means of traditions of the translation of works of A.S. Pushkin into Kazakh there was a judgment and promoting of works of the great Russian poet on the Kazakhstan earth. Authors solve an original problem on the contextual analysis of the translations occurring at different times of A.S. Pushkin into Kazakh.

ӘӨЖ 821.512.122
Г.Қ. Қазыбек
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Алматы қ., Қазақстан
Kazybek 68@mail.ru

К. ҚҰНЫПИЯҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫ ОРЫС ТІЛІНДЕ

Мақалада ақын К. Құныпияұлы шығармаларының орыс тіліне аударылу тарихы, сапасы, аудармашылардың қолданылған әдіс-тәсілдері туралы айтылады. Түпнұсқа мен аударма нұсқалар нақты мысалдар арқылы талданылады. Аудармаларды саралау арқылы қорытындылар тұжырымдалады.
Кілт сөздер: көркем аударма, ақын, шығармалар, поэзия, түпнұсқа.

Қазіргі кезде аударманың атқаратын рөлі өте зор. Аударма арқылы халықтар басқа елдің мәдениетімен, әдебиетімен танысады. Қазақ ақындарының шығармалары да орыс тіліне және басқа да шетел тілдеріне аударылып жатыр. Әдебиет сыншысы В.Г. Белинский :
«…аударма көбінесе түпнұсқаны оқырмандарға және оқуға мүмкіншілігі жоқтарға арнап жасалады, ең бастысы бір халықтың әдеби тіліндегі шығармаларды екінші халықтың тіліне аудару ісіне халықтардың өзара таныстығы, идеялардың өзіндік ауыс – түйістігі, содан келіп әдебиеттің көрнекті және ақыл – ой еңбегінің дамуы негізделеді»,- деп айтқандай аудармашылардың жасаған аударма нұсқалары әдебиетімізге қосылған туындыларда жеткілікті. Солардың бірі ретінде ақын К.Құныпияұлының шығармаларының орыс тіліне аударылу тарихын, сапасын, әдіс-тәсілдерін т.б. талдауды мақсат етіп отырмыз.
Қазақстан жазушылар одағының мүшесі, ақын, журналист, ҚР Журналистер одағының Б.Бұлқышев атындағы сыйлығының иегері К.Құныпияұлы 1962 жылы Алматы облысы, Райымбек ауданы, Тасбұлақ ауылында дүниеге келген, қазіргі Абай атындағы ұлттық педагогикалық университетінің түлегі. Әр жылдары «Коммунизм нұры», «Алматы ақшамы»,
«Өркен-Горизонть», « Қазақстан-Заман», «Жетісу», «Заң» газеттерінде қызмет атқарған. Қазіргі уақытты «Ан-арыс» баспасының директоры. Ақынның «Қарқара, қайда барасың?»,
«Сарыала қаз — сағыныш», «Шертер», «Таңдамалы өлеңдер» т.б. жыр жинақтары жарияланған. К.Құныпияұлы Алматы облысы, Райымбек ауданының құрметті азаматы.
Қ. Құныпияұлының ақындығы туралы көптеген әдебиет зерттеушілер, ақындар өз ойларын мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған. Ақын, М.Мақатаев атындағы сыйлықтың иегері Жүрсін Ерман К.Құныпиялының «Алтын семсер» атты өлеңдер жинағына жазған алғысөзінде былай деп жоғары баға берген болатын: « Әрбір шығармашылық адамы ізденіс үстінде болмақ керек. Егер шығармашылық иесі өзін жетілдіру, шеберлігін шыңдау,қолтаңбасын айқындау жолында шарқ ұра беретін болса, оның өсуі, түлеуі,толысуы жемісін бермей қоймайды. Өз басым ақын К.Құныпияұлының дәл осындай тынымсыз ізденістерінің айқын айғағын оның соңғы жылдардағы өлең өрісінен байқап жүремін. Өзіне де осы аңғарған жақсылықтарымды ауызба-ауыз айтудан,арқадан қағудан жалыққан емеспін. Бұл әрине, Кәдірбек қатарлас-әріптестерінен қара үзіп кетті, елдің бәрінің аузынан су ағызады деген сөз емес. Қазіргі әбден кемелденген қазақ поэзиясында жаңа түр тауып, жаңа сөз айтып, көзге түсуде оңай нәрсе емес. Тіпті, ұлттық өлеңнің көшіне ілесіп,ғайып өлеңнің олжасына ортақтасудың өзі ақынға абырой…».
Сонымен қатар К.Құныпияүлы елімізде болып жатқан әдеби іс-шараларға үзбей қатысады. Түрлі конкурстар мен жарыстарда әділқазылар мүшесі ретінде де танымал. Өзі басшылық жасайтын баспадан қазақ ақын-жазушыларының шығармаларын жариялап, насихаттауда белсене қызмет атқарып жүрген азаматтардың бірі. Мысалы, «Алтын қалам» сериясымен қазақтың ең үздік 20 автордың 20 кітабы басып шығарды.
Ақын көптеген өлеңдерін балаларға арнап шығарған. Мысалы, «Құлын» өлеңінің мағынасы терең, ал оқылуы жеңіл.

Мені көріп тебіренді,
«Құлыным!» – деп еміренді. Ақ әжеммен еріп үйге,
Сар жайлаудың лебі келді. Үміті бар өрден күткен, Ертеңіме сенгендіктен,
«Құлыным!» – деп сүйген шығар Жылқы жылы келгендіктен.
Отанымның тұғырымын, Қазағымның бір ұлымын. Жібек жалы желбіреген Мен әжемнің құлынымын!
Немесе «Ақ тиін» өлеңін оқып көрейікші. Ақ тиін-ау, ақ тиін!
Сауысқаннан сақ тиін, Жылы ұяңда жат, тиін, Жаңғағыңды шақ, тиін. Ауа райын бақ, тиін, Бұтақтарды қақ, тиін. Қаңтарда қар борайды, Мұздан сырға тақ, тиін. Ақ тиін-ау, ақ тиін!
К.Құныпияұлының біраз шығармаларын қазақ тіліне аудармашы Т.Васильченко аударған. Т.Васильченко аударма саласына зор үлес қосқан ақын. Ол М.Жұмабайұлы, Ж.Әбдірәшев, Н.Оразалин, С.Қамшыгер, Ә.Шегебаев, Б.Үсенбаев т.б. ақындар шығармаларын орыс тіліне тәржімалаған.
Татьяна Васильченко 1947 жылы 20 маусымда Алматы қаласында дүниеге келген. Қазіргі Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің физика факультетінің түлегі. Әр жылдары «Жазушы» баспасында корректор, «Арай-Заря» журналында бөлім меңгерушісі, «Доживем до понедельника» газетінде белгілі журналист, «Простор» журналында корректор, бөлім меңгерушісі қызметін атқарған. Ақынның «Солнце в окне», «Я мечтаю »,« Зеленный иероглиф » атты жыр жинақтары жарияланған. Ақын Т.Васильченконың жырлары өзінің құрылымы мен көркемдігімен ерекшеленеді. Өлеңдерінің тақырыптары да сан алуан. Мысалы, махаббат лирикасы тақырыбына байланысты жазылған
«Без расставаний» өлеңіндегі сөз саптаулары өте ерекше.

Небесный свет, цвет ожиданий.
И только встречи. Без расставаний. Разлуки нет. Печалей нет…
Прекрасный свет. Небесный цвет.

Тепло… И Солнца луч… Надежда… Объятия весны всегда так нЕжны… А каждый лепесток — твоя любовь…
С рожденьем к жизни. Снова. Вновь…

Разлуки нет… Печалей нет… Прекрасный свет. Небесный цвет.. [1].
Т. Васильченко өзінің аудармашылық қызметі туралы : » Я всегда сажусь за перевод с легким настроем. Это нужно, чтобы проникнуться состоянием души автора стихотворения, которое я собираюсь переводить. Начинаю входить в образ другого человека – мужчины или женщины – с его судьбой, с его суждениями. Мысленно я как бы обращаюсь к автору,

которого перевожу: «Ты – это ты, от колыбели до седин. Я – это я… Но дух един! Сольем два голоса в тиши, Мы схожи оттиском души…». Бұдан Т.Васильченконың аудармаға зор жауапкершілікпен қарағандығын байқаймыз. Енді аудармаға назар аударайық.
Белгілі композитор Н.Тлендиевке арналған ақынның «Күй-құдірет» деп аталатын өлеңін аудармашы «Сила музыки» деп аударған. Н.Тлендиев қазақ халқының атақты композиторы, дирижері, Халық қаһарманы. Күйші туралы көптеген пікірлер айтылған. Жазушы Ә.Нұрпейісов : «Нұрғисаның талантты екенін, тұла бойы толған ән, әуен, саз екенін білу үшін онымен бір рет дидарласып, кездессе де жетіп жатыр… Осы бір ақжарқын, аржайы, ашық жігіттің қарапайымы дыбысқа қалай жан бітіріп жібергеніне таңданасың. Еш нәрсеге көңілі селт етпейтін осы дүниедегі ең бір енжар, самарқау жүретін кісіні де жағасынан ұстап алып жұлқып – жұлқып қалғандай, құдіретті күшті қаптатып жіберетініне сенер – сенбесіңді білмейсің»,- деп жоғары баға берген болатын. Осындай ұлы композиторға арналған өлеңді орыс тіліне аудару қиын да жауапкершілігі мол жұмыс екендігін айта кетуіміз керек. Түпнұсқа 16 жолдан ал аударма 17 жол. Аударманың еркін тәсілмен аударылғандығына қарамастан аудармашы ақынның ойын, стилін сақтаған. Мысалы,
Түпнұсқа
Ән әлемде жабылды да бір есік, Күй-күмбезді мұң торлады сіресіп.
Көктем келді. Нұрғиса боп саз келді, Қайтқан құстың қанатымен ілесіп[2,18]. Аударма
Он ушёл…
За ним закрылась дверь… Музыка одна грустит теперь…
Но воспрянет каждый звук весной,
В этих звуках Нургиса — живой! [3,297].
Аударма біршама жеңіл оқылады. Еркін тәсілмен аударылған. Аударма бірліктерін қолданған. Ақынның ойын біршама түсініп, жақсы жеткізуге тырысқан. Түпнұсқадағы төрт жолды бес жол етіп берген. Композитордың бейнесін, даралығын, музыка өнерінің саңлағы екендігін орыстілді оқырмандарға жеткізе білген.
Ал «Ғұмырым-күрес» деген өлеңін «Моя жизнь-борьба» деп аударған.
Түпнұсқа
Мені талай қырларымнан танисың, Тағдырыңа өкінесің,налисың!
Шарт кетесің,болмаса ауыр күрсініп, Шыдамыңды жігеріңе жанисың[2,27]. Аударма
Со всех сторон узнала ты меня. Порой грустишь, судьбу свою кляня, Ведь я бываю резок и несдержан…
Твоё терпенье твёрже, чем броня[3,297].
Алғашқы жолдарды оқу барысында аударманың жақсы аударылғандығы сезіледі. Түпнұсқа мен аударманың жолдар саны бірдей. Аудармашы орын ауыстыру, қосу, алып тастау т.б. аударма бірліктерін қолданған. Бұдан байқайтынымыз аудармашы ақын шығармаларының мағынасын түсіне білген. Ең алдымен жолма-жол аударма жасап, кейіннен әдеби реңке түсірген. Атақты ақын Гете «Кім ақынды түсінгісі келсе, ақынның еліне барсын»,- деп айтқандай Т.Васильченко қазақ елінің тумасы, қазақтардың мәдениеті мен салт-дәстүрін жіті біледі. Сондықтан да осындай сәтті аудармалар жасаған деп ойлаймыз. Пікірімізді дәлелдей түсу үшін мына өлең жолдарын салыстырайық. «Күз реңі» өлеңін
«Цвета осени» деп аударған.

Түпнұсқа
Күннен күнге қабаржып күз реңі, Көк жүзіне тырналар тізіледі.
Ақ қайыңның тәнінен талмаусырап, Сарғаймаған жапырақ үзіледі[2,29]. Аударма
Играет осень с цветом всё смелей, С берёз срывает ветер жёлтый лист. А в небе — вереницы журавлей,
И день протяжен, холоден и чист[3,298].
Аудармашы керемет,әдеби, көркем аударма жасады деуден де аулақпыз. Бірақ, көптеген аудармаларға қарағанда түпнұсқаға жақын келетін біршама туындылар жасаған. Бір айта кететіндігіміз аудармашы ақын өлеңдерінің тақырыптарын сәтті аударғандығы. Әрине, жүз пайыз көркем аударма жасау мүмкін емес. Соған қарамастан Т.Васильченко аудармаларының сапасын, аударылу тәсілдерін саралауға әбден болады. Осы жерде біз аударматанушы И.Левыйдың мына бір сөзін еске түсірейік: «Аудармашы еңбегінің мақсаты түп беинесі болмайтын тың туынды жасап шығу емес, түпнұсқаны түсіну, сақтау, жеткізу, аударманың мақсаты қайта туындату». Тамаша айтылған пікір.
«Әке суреті» өлеңін «Фотография отца» деп тәржімалаған. Мысалы, Түпнұсқа
Тағдырымыз сияқты жүрдек кеме, Өмір кешіп барады тізбектеле…
Ұрпағыма кейінгі керек қой деп, Менің әкем түспепті суретке де[2,44]. Аударма
Жизнь — корабль, судьба встаёт волнами, Оставляя в памяти свой след…
Мой отец давно уже не с нами,
Жаль теперь, что фотографий нет [3,298].
«Көзімді ілсем» өлеңін «Лишь закрою глаза» деп аударған.
Түпнұсқа
Маған деген тағдырдың ішкі есебі, Жүрегімді үш тіліп,
Үш кеседі. Қиналғанда жабығып, жан анашым,
Көзімді ілсем көремін түсте сені[2,70].
Аударма
Невзгоды, испытания судьбы На части сердце рвут…
Но, засыпая,
В тревожных снах, уставший от борьбы, Тебя я вижу, матушка родная! [3,299].
Аударма еркін тәсілмен жасалған. Аудармашы еркін тәсілді жақсы қолдана алған.
Аударма теоретигі А.В.Федоровтың: «Аударманың қайта жасаудан, мазмұндамадан және сол сияқты әр түрлі «бейімделулерден» (адаптациялардан) айырмашылығы дәлдікте және толықтықта»,- айтылған осы пікірі аудармашы Т.Васильченконың аудармаларының рөлін айқындай түседі.
Қазіргі қазақ поэзиясының орыс тіліне аударылу тарихы, соның ішінде Кәдірбек Құныпияұлы шығармаларының орыс тіліне аударылу ерекшеліктерін жан-жақты зерделеу болашақта атқарылатын игі істердің бірі деп есептейміз.

Ал болашақ аудармашыларға айтарымыз, ешуақытта аудару кезінде М.Әуезовтің мына бір пікірін ұмытпасаңыздар екен: «Тек дәл аудару ғана үлкен жазушының тіл, стиль, сөйлем ерекшеліктерін бере алатын болады, бұл жөніндегі дәл аудару дегенді мен сөйлеміне сөйлем орай етіп аудару деп түсінемін. Сондықтан да, сөйлемдер бөлшектенбеуі керек».

Әдебиеттер тізімі
1 Т.Васильченко// Стихи. ру.
2 К.Құныпияұлы. Өлеңдер жинағы. Алматы, 2012 жыл. – 189 бет.
3 Дорог небесных вехи. Независимый Казахстан: Антология современной литературы в трёх томах. Поэзия. Том III. — М.: Художественная литература, 2013. – 464 с

В статье рассматриваются различные методы и принципы поэтического перевода поэзии К. Куныпияулы на русский язык. Рассматиравется особенности и недостатки перевода.

The article considers various methods and principles of poetic translation of the poetry of K. Kunypiaula into Russian. The peculiarities and drawbacks of the translation are discussed.

 

ӘОЖ 821.512.122

Б.Ш. Қожекеева
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті Алматы, Қазақстан Bekzada61@mail.ru

ХІХ ҒАСЫРДЫҢ АЯҒЫ МЕН ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІНДЕ КӨТЕРІЛГЕН СЫН МӘСЕЛЕЛЕРІ

Мақалада ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзіндегі әдеби сынға байланысты жарияланған материалдар туралы қамтылады. Сонымен бірге әр түрлі бағыттардағы қазақ газеттеріндегі әдеби сын тұрғысындағы мақалаларға талдау жасалынады. Әдебиетке қысқаша шолу, шағын пікірсайыс, библиографиялық анықтама сипатындағы сын белгісі бар материалдардың әдеби сынның жеке жанр ретінде қазақ топырағында қалыптасып өркендеуіне жол ашқандығы турасында сөз болады. Жаңа бой түзеп келе жатқан сын жанрларының өркендеуіне күш қосып жүрген сыншылар еңбегі толымды пікірлер арқылы ашылып отырады.

Түйінді сөздер: баспасөз, сын, библиографиялық анықтама, сын жанры, газет, журнал,ұлт зиялылары, әдеби сын.

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзіндегі жарияланған материалдарға зер салсақ, өз ұлтының бітім болмысын жетік білетін қазақ зиялылары заман құбылыстарын қалам ұшына іліктіріп, шығармаларына арқау еткенде қоғамның беталысын шынайы бейнелеуге тырысқандығы білінеді. Яғни, саяси қоғамдық дамудың шарықтау шегіне жетіп тұрған кезеңде өмір сүріп отырғандықтан, Алаш ардақтыларының шығармашылық еңбегін туған халқының азаттық жолындағы ұлттық мүдделерімен ұштастыра білгені маңызды болғаны даусыз еді. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында “Түркістан уалаяты”, “Дала уалаяты” газеттерінің бетінде әдебиетке қатысты материалдар жиі көріне бастады. Әдебиет сыны тарихындағы жаңа кезеңнің басы болды. Кез келген әдебиет бір күннің төңірегінде өрбитін немесе белгілі бір тарихи кезеңнің оқиғасын баяндайтын тар ұғымды дүние емес. Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Торайғыров, М.Жұмабаев,

М.Сералин сынды қазақ зиялылары ұлт азаттығы туын көтерді. Сол ту төңірегінде елдің күллі әлеуметтік күштерін топтастырды. Мерзімдік баспасөз жүйесін құрды. Оған ояна бастаған ұлттық сананың ұйтқысы болу міндеті жүктелді. Бұл абыройлы міндетті жүзеге асыру ісі әртүрлі бағыттағы қазақ газеттерінің әсіресе қазақ баспасөзінің мақтанышы мен жарқын жұлдызына айналған «Айқап» пен «Қазақ» газетінің үлесіне тиді. Бұл газеттердің шығуына үкімет тарапынан көмек болған жоқ. Олардың жарық көруіне жеке адамдар тобының серіктесуі ықпал етті. Алайда, патша цензурасының қатаң бақылауына ұшыраған бұл газеттер үздіксіз шыға алмай, көбінесе айып төлеуге мәжбүр болды. Тарихтың талай дүрбелеңін басынан кешірген қазақ баспасөзі соның ішінде көптеген қоғамдық саяси газеттер мен журналдардың алдында баршамызға ыстық болып тұратын «Айқап» журналы екендігі дау тудырмайды. Қазақ баспасөз тарихында «Айқап» журналының алатын орны ерекше.Троицк қаласында 1911-1915 арасында шығып тұрған қазақ халқының саяси әлеуметтік, мәдени шаруашылық өмірінің көптеген түйінді, көкейтесті мәселелерін көтергендігіне куә боламыз. Кемел біліммен толысып, шұрайлы тілге нәр берген, қазақтың ертеңі қалай боларына сол арқылы ой жүгірткен үлкен әдеби толқын осы тұста қалыптасты.
Ал, «Қазақ» газетінің негізгі авторлары, әдеби сынның ұлттық әдебиеттің жетекші бір жанрына айналуына қалам қайратымен зор үлес қосқан Алаш басшылары Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов және басқа да көрнекті ұлт зиялылары «өздерінің әдеби шығармаларының беттерінде демократиялық мәндегі мәселелерді көтергендігімен құнды. Қазақ баспасөз тарихын, оның ішінде Қазан төңкерісіне дейін ұлттық журналистиканың мектебі болған «Қазақ» газетін зерттеушілер турасында сөз қозғағанда есімін айрықша атауға тиісті тұлға – белгілі әдебиеттанушы ғалым Бейсембай Кенжебаев. Б.Кенжебаев – қазақ баспасөзі тарихы тақырыбында тұңғыш рет арнайы еңбек жазып, тыңға түрен тартқан, әр түрлі бағыттағы тыйым-тартыстардың ыстығына да күйген, суығына да тоңған, алайда алған бағытынан қайтпаған қайсар ғалым, айтулы азамат.
Ғалымның «Қазақ баспасөзінің тарихынан» атты тарихи очеркі – осы сала бойынша баспа бетін көрген алғашқы кітап, тұңғыш оқулық. Бір қарағанда, еңбек Кеңес заманы үнімен сарындас, таптық идеология тұрғысынан, марксизм-ленинизм классиктерінің шығармалары негізінде жазылғандай көрінуі ғажап емес. Сөйтсек, оның астарлы мән-мағынасы да жоқ емес екен. Зерттеушінің онсыз да айтыла-айтыла әбден жауыр болған саяси айыптауларды қайталай отырып, бір кездері қалың қазақтың қамқоршысы болған газет — журналдардың, тым құрығанда, аты ұмыт болмай, жаңа ұрпақтың құлағына сіңе берсін дегенді мақсат тұтқанына төменде көзіміз жетеді.
Мұны партияның «шаш ал десе, бас алатын» шолақ белсенділері де байқамай қалмапты. Алдымен, «Әдебиет және искусство» журналының 1951 жылғы 7-нөмірінде Ж.Сәрсеков деген сыншының «Тарихи шындық бұрмаланбасын» деген мақаласы атойлап аттан салады: «Бейсенбай Кенжебаев жолдастың «Қазақ баспасөзінің тарихынан» деген кітапшасы да қате-кемшіліктен сау емес» деп, ә дегеннен, ғалымды сын қамшысы астына алады. Сөйтсек, қазан төңкерісіне дейінгі біраз басылымның атын атап, түсін түстеп қойғаны
«қате-кемшілік» болып шығыпты. Соның бірі – біздің ғылыми зерттеу жұмысымызға арқау болған «Қазақ» газеті. Сол үшін зерттеушіге «қазақ ұлтшылдарының органы «Қазақ» газеті туралы жалпыға белгілі оның буржуазияшыл-ұлтшыл газет болғандығынан басқа түк те айта алмайды (78-бет)» деген «кінә» тағып, айыптайды. Міне, сол заман сынының бір көрінісі. Аталмыш еңбекті қаралап жазылған сынның екіншісі Қазақстан коммунистерінің орталық органы – «Социалистік Қазақстан» газетінен орын тебеді. «Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеудегі өрескел қателер» деген, атының өзі айыптап тұрған, мақаланың авторлары: Б. Қорқытов, Ә. Досбаев деген компартия белсенділері. Мұнда алдыңғы мақалаға қарағанда тағылған «айыптың» салмағы едәуір зілді, сөзі өктем әрі өтімдірек. «Б. Кенжебаев буржуазияшыл-ұлтшыл бағыттағы газеттер («Қазақ», «Серке» т.б) жөнінде құлшына баяндайды: алашордашылардың 13 газетінің атын тізеді. Бұл – бұл ма, автор алашордашылардың орталық органы «Сарыарқа» газетінің совет үкіметіне, оның ұлт саясатына қарсы жазған контрреволюциялық, жалақорлық мақаласынан бір құлаш цитата

келтіреді. Сөйтіп, контрреволюциялық идеяға трибуна береді», — деген айыптауда қаншама зіл жатыр десеңізші.
«Қазақ» газетінің негізгі авторлары, әдеби сынның ұлттық әдебиеттің жетекші бір жанрына айналуына қалам қайратымен зор үлес қосқан Алаш басшылары Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов және басқа да көрнекті ұлт зиялылары «өздерінің әдеби шығармаларының беттерінде демократиялық мәндегі мәселелерді көтерді. XIX ғасырда шыққан алғашқы қазақ газеттерінде әдеби сын тұрғысындағы мақалалар жарияланғанымен, әдебиетке қысқаша шолу, шағын пікірсайыс, библиографиялық анықтама сипатындағы сын белгісі бар материалдар ғана бой көрсетті. Соның өзінде бұл мақалалар XX ғасыр басында әдеби сынның жеке жанр ретінде қазақ топырағында қалыптасып өркендеуіне жол ашты. Жаңа бой түзеп келе жатқан сын жанрларының өркендеуіне күш қосып жүрген Ә.Бөкейхановтың «Қазақ» газетінде басылған сын мақалаларында мол әдеби, тарихи – этнографиялық мәліметтер бар болды. Әдебиеттегі маңызды еңбектерінің бірі — Шәкәрім Құдайбердиевтің 1912 жылы жарық көрген кітабы «Қалқаман-Мамыр»[1] туралы, Шәкәрім Құдайбердиевтің «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» [2] атты кітабына сын мақала арнайды. Бұл мақалада қазақ елінің тарихы, шыққан тегі туралы құнды деректер молшылық. 1914 жылы Орынборда «Үміт» баспасынан жарық көрген «Қарақыпшақ Қобыланды батыр»
[3] кітабына да сын мақаласын жариялайды. Осы мақалада Ә.Бөкейханов Абай өлеңдеріне, Шәкәрім Құдайбердиевтің «Шежіресіне» Шоқан Уалихановтың ғылыми еңбектеріне сілтеме жасай отырып, жырдың көркемдігі туралы, тарихы туралы көптеген құнды мәліметтер келтіреді.
Зерттеушілердің пайымдауынша Ә.Бөкейхановтың әртүрлі жанрда, әр түрлі салада мыңға жуық ғылыми мақалалары бар екен. Ғалымның мақалалары 1917 жылғы Ақпан төңкерісіне дейін 30-ға жуық қазақ – орыс басылымдарында және одан кейінгі 1927 жылға дейін 50-ден астам қазақ және орыс газет – журналдарында жарияланып тұрған. Мақалалары үнемі өз есімімен берілмей «Қыр ұғлы», «Қыр баласы», «Ғали хан», «Әлихан», «Ғ.Б», «Ә.Б»,
«Арыс ұлы», «Түрік баласы», «Қалмақбай» [4] т.б. деген бүркеншік есімдермен беріліп отырған. Аталған газеттердің ішінде Әлихан Бөкейханов халқымыздың рухани байлығы халық ауыз әдебиет үлгілерін зерттеуге үлес қосқан материалдары да жарық көреді. Ол қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерін жақсы білген, әсіресе, қазақ әдебиетінің тарихында өшпес із қалдырған ақын-ағартушы Абай Құнанбаевты аса жоғары бағалап, алғашқы зерттеуші ретінде баспасөзде құнды пікір білдірді. Ә.Бөкейхановты абайтанудың негізін салушы деп айтуға болады. Өйткені, ең алғаш Абайдың әдеби шығармашылығына зерттеу жүргізіп, оның поэтикалық шеберлігіне көңіл аударды. «Абай (Ибраһим) Құнанбаев» деп аталатын некролог-мақаласында ең алғаш Еуропа ақындарымен Абай поэзиясы салыстырылып, баға берілді: «Абай… поэтикасы асқан күшті және қырғыз халқының мақтанышы. Әлі Абай сияқты, халықтың шығармашылығын көтерген ақын болған жоқ. Оның жылдың төрт мезгіліне (қыс, жаз, күз, көктем) арналған ғажайып өлеңдері Еуропаның атақты ақындарына қызмет көрсеткен болар еді»[5,172 б].
Әдебиеттің халқымыздың санасы мен мәдениетін көтерудегі құндылығын түсіне отырып, сол кездегі әдебиет және қазақ интеллигенциясының өкілдері А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ш.Құдайбердіұлы, М.Жұмабаев, Ж.Ақбаев, С.Торайғыров, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Ғ.Қарашев, Жиханша және Халел Досмұхамедовтерді біріктіру үшін белсенді әрекеттер жасайды. Сол кезеңнің фольклористері мен әдебиет зерттеушілері бірауыздан қазақ халық поэтикалық өнерінің бейнелілігі мен лиризмін, мазмұндылығы мен жоғары сапалылығын атап көрсеткен. Сондықтан, Әлихан Бөкейханов А.Байтұрсынов, Ә.Диваев, М.Көпеевтермен қатар ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, жариялауға көп еңбек сіңірді. Оның алғысөздері мен пікірлері жазылған бірнеше кітаптар сақталып қалған. Сыншының бұл пікірлері әдеби сынның дәйектеме-сын жанрын жандандыруға үлес қосқандығын айту орынды. Ә.Бөкейхановтың «Қара Қыпшақ Қобыланды» сын-мақаласы іштей жеті бөлімнен тұрады. Мақаланың эпиграфы Абайдың «Өлең- сөздің патшасы, сөз сарасы» атты өлеңімен басталады. Оқиға баяндау тәсілімен беріліп, жырдағы Көклан кемпір,

Қобыланды, Қараман, Көбікті бейнелері т.б. қысқаша талдауға түседі. Алаш көсемі Әлихан Бөкейхановтың туғанына 145 жыл толуына арналған ғылыми-тәжірибелік халықаралық конференцияда Әлихантанушы Дихан Қамзабекұлы өз баяндамасында [6] Ә.Бөкейхановтың әдебиет туралы әзiрше табылған алғашқы еңбегiнiң бiрi – “Қазақ жыры “Қобыландыдағы” әйелдер” атты зерттеу мақаласы екенін ерекше атап айтады. Ә.Бөкейханов Қара Қыпшақ Қобыланды батыр бейнесінің «Едіге» жыры ішінде де кездесетінін еске сала отырып, Шәкәрім Құдайбердиевтің «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар» шежіресі мен Ш.Уәлиханов еңбегі негізінде аталған батырдың XIV ғасырда өмір сүргенін дәлелдеуге тырысады: «…Бұл Қобыландының ісі XIV ғасыр ортасы болуға лайық. Тоқтамысқа болысқан Литва князь Витовты Воркесла өзені бойында (бұл Полтава губерниясында Днепр саласы) Ақсақ Темірдің қолбасшысы Едіге алған. Бұл соғыс 1399-шы жылы болған. Бұған қарағанда Едіге Тоқтамыстан кеткен соң Ақсақ Темірге қолбасы болған болса керек. Мұнан көрінеді: Қобыландының Тоқтамыс, Едігелермен замандас болғаны» [3],-делінген. Міне, бұдан біз ғалым Ә.Бөкейхановтың фольклорға тарихи дерек көзі ретінде қарағанын байқаймыз.
Сондай-ақ сыншы еңбектерінде «Роман деген не?» [7] деген тақырыпта проблемалық мәселе көтеріп, қазақ романының тұңғышы аталған М.Дулатұлының «Бақытсыз Жамал» романына [8,75 б], Ж.Аймауытұлының «Қартқожа» романдарына сын мақала жазады. Роман көпке арналған кітап екенін; Һәрқайсымызға тиісті, міндетті романды тесе қарап, телміре оқып, мінез-құлқымызды түзеп, романнан халіміз жеткенше тәрбие алу керек екенін ескертеді.
Жүсіпбектің үш бөлімді романы «Қартқожа» кітабына жазылған сын мақаласында тұрмыстың көп пернелері басылып, көп құбылыстары суреттелетінін айтады. Романда шынында да сол кезеңдегі қазақтың езгіге түскен тағдыры, «қазақ басына қара күн туып, қазақ шаруасы қырылған 1916 жыл, қиянгешілік соғысы, февраль өзгерісі қазақтың Ұлт Үкіметі (Алаш Орда) «осы тұста құрылған «кеңес үкіметі, Кеңестік Қазақстан» барлығы да осы кітапта, қарапайым қазақ өмірімен, тағдырымен шендестіріліп ашық жазылғанын баян етеді. Яғни, көшпенді мал шаруашылығын кәсіп еткен жұртты отырықшылыққа бейімдеу, дала қазағын саясат құрбаны ету сынды – нәтижесі ұлттық қасіретке алып келген реформалардың шынайы бет-бейнесін ашық суреттейді. Бұл кітаптың жалпы мазмұнына арналған алғысөзі еді. Шығарма тілімен шебер суреттелген елдегі саяси жағдайды сыншы былай толғайды: «Бүгінге дейін біздің ең өзгерісшіл тап жігін айырам деуші жолдастарымыздай, білімінің кемдігінен я ұлтшылдық бойына сіңіп қалғандықтан қазақ елінің тап жігін айқындап алып, суреттей алған жоқ еді. Жүсіпбек дөп сермеді, пернелі, әдемі сөз: тап жігін әдемі суреттеді. Бұл ретте де «Қартқожа» бірінші роман» деп тұжырым айтады. Бұдан кейін сыншы «Қартқожа» романының құрылымдық ерекшелігі мен жазушы шеберлігіне тоқталады. «Кітаптағы әрбір буындарға қойылған «ат» жұмбақ ретінде, яғни, романдағы бөлімдердің тақырыбын жазушы Жүсіпбек жақсы таңдап қоя білген. Бұл ерекшелікті Әлихан Бөкейханов орыстың данышпан жазушысы Достоевскийден байқағанын айтады. «Мәселен, Достоевский: тағы бір жорғалаған адамшылық «мұжықтай шулап келе берді» – деп шығармасына ат қоятын» деп келтіреді. Ал, Аймауытұлы романдағы бөлімдерге оқырман назарын аударатын, толық түйіні бар «Уайым күшейді», «Хабар берді», «Бұлт қоюланды», «Қош, аман бол!», «Мәңгі аңсау» деген сияқты әңгімелеріне жұмбақ ат қойып отырады» [9] — деп, автордың қаламгерлік әдіс-айласының өз кезегінде оқушыға өтімді екенін жазады Ә.Бөкейханов.
Әдебиет сыны көркем шығармашылыққа дер кезінде үн қосып, сыр-сипатын айқындайды, баға беріп, пікір білдіреді. Әдебиет сынының тарихы ертеден басталады. Қазақ ауыз әдебиетінің көркемдік, идеялық сапалары аса жоғары классикалық үлгілерін парықтауда әдебиет сынының рөлі зор болды. Ол жазба әдебиетінің, ғылымның дамуымен бірге өрбіп отырады. Отырарлық ғұлама Әбу Наср әл-Фарабидің, Махмұт Қашқаридың, Жүсіп Баласағұнның сөз өнері жайлы жазған пікірлері, Ш. Уәлихановтың, Ы. Алтынсариннің, А. Құнанбаевтың әдебиетке қатысты айтқан ойлары қазіргі қазақ әдеби сынының бастау алар қайнар көзі деуге болады. “Айқап” журналы мен “Қазақ” газеті

беттерінде жаңа кітаптардың шығуы туралы хабарлардан бастап, жекелеген жазушыларға арналған ғұмырнамалық мақалалар, әдеби шолулар, түрлі тақырыптағы мақалалар көптеп көріне бастады. Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, С. Торайғыров т.б. қазақ әдебиеті жайлы құнарлы пікірлер айтты. ХХ ғасырдың 20-жылдары қазақ әдебиеті жаңа дәуірде қандай бағытта дамуы керектігі, көрнекті әдебиет қайраткерлері жайлы қызу пікір алысулар болды. Әсіресе Абай, Мағжан шығармашылықтары жайлы айтыстар 20 жылдардағы әдеби сынның орталық мәселелеріне айналды. Байтұрсыновтың “Әдебиет танытқышы” (1927), Х. Досмұхаметовтің “Қазақ халық әдебиеті” (1928), Ғ. Тоғжановтың “Мағжанның ақындығы мен Жүсіпбектің сыны” (1926), “Әдебиет және сын мәселелері” (1929) сияқты еңбектер қазақ Әдебиет сынының жаңа биіктерге бет алғанын байқатты. Ұлттық әдебиетіміздің түрлі мәселелері жайлы С. Сейфуллин, М. Әуезов, С. Мұқанов, Қ. Жансүгіров, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Тоғжанов, Н. Төреқұлұлы, С. Қожанов, Ы. Мұстанбаев, Досмұхамедов, С. Сәдуақасов, Қ. Кемеңгеров, Ә. Бәйділдин, Х. Жүсіпбеков, Е. Бекенов, Ш. Тоқжігітов, Б. Кенжебаев т.б. өз ойларын ортаға салып, әдеби өмірде белсенділік танытты. Әдебиет сынының аннотация, рецензия, мақала, айтыс мақала, шолу, шығармашылық портрет сияқты түрлері баспасөз бетінде жиі көрініп, жанр ретінде қалыптасты. Алайда бұл кезеңде көркем шығармаларды бағалауда партиялық принцип негізгі өлшем ретінде танылып, әлеуметтік тұрпайы сындар өріс алды. Мұндай сындар әсіресе ҚазАПП-тың (Қазақстан пролетариат жазушыларының ассоциациясы) тұсында барынша ушыға түсті. Әдебиет сыны партияның идеологиялық қаруына айналды. Оның негізгі міндеті қаламгерлердің қай тапқа, яғни байшыл, кедейшіл, жолбике сияқты топтардың қайсысына жататындығын анықтауға сайды. Әдеби күштерді ұйымдастырып, бағыт-бағдар беріп отыруға тиіс ҚазАПП (1925 — 1932) ұйымына он шақты ғана жазушы мүше болып, қалғандары идеялық тұрғыдан сыналып, саяси қуғынға ұшырады. Соңы 1929 жылы қазақ қаламгерлері көпшілігінің жазықсыз жазалануларына ұласты. Шығарманың көркемдік қасиеттерінен гөрі идеялық жағына маңыз берген солақай сындар бүкіл соғысқа дейінгі дәуір бойы үстемдік құрып, ақыры 1937 жылы жазушыларды екінші дүркін жаппай жазалауға ұрындырды.

Әдебиеттер тізімі
1 «Қазақ», №121, 1915 жыл
2 «Қазақ», №12, 1913 жыл
3 «Қазақ», №126-129, 1915 жыл
4 Қамзабекұлы Д. Руханият [Мәтін] : Саяси қуғын-сүргін құрбандары туралы мақалалар мен зерттеулер / Қамзабекұлы Д. — Алматы : Білім, 1997. — 272 б.
5 Бөкейханов Ә. Таңдамалы — Алматы, 1995, 310-бет
6 Қамзабекұлы Д. Әлихан Бөкейхан және ұлт руханияты. Abai.kz
7 Бөкейхан Ә. Шығармаларының толық жинағы [Мәтін] VI том. — Астана : Сарыарка, 2013. — 520 б.
8 Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі / Б.Әбілқасымов. – Алматы: Мектеп,1971.–241бет.
9 Бөкейханов Ә. Кітап сыны (Қартқожа). //«Еңбекші қазақ» газеті. 4 қараша 1926 ж.

В статье рассматривается о материалах опубликованные в конце ХІХ и в начале ХХ века в казахской прессе относящиеся литературной критике. Кроме того, делается анализ статей в казахских газетах касающиеся литературной критики разного направления. Рассказывается о материалах имеющие признаки критики, такие как библиографическое определение, небольшая дикуссия и краткий обзор литературы которые открыли путь к развитию литературной критики на казахской земле как отдельный вид жанра. В статье раскрываются труды критиков которые вносят свой вклад в процветание новых жанров критики

The article describes the materials published in the late 19th and early 20th centuries in the Kazakh press relating to literary criticism. In addition, the article analyzes articles in Kazakh newspapers concerning literary criticism of different directions. It tells about materials with signs of criticism, such as a bibliographic definition, a small discussion and a brief review of literature that opened the way to the development of literary criticism on Kazakh land as a separate kind of genre. The article reveals the works of critics who contribute to the prosperity of new genres of criticism.

 

ӘОЖ 821.512.122

Б.Ш. Қожекеева, Ж.А. Алиева
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті Алматы, Қазақстан
Bekzada61@mail.ru, Janat_25.01mail.ru

НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЭТНОЛОГИЯЛЫҚ САНА ЖӘНЕ
ЭПИКАЛЫҚ ДӘСТҮР

Мақалада қазақ әдебиетінің тарихындағы ежелден қалыптасқан мол кезең, ноғайлы дәуірі әдебиетін дәуірлеу мәселесі туралы айтылған. Түркі халықтарының, соның ішінде Ноғайлы дәуіріндегі туған батырлар жырының қазақ әдебиетінің тарихына әсері. Ноғайлы дәуір әдебиеті туралы Ш.Уәлиханов, С.Сейфулиннің және т.б. көптеген ғалымдардың пікірлері салыстырыла беріледі. Ел тарихы, әдебиет тарихы туралы жазылған зерттеулер негізге алынады.

Түйін сөздер: ноғайлы дәуір әдебиеті, эпикалық дәстүр, әдебиеттанудың өзекті мәселелері, әдебиет тарихын дәуірлеу

Қазақ әдебиетінің шығу тарихын қарастырғанда ежелден қалыптасқан көркемдік ойдағы дәстүр жалғастығын негізге алған абзал. Көненің асыл мұрасын талдап, тану белгілі бір халықтың ғана емес, «Ежелгі дәуір әдебиеті мұраларына арналған зерттеулер ұлттық сөз өнері туындыларын және әлем өркениеті мұраларын өзара сабақтастық, үндестік арасында қарастыра отырып, жалпы адамзатқа ортақ көркемдік ойлау әлемін жүйелейді [1, 132 б].
Ұлы даланың өн бойында мыңдаған жылдар өмір сүрген тайпалық одақтар, хандық мемлекеттердің барлығы түркілерге тән еді. Өз мекені – сары даланы жердің кіндігі санаған сақтар мен ғұндар да, көк түріктер де дүниенің төрт бұрышын түгел шолған, дүниетанымы табиғат ананың заңдылықтарымен ерекше үйлесім тапқан ұлы өркениет иелері болатын. Санамызға адамзат өркениетінің негізін салған деп сіңіп қалған элладалықтарды даналығымен таң қалдырған Анақарыстың «Менің киімім – скиф шекпені, аяқ киімім – екі аяғымның өз терісі, төсек-орным – қара жер, түскі асым да, ертеңгі асым да – сүт, ірімшік, қуырылған ет, ал сусыным – қара су ғана» [2, 101 б] – деген сөзінде дарқан даланың данышпандығы мен даралығы жатыр.
Түркілер құрған мемлекеттің ең ірісі де, ең қуаттысы да – түрік қағанаты. Сақтар мен ғұндардан бізге жеткен әдеби жәдігерлерімен салыстырғанда көк түріктердің мұрасы анағұрлым мол, әрі көркемдік деңгейі де жоғары. Көне түркі әдебиетіне тән шығармашылық континуумның белгілері шығарма авторының «мені», жоғары қаһармандық патетика, көпшілік алдындағы шешен сөйлеу пафосы сипаттарында келеді. Автор шығармашыл тұлға ретінде құлдықта жапа шеккен немесе опат болған халқын құтқару, азаттыққа жеткізу жолындағы тарихи миссиясын түсіне отырып, қансыраған халықтың басын біріктіретін, осы жолда жанын қиюға даяр тұрған идеал-тұлғаны ұсынады. Көне түркі ескерткіштері мен ежелгі әдебиетте бұл – бабалар өсиетін ту еткен еркіндік идеалы.

Нақты уақытын жылдармен бедерлеп тап басып айтпағанмен Ноғайлы дәуірінің әдебиеті деп Алтын Орданың ыдырау кезеңі мен Қазақ хандығы құрылғанға дейінгі уақыт аралығындағы әдебиетті айтып жүрміз. Бұл шамамен ХІV-ХV ғасырлар арасын қамтиды. Тарихи-этнографиялық деректерге сүйенсек сол уақыттағы ноғайлар сары ноғай, қара ноғай, маңғыт және Кавказ ноғайлары болып төртке бөлінген екен. Бұлардың әрқайсысының өзі мекен еткен территориясы болған, әрі олар түрлі хандықтар құрамында тіршілік еткен. Төрт тарапқа бөлініп, әр түрлі хандықтар мен тайпалық бірлестіктер құрамында өмір сүрген ноғайлар бір замандарда «Ноғай ұлысы», «Ноғайлы жұрты», «Ноғай Ордасы» деген сияқты тарихта белгілі атауларға ие болған ордалы елдің өкілдері еді. Ноғайлы атауының пайда болуы мен осы атауға ие болған мемлекеттің тарихы туралы да түрлі деректер мен топшылаулар бар. ХІІІ ғасырдың екінші жартысында маңғыттар Алтын Орданың уақытша билеушісі түмен басы Ноғай иелігінің құрамына кіреді. Осыдан барып «Ноғай Ордасы» ұғымы шыққан [3, 188-189 б].
Бұрындары ноғайлы әдебиеті аталып келген туындылардың негізгі дені бүгінде қазақ әдебиетінің қорына еніп, оның төл туындыларына айналып кеткен. Мысалы, қазақтың ұлттық құндылықтары саналатын «Ер Төстік», «Жиренше шешен», «Алдар Көсе» т.б. ертегі, аңыздар мен «Алпамыс», «Қобыланды батыр», «Қамбар батыр», «Ер Тарғын», «Ер Қосай»,
«Ер Сайын», «Едіге», «Ер Жабай», «Ер Шора», «Орақ-Мамай» сияқты эпостық жырлар – сол ноғайлы заманының әдеби мұралары.
Ноғайлы дәуірі әдебиеті туралы алғашқылардың бірі болып Шоқан Уәлиханов ХІХ ғасырда сөз еткен еді. Ол қазақтың батырлық эпосы Ноғай ордасы заманында туған деп тұжырым жасайды [4, 138 б]. Ғалым «Ер Көкше», «Едіге», «Орақ» сияқты жырларды ең бірінші болып хатқа түсіреді.
Қазақтың ескілік әдебиетін зерттеуге көп көңіл бөлген Сәкен Сейфуллин де өзінен ілгері зерттеушілер мен тарихи-этнографиялық деректерге сүйене отырып, эпикалық аңыздауларға «Ноғайлы дәуірінің туындылары» деп сипаттама берген [5, 138 б].
Ол қазақтағы батырлар жырының дені «Ноғайлы дәуірінде туды» деген пікірін дәлелдеу үшін сол дәуір жайында тарихи деректер келтіреді. Аталған жырлардың Ноғайлы дәуірінде туғандығын көрсету үшін бірнеше жырдан («Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қамбар батыр», «Ер Сайын», «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Ер Көкше», «Жабай батыр» т.б.) сөзіне дәлел ретінде үзінділер алып, мәтіндердегі айғақтарға жүгінеді. Тағы бір ескеретін мәселе Сәкен Сейфуллин өз еңбегінде қазақтың эпостық жырлары тек «Ноғайлы дәуірінде» туған деген пікірін баса айтады [5, 161 б]. С.Сейфуллиннің «Қазақ әдебиеті» кітабының екінші бөлімі – «Ертедегі жырлы әңгімелер, яки ноғайлы дәуірінен қалған әдебиет нұсқалары» деп аталады. Бұған батырлар жыры мен лиро-эпостық жырлар кірген де, олардың тарихи тектерін нақты деректермен дәлелдеп, көркемдік қасиетін айқындап, басқа ел әдебиетінің нұсқаларымен салыстырып отырған. Батырлар жырының шығу жағдаяттарына тарихи деректерді мол келтіреді де, ноғайлы заманында шыққан батырлардың бәрін түгелдей қазақтікі деп иемденудің дұрыс болмайтындығын айрықша ескертеді. Сонымен қатар «ертедегі батырлар туралы айтылған әңгіме, жырларды жақсылап оқып тексеріңіз, онан соң қазақ аталған елдің тарихын тексеріңіз және қазақтың өзге ауыз әдебиетін тексеріңіз, әлгі кейбір тарихшылардың, кейбір әдебиетшілердің: «қазақтың өздерінің батырлар туралы әңгіме, жырлары жоқ, өзіміздікі деп жүргендері ноғай халқынікі» дегені тек жалған сөз екенін көресіз» [6, 169 б], – деп тауып, теріс көзқарастарға қарсы шығады.
Ол ауыз әдебиеті нұсқаларын, әсіресе батырлар жырын, лиро-эпостарды зерттеген уақытта оған әр түрлі таптың қоспасы қосылып, әр кезеңнің таңбасы басылып отыратындығын үнемі ескертіп отыруды өзіне міндет санаған. Сонымен қатар жырдың ерте-кеш жырлануын, яғни шығуын айқындаудың мәні зор екенін айтып, батырлар жырын зерттеп отырғанда: «қазақтың ескі ел әдебиетіндегі батырлар әңгімелерінің неғұрлым ескілерін алып қарасаң, соғұрлым оның «қиял» қоспасының, жапсырма сырлардың, «ертек» түрлерінің молдығын көресің. Заманның неғұрлым ертедегісіне қарай бара берсең, соғұрлым

елдің шикі, надан кезіне таяна бересің. Батырлар әңгімелерінің неғұрлым бергі заманда шыққанын алып қарасаң, соғұрлым ол әңгіменің «кереметтері» де аз бола береді. Шындыққа жақын бола береді және соғұрлым бертінгі заман батырларының жаратылыстары да
«кереметсіз» бола береді» [6, 180-181б], – деген байқауларын ортаға салады. Қазақтың ескі әдеби нұсқаларын алғашқылардың бірі болып ғылыми жүйелеген С.Сейфуллин сияқты зерттеушілердің сол кезеңдердегі тұжырымдары мен қорытындылары кейінгі зерттеулердің іргелі арна табуына мүмкіндік бергені сөзсіз.
Бұл кезеңді кейбір зерттеушілер Дешті Қыпшақ немесе Алтын Орда дәуірінің әдебиеті деп атауды ұсынады. Алайда мұндай дәуірлеудің әлі де анықтай түсетін тұстары бар деп ойлаймыз. Өйткені, ХІ-ХҮІ ғасырларды қамтитын «Дешті Қыпшақ» өте кең ұғым. Сондықтан ол этнологиялық негіздегі мемлекеттік бірлестіктен гөрі тарихи-географиялық ұғымға жақын. «Дешті Қыпшақ даласы», «Дешті Қыпшақ елі» т.б. деген сияқты атаулар да осыны меңзейді. Сондай-ақ, Алтын Орда дәуірінде өмір сүрген Құтыб, Хорезми, Сайф Сараи, Мұхаммед Салих сияқты шайырлар «Хұсрау-Шырын», «Мұхаббатнама», «Гүлистан бит-түрки», «Шайбанинаме» сынды көркем жазба мұралар қалдырғанымен, олар ноғайлы дәуірінің этнологиялық санасы мен эпикалық дәстүрінен дараланып тұрғаны сөзсіз. Түркі халықтарының әдеби дәстүріне зор ықпал жасаған бұл жазба ескерткіштердің кейінгі ноғай әдебиетінде сақталмауы да көп нәрседен хабар береді, әрі оның тарихи, әлеуметтік және әдеби дәстүрлік себеп, салдарларын анықтау мақсаты тұр.
Зерттеушілер Ноғайлы дәуірінің әдебиеті фольклор және ауыз әдебиеті сияқты екі арнада дамыды дейді. Фольклор саласында «Мың бір түн», «Калила мен Димна»,
«Тотынама» тағы да басқа сияқты көптеген ертегілер, ғұрып өлеңдері мен шығыс сюжеттеріне құрылған жауһарлар туып, кең тарады. Бұл туындылар кейіннен қазақтың авторлық ауыз әдебиетінде жаңаша түрленіп, нәзира үлгісімен әр түрлі нұсқада қайта жырланды. «Қобыланды», «Алпамыс», «Ер Сайын» т.б. жеке батырлықты дәріптеген қаһармандық мазмұндағы классикалық эпостың түрлері де қайтадан әдеби жаңғыруға ұшырады. Аталған батырлық жыр үлгілері ноғайлы дәуірінде этнологиялық сананың, әрі патриоттық көңіл-күйдің қозғаушы күші ретінде қызмет етті. Көркемдік және мазмұндық- құрылымдық жағынан жаңғырып, толықтырылып, қайтадан эпикалық айналымға түскен бұл көркем құндылықтар өзінен кейін сол заманның (ноғайлы дәуірінің) өмірлік шындығын, тарихи оқиғаларын аса мол қамтыған эпостық жырлардың тууына ықпал етті. Бұл эпостық жырлар ұлан-ғайыр Еуразия құрлығында болған тарихи оқиғаларға, онда да ұлы жорықтар мен жортуылдарға, ел мен жерді азат ету соғыстарына тікелей қатысты. Ноғайлы жырларында негізінен ХІV-ХVІІІ ғасырлардағы оқиғалар суреттеледі. Кей жырларда аталған кезеңнен бұрынғы уақыт батырларының да аты аталады. Сондықтан аталған жырлардың туу кезеңін сөз еткенде нақты тарихи кезеңді дөп басу қиындық туғызары сөзсіз. Зерттеушілер
«Қырымның қырық батырын» қазақтың халық болып қалыптасу дәуірімен байланыстыра қарастырған (Н,Сауранбаев). «ХVІІІ ғасырда жоңғар соғысы басталғанда қазақ жыраулары бұрын-соңды оқиғаларды жалғап, ескі сюжеттерді жаңаша жырлай бастайды. Бәлки ноғайлы эпосының өзі де осы кезеңде жырланса керек» [7, 72 б] дейді Ә.Қоңыратбаев.
Ноғайлы жырларын шартты түрде екіге бөлуге болады. Біріншісі, «Ер Тарғын», «Ер Көкше», «Ер Қосай» сияқты жырлар. Бұл жырлардың оқиғасы аталған жекелеген батырлардың ерлік іс-әрекеттеріне негізделген. Сонымен бірге, мұнда батырлардың жеке басын, олардың ерлік істерін шыңға көтере дәріптеу кең етек алған. Екіншісі, бірнеше жырлардың топтамасынан тұратын және жеке-жеке батырлардың есімімен аталғанымен, жүйелі генеологиялық тізбекке құрылған жырлар. «Едіге», «Орақ-Мамай», «Қарасай-Қази»,
«Аңшыбай батыр», «Парпария», «Құттықия», «Нұрадин», «Мұсахан» т.б. жырлар тұтас алғанда «Қырымның қырық батыры» деп аталады. «Қырымның қырық батыры» туралы жырлар негізінен Қазақстанның батысында сақталып қалды. «…Жырдың көлемі «Илиада» мен «Одиссеядан» 2,5-3 есе үлкен Мұрын жырау Сеңгірбайұлынан жазылып алынған» [8,
347 б]. «Қырымның қырық батыры» жырларында заманында бір елдің құрамында болған қазақ, ноғай батырларының қызылбас, қалмақ сияқты сыртқы жаулардан, басқыншылардан

ел мен жерді қорғау, ел тәуелсіздігі үшін жүргізген жанкешті ерліктері суреттеледі. «Қырық батыр» жырларында әсіресе, батыр өмірінің туғаннан өлгенге дейінгі әр кезеңін нақты суреттейтін өмірбаяндық және тұқым қуалап, үрім-бұтағының бәрі батыр болатын генеологиялық сипат басым» [9, 105-106 б]. Биліктің атадан балаға мұраға қалатын иерархиялық түрі көне түркілік қағанаттарда да қалыптасып, сақталған. Бұл салттың бұлжымас қағидаға айналуы үшін билеушілер қара халыққа бұны жоғары күштердің талабы ретінде түсіндірген. Мысалы:
…Көкте Түрік Тәңірісі, Түріктің киелі Жері, Суы Былай депті:
«Түрік халқы жойылмасын» – дейді,
«Ел болсын» – дейді. Әкем Елтеріс қағанды, Шешем Елбілге қатынды Тәңірі төбесіне ұстап
Жоғары көтерген екен… [9, 70 б] деген жолдардан тақ мұрагерінің династиясын көк тәңірінің өзі қолдап, қағанның билігі мен теңдессіз қасиеті көктегі құдіретті күштің алқауында екенін білдіреді.
Ен даланы еркін жайлап, көшпелі өмір салтын ұстанған, күн көрістің басты құралы мал шаруашылығын кәсіп еткен «далалықтардың» дүниетанымы ғасырлар бойы өзгеріссіз қалып, адамзат өркениеті қанша дамып кетсе де өткеннің үлгісінің ізі өшпей сақталған. Көнеден жеткен мұралардың барлығы дерлік ел қорғауға, халықтың басын біріктіруге, ерлікке үндейді. Сондықтан да түркі халықтарындағы жауынгерлік-қаһармандық жорықтарды жырлаудың дәстүрі көркемдік ойлау процесінің ең бір озық тәсілі ретінде бүгінгі күнге дейін еш өзгеріссіз жеткен деуге болады.
Тарихи жағдайлардың ешбір болжауға көнбейтін траекториямен шұғыл өзгеріп отыруы сол кезең қоғамының әлеуметтік, экономикалық танымын ғана емес, бүкіл рухани жан дүниесі мен эстетикалық әлеміне де орасан зор ықпал етті. Көркемдік ойлау машығы жан- жақты дамып, мыңдаған жылдарға созылған түркілік әдеби дәстүрі халқымыздың төл әдебиетінде де жалғасын тапты.

Әдебиеттер тізімі
1 Есіркепова Г.Е. Әдебиет тарихындағы көркемдік дәстүр жалғастығы. Абай ат. ҚазҰПУ Хабаршысы, №1 (51), 2015. – 257 б.
2 Қазақ қолжазбалары:Ежелгі грек, көне қытай жазбаларындағы түркілік әдеби үлгілер. – Алматы: «Ел-шежіре» ҚҚ, 2011. – 448 б.
3 Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін: 5 томдық / Жауапты ред. М. Қойгелдиев. – Алматы: Ғылым, 1983. – 1 т. – 225 б.
4 Қазақ фольклористикасы / Жалпы ред. басқ. проф. М. Ғабдуллин. – Алматы: Ғылым, 1972. – 297 б.
5 Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті /Шығармалар: 6 томдық. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас., 1964. – 6 т. – 455 б.
6 Сейфуллин С. «Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары». Алматы, 2009. 10-том. – 400 б.
7 Қазақ эпосы және түркология. – Алматы, 1987. – 374 б.
8 Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы. «Аруна Ltd.» ЖШС, 2005, – 576 б.
9 Қазақ қолжазбалары: Көне түркі жазба әдеби үлгілері. Орхон мұралары. – Алматы:
«Ел-шежіре» ҚҚ, 2011. Т2. – 448 б.

В статье рассказывается о долгом периоде, о вопросах процветания литературы ногайской эпохи, укоренившаяся в казахской литературе с давних времен. О влиянии повестей о героях на казахскую литературу рожденных в эпоху Тюрксих народов, а именно в

Ногайской эпохе. О литературе Ногайской эпохи даются сравнения мнении многих ученных, таких как Ш.Валиханов, С.Сейфуллин. Статья основана на исследованиях написанных о истории народа, истории литературы.
.
The article describes the long period, the issues of the prosperity of Nogay literature, which has been ingrained in Kazakh literature since ancient times. About the big influence of stories about heroes on Kazakh literature born in the era of Turkic peoples, especially in the Nogay era. About literature of Nogay era there are a lot of сomparisons ща the opinionы of many scientists, such as Sh.Valihanov, S.Seifullin. The article is based on research written about the history of the people, the history of literature.

 

ӘОЖ 821.512.122.0
Э.С. Сейсенбиева, Ж.А. Алиева
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті Алматы, Қазақстан
elka1975@inbox.ru, janat_25.01@mail.ru

ҚАЗАҚ-АРАБ ӘДЕБИЕТІ МЕН «МЫҢ БІР ТҮН» ЕРТЕГІСІНІҢ А.ҮЛІМЖІҰЛЫ ШЫҒАРМАСЫНА ЫҚПАЛЫ

Мақалада қазақ-араб әдебиетінің байланысы мен араб әдебиетінің ХІХ ғасырдағы қазақ кітаби ақындар шығармашылығына ықпалы айтылады. «Мың бір түн» ертегісінің Ақыт Үлімжіұлының шығармашылығына анықтама беріліп және ақынның «Мың бір түн» ертегісінің желісі бойынша жазылған «Қисами жиһаншаһ тамұзшаһұғылы» дастанына тереңірек тоқталып, талдау жасалады. Ондағы араб сөздерінің аудармасы беріліп, олардың мағынасына автор тарапынан талдау жасалды.

Тірек сөздер: араб және қазақ әдебиеті, діни аңыздар, ертегі, қисса-дастан, кітаби ақындар, нәзира дәстүрі.

Бүгінгі таңда қазақ әдебиетінің өзге халықтар көркем сөз өнерімен сан ғасырлық байланысын, тарихи тамырластығын білудің мәні ерекше зор екені баршамызға мәлім. Қазақ әдебиетінің Шығыс классикалық поэзиясымен арасындағы бұндай тығыз рухани байланыс бірден-бір нәзира дәстүрі арқылы жүзеге асып келеді. Біз магистрлік диссертациямызда нәзирагөйлік дәстүрін зерттеу жұмысына тарихи жалғастық тұрғысынан келіп талдауды жөн көрдік. Себебі, тарихи жалғастық дегеніміздің өзі қоғам дамуының объективті заңдылығы болып табылады. Араб және қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрі мен әдебиеттің қалыптасуы және даму жолдары, қайнар бастаулары мәселелерін күні бүгінге дейін арнайы бірнеше ғалымдар зерттеген болатын. Атап айтар болсақ, араб әдебиетін зерттеген ғалымдары: Ханна әл-Фахури, Хасан әл-Сами, Әлжаз Ахмад, Жәмил Хасан. Араб әдебиетін зерттеген орыс және қазақ ғалымдары: И. Фильштинский, Н. Конрад, Г. фон Грюнебаум, Б. Шидфар, Г. Бертельс, Ә. Дербісәлі, Г. Надирова, Ш.Қалиева. Сонымен қатар, қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрі мен қазақ-шығыс әдебиетіндегі байланысты зерттеген татар және қазақ ғалымдары: Н. Катанов, М. Әуезов, С. Мұқанов, Б. Кенжебаев, М. Қаратаев, Ы. Дүйсенбаев, Б. Шалабаев, З. Ахметов, Н.Келімбетов, Ө. Күмісбаев, М. Мырзахметұлы, Х. Досмұхамедұлы, А. Қыраубаева, М. Тәжімұратов, И. Жеменей, З. Сейітжанұлы, У. Қалижанов, Ө. Әбдіманов, А. Ахметбекова, Д.Есенжан, Ф. Жұмажанова, М. Салқынбаев, Б. Таирова, Э. Қансейітова, Т. Қыдыр, З. Жантасова, А. Сейтқұлова және т.б.
Қазақ ауыз әдебиетінің араб ауыз әдебиетімен байланысы ерте заманнан басталған. Оған дәлел, арабтың «Мың бір түн» ертегісі. Қазақ ауыз әдебиетімен араб ауыз әдебиетінің

байланысын зерттеу бүгінгі заманның өзекті мәселелерінің бірі екені баршамызға мәлім. Сонымен қатар Құран Кәрім сияқты Ислам дінін насихаттайтын, уағыздайтын қасиетті кітаптағы фольклоризм мәселелері де әлі күнге дейін терең зерттелмеген. Осындай өзекті зерттелмеген мәселелердің бірі ол Қасиетті Құран Кәрім мен діни кітаптардағы фольклоризм мәселелерінің шығуы, қалыптасуы мен дамуы болып табылады.
Орыстың демократ сыншы ғалымы Н.Г. Чернышевский «Мың бір түн» ертегісі туралы мынандай пікір айтқан: «Жас кезімде «Мың бір түн» ертегісін өте қызығып оқып жүрдім, бұл да «балалар үшін жазылған ертек» емес еді. Кейін есейген кезімде де, ол қызықты кітапта әр уақыт жаңа құмарлықпен оқушы едім. Мен көркем поэзия шығармасының талайын көрсем де, бірақ мынадан артық көркемдікті білмеймін».
Ертегі бір елдің фольклоры көлемінде зерттелуі үшін, оның тек қана осы елдің өз ішінде туған төл ертегісі болуы шарт емес. Қай жақта туып, қай шеттен келсе де, белгілі ертегіні бір халық өз тілінде ауызша әңгіме етіп, айтып жүрсе, сол жеткілікті. Бұл халықта ол ертегіні өз ертегісі қатарында зерттеп, тексеріп, өзінің төл ертегісіндей білетін болады. Белгілі ертегіні қазақ ертегісі қатарында тексерумен қатар, оның түбі қай тілден шыққанын айта отыру да міндет. Көп халықтарға тараған ертегі болса, қай халықтың молырақ, көркемдірек етіп айтатынын да атап өтуге болады. Мысалы, «Мың бір түн» ертегісі, «Тотының қырық тарауын» ауызша айтып келген.
«Мың бір түн» ертегісінің желісі осы аталған мың жылға жуық уақыт аралығында бірнеше рет толықтырылып, көптеген әңгімелер қосылған ғаламат шығарма. Ертегі желісінің әсіресе шығыс елдерінде кеңінен тараған түрі ол ғашықтық оқиғалары. Ғашықтық оқиғалардың желісі көбінесе бұрын естімеген, алыс елдің патшасының қызына, ханзада немесе ханшайымның бірін-бірі көрмей сырттай ғашық болудан құрылады. Сондай ғашықтық оқиға желісіне құрылған қисса-дастанның бірі «Қисами Жиһаншаһ Тамұзшаһұғылы». Ақыт Үлімжіұлы бұл дастанды қара өлең түрінде жазған.
Ғалым М. Әуезовтің қисса-дастандар туралы айтқан мынандай құнды пікірін мысалға келтірсек: «…Дін өлеңдерін, қыссаларды алсақ, көбінің сарыны шеттікі болудан басқа, мазмұндары да түгелімен мұсылман ғаламынан келген көшпелі, қыдырма әңгімелер. Сондықтан оларды тексеріп, ұғынып түсіну үшін, жалғыз ғана қазақ топырағындағы көлеңкесіне қарап тон пішу керек емес, әрқайсысын тудырған жағдай мен себепті әуелі шыққан ұясынан бастап ұғыну керек» [1, 10].
Бұл жерде академик М. Әуезовтің айтпақ ойы діни, ғашықтық қисса-дастандардың түпнұсқасы араб әдебиеті мен мәдениетінен, ислам дінінен келгенін айтып отыр. Ислам мәдениетінің дамуы мен өркендеуі оянушылықты туғызды. Қисса-дастандардың Кеңестік үкімет тұсында да мән-мағынасын жоғалтпауы оның халықтық жанрға айналғанын, құндылығын көрсетеді. Сонымен қатар, араб әдебиетінің классикалық мұрасы атанған «Мың бір түн» ертегілері негізінде айтылған ертегі, дастан, қиссаларды оқиға желісі бойынша салыстыра зерттеу мәселесін көтерген болатын.
Қазақ әдебиетінде «Мың бір түн» ертегісіне ұқсас ертегілер өте көп. «Мың бір түн» ертегісі оқиғаларының желісі, бірінші жеке әңгіме түрінде танымал болды. Сол уақыттан бері аталған ертегі қазақ жерінде тамырын тереңге жайып, қазақ әдебиетіндегі шығыстық үлгінің құнды шығармаларына айналды. Таңнан таңға тоқтамай ертегі мен жыр айтатын қазақ жыршылары тек «Мың бір түн» емес, «Ләйлі-Мәжнүн» мен «Калила мен Димна» секілді әлемдік әдебиеттің биігінен көрінетін шығыстық әдеби мұралардың да кең таралуына зор үлес қосқаны тарихтан мәлім. Сондай-ақ, бұл жәдігерлер қазақ ақындары мен жазушыларының шығармашылығына да үлкен әсерін тигізді. Абайдан бастап көптеген қазақ қаламгерлерінің шығармаларында шығыстық желіге құрылған туындылар көптеп кездеседі.
«Мың бір түн» ертегісіндегі ғашықтық әңгімелерінің желісінің көбісі бір-бірін түсінісе алмаған қос ғашық немесе ата-анасы қарсы болып қоспаған оқиғалар баяндалады. Сонымен қатар, «Мың бір түн» ертегісінің әңгімелерінде басты кейіпкерлері арман-мақсатына жету үшін оған қиялдан қосымша сиқырлы күштер көмектеседі.

Академик М. Әуезов ертегілер туралы мынандай құнды пікір айтқан: «Дүние жүзі халықтарының бәрінің де айтып жүрген ертегілері, жалғыз сол халықтың өзі ғана тудырған тума ертегілер емес, қайта өзге де көптеген халықтарға ортақ мүлік болып шығатын жайы бар. Ол келген ертегілерге айқын мысал Дүние жүзі білетін «Мың бір түн», «Ескендір Зұлқарнайын» жайындағы ертегілер!» [2, 10].
Әлемдік мәдениеттің жауһарларының бірегейі саналатын «Мың бір түн» ертегісі әлемнің бар тіліне аударылған. Соның ішінде қазақ тіліне де аударылған бірнеше нұсқалары бар. ХХ ғасырға дейін «Мың бір түн» ертегісін қазақ халқының тек арабша оқи алатындары ғана оқыды. Енді жалпы халық ұлттық тілінде оқи алатын деңгейге жетті деген пікірлер бар. Дегенмен, ХІХ ғасырдың екінші жартысында жарық көрген «Түркістан уалаятының газеті» мен «Дала уалаятының газеті» сияқты басылымдарда «Мың бір түн» ертегісінің қазақша аудармалары жарық көрген.
«Мың бір түн» ертегісінің Қалмахан Әбдіқадыров пен Қалтай Мұхамеджанов жасаған аудармалары қазақ әдебиетінде кеңінен танымал. Қ.Әбдіқадыров аударған «Мың бір түннің» бірінші кітабы 1949 жылы, екінші кітабы 1950 жылы, үшінші кітабы 1954 жылы, төртінші кітабы 1955 жылы жарық көреді. Автор өз аудармасын бұрыннан қазақтар арасында ауызша тараған «Мың бір түн» жайындағы аңыз-әңгімелерге сүйене отырып, шығыс тілдерінен аударған болатын.
Қазақтың атақты кітаби ақындарының арасында «Мың бір түн» ертегісіне қызықпағаны өте аз тіптен жоқтың қасы деп айтсақ та қателеспейміз. Мәселен: «Қисами Жиһаншаһ Тамұзшаһұғылы», «Сейфүл-Мәлік», «Мәлік-Хасан», «Шәкір-Шәкірат», «Орқа-Күлше»,
«Қасым-Жомарт», «Шахмаран», «Иранғайып-шаһ Ғаббас» сияқты және т.б. қисса-дастандар тікелей мың бір түн ертегісінің желісі бойынша жазылған. Аталған туындылардың бәрі қазақ ақындарының өңдеп, жырлауы арқылы қазақ ауыз әдебиетімен ұштаса келе, қазақтың төл туындылары сияқты болып, біржола сіңісті болып кеткендігін естен шығармағанымыз жөн.
Осы секілді мың бір түн сюжеттеріне негізделіп, жырланған дастанның бірі кітаби ақын Ақыт Үлімжіұлы жырлаған «Қисами Жиһаншаһ Тамұзшаһұғылы» дастаны.
Кітаби ақындардың арасында Қазақстаннан шет жатса да, осы бағытта қарымды еңбек еткен үлкен шығармашылық тұлғалардың бірі – Ақыт Үлімжіұлы. Ақыт Үлімжіұлы Алтай аймағының Көктоғай ауданында 1869 жылы дүниеге келген. Ауыл молдасынан сауат ашып, зеректігінің арқасында араб, парсы тілдерін жетік меңгерген. Қазан, Стамбул баспаларынан шығатын әдеби кітаптармен танысып, қазақ әдеби мұраларын зерттеуге, дамытуға күш салады.
Алаш әдебиетін зерттеуші ғалым, профессор Айгүл Ісімақова Ақыт ақынды Алаш арыстарымен салыстырды. Кезінде Ахмет Байтұрсынұлы Міржақыпқа жазған хатында:
«Біздің қолымызда қалам мен сия ғана қалды», деп өкінішпен айтса, көз жасын қалам-сия ар- қылы ақ қағазға өкси сорғалатқан Ақыттың мұң-шері де солармен үндес, сабақтас еді. Шыңжаң қазақ әдебиетінің негізін салушы Ақыт Үлімжіұлы хакім Абайдың мұратын ұстанды, қазақ қайғы-қасіретінің түп тамыры қайда жатқанын көре білді. Надан елдің басындағы қиын жағдайға қатты қиналып, күйзеліп, одан шығатын бірден-бір жол ретінде халқын білім мен ғылымға, имандылыққа, Алланың хақ жолына насихаттады. Мұсылман- шылықта дін ислам адамзаттан қандай ізгілік сұраса, Ақыт та туған халқынан сондай ізгіліктерді, имандылықты көруді қалап, сол биік мұратқа жетер жолды өлең жолдарымен өрнектеді. Сол себепті де, А.Үлімжіұлының еңбегі, жауһар туындылары оны қатардағы қарапайым ақын емес, Алаш арыстарымен қатар аталатын ұлы тұлғаларымыздың қатарына қояды.
Ақыттың қилы өмір кезеңдеріне үңілер болсақ, әуелі ауыл молдаларынан сауатын ашқан ол, кейінірек, Бұхара-шәріптен келген Махбубұлла деген кісіден сабақ алады. Осы ұстазы арқылы шығыс әдебиеті мен мәдениетімен жақынырақ танысып, алғаш шығыс әдебиетіне деген қызығушылығы оянады. Араб-парсы, түрік тілдерін үйренеді. Қобда аймағында пошта байланыс бөлімшесінде жұмыс істей жүріп, моңғол тіл жазуы мен орыс тілін меңгереді. 1907 жылы қажылыққа аттанып, Мекке-Мединеге аудармашы болып

барғанында, Ыстамбұлға да соғады. Одан соң еліне билік айтқан қазы, білікті ұстаз болып халқына көп еңбек етеді.
Ақыттың алғашқы кітабы “Жиһанша Тамұз Шаһ Ұғылы” деген атпен 1891 жылы Қазанда жарық көрген. Осыдан соң 1914 жылға дейін оның Қазан, Орынбор, Семей баспаларында 9 кітабы 17 рет басылған. Бұдан біз оның қазіргі Қазақстан аумағындағы ел- жұртымен байланысы да айтарлықтай болғанын аңғарамыз.
Ақыт шығармашылығының ауқымды саласы – өзі көзі тірісінде Қазанда басылып шыққан қисса-дастандары еді. Ақыт Үлімжіұлы кітаби ақын. Оған дәлел ақынның 1891-1914 жылдар аралығында Санкт-Петербург, Қазан баспаларынан жарық көрген діни қиссалары. Ақыт Үлімжіұлы жиырма жасында тұңғыш назиралық «Қисами Жиһаншаһ Тамұзшаһұғылы» дастанын одан кейін, «Сейфүл-Мәлік», «Бәдғұл-Жамал», «Сейітбаттал қазы», «Ахуал қиямет», «Қисами Ғабдүлмүлік», «Мұхаммед пайғамбардың туылуы мен есеюі», «Қиса-и- ғазап (жыр-әңгіме), «Хазірет Расулдың некелену баяны», «Мұхаммед Құнапия» сияқты қиса- дастандарымен араб әдебиетін жетік меңгергендігі мен насихаттаушы екендігін де көрсетеді. Ақыт «Қисами жиһаншаһ тамұзшаһұғылы» дастанын арабтың әлемге әйгілі «Мың бір түн» ертегісінің желісі бойынша қара өлеңмен дастан жазған. Ақын дастанды Аллаға мадақтан бастайды:

Атыңнан айналайын, Әуел Алла,
Асан қыл тұғыры жолны барша жанға. Хикаядан тысқары сөз сөйлетіп, Дозаққа шерменде қып бізні салма.

Құдай-а, тұғыры сөйлет тілімізні, Өткізбе күнәменен күнімізні.
Илләһи, рақым қылым фазылың бірлән, Сақтай көр жаман жолда дінімізні [10, 9].

Жиырма жастағы Ақыттың бұл дастанынан араб тілі мен ислам дінін жетік меңгергенін көреміз. Ақын араб ертегісін қара өлеңмен жазған. Ақыттай ағыл-тегіл таланттың қолына түскен ол ертегі – ақынның көркемдік сарай пешінде балқып, теңдессіз романтикалық поэма болып өмірге қайта келді.
Ақын Ақыттың дастандары шығысқа белгілі «Мың бір түн» ертегісінен алынған. Шығыс әдебиетінен үйрене отырып, сол аңыздарының тақырыбына дастан жазу шығыс медресесін оқып, білім алған Ақыт шығармашылығына етене сіңіп кеткен ерекшелік.
«Қисса Жиһаншаһ Тамұзшаһұғылы» дастанының негізгі идеясы Тамұзшаһ патшаның қартайғанда көрген жалғыз ұлы Жиһаншаһтың перінің қызы Шәмсібануға ғашық болып, адал махаббатын Ақыт ақын қара өлең жолымен береді. Ақын дастанда бір өзіне үш жүз шаһар қараған Тамұзшаһ патшаның баласыздыққа қатты қайғырғанын, жиған-терген байлығының, тағының өле кетсем кімге қалар деп құдайдан күн-түн жылап бала сұрағанын дастанда былай келтіреді:

Хат жазайын қолыма қалам алып, Сөз тыңла ағаларым, құлақ салып. Кабил атты шаһарда Тамуз патша, Қараған бір өзіне қанша халық…

Көңіліне бала дерті болды түйін, Баласыз қайғы деген қандай қиын.
«Көрмедім, бір баланы сүйе алмадым, Не керек сансыз түмен мал мен бұйым».

Патшаға қайғы берді Жаппар Ғалам, Баласыз дәурен сүрді талай заман.
«Бір күні ажал жетіп өле кетсем,
Артымда таққа мінер жоқ, — деп, — балам» [10, 10-11].

Дастанда кейіпкердің туу тарихы бұдан Тамұзшаһ патшаның баласыздықтан қайғырып, уәзірі Хажажға бал аштырады.

— Қарасам, сипатыңыз қайғы басқан, Патша жоқ осы күнде сізден асқан. Жүдепсіз не қылса да мехнат шегіп, Сөйлеңіз қайғыңызды әуел бастан.

Патша айтты: — Көңілімде бір қайғы бар, Түскенде қайғым еске жылаймын зар.
Артымда өзім өлсем перзентім жоқ, Ісіне Құдіреттің не шара бар [10, 12].

Патша уәзірдің айтуымен Хорасан патшаның қызына ұлан-асыр той жасап алып, патша Жиһаншаһ атты ұлды болады.

Патшаға Тәңірі берген артық бақты, Мінгізген Тәңірі қалап алтын тақты. Қатынның мүддет хамлі тамам олып, Жетті де ай, күніне, бір ұл тапты

Билеген Тамуз патша талай елді, Неше хан, би мен төре қанша жерді. Баласы он бес жасқа жеткеннен соң, Әкесі баласына тағын берді [10,14 б.].

Ақын дастанда бас кейіпкер Жиһаншаһ бір күні аңға шығады. Осы сапарында дүние кезе жүріп бастан кешірген сан алуан, таңғажайып оқиғалар мен оның арман қуалауы сынды шегінбес ерлігін әр дүниенің қыры мен сырын біліп, адамзат пен перизат, әр алуан хайуанаттың тілі мен ділін білудегі тапқыр талантын суреттейді. Неше түрлі хайуанат, жарты адам, Хақ Тағаланың қаһарына ұшырап маймылға айналған адамдар, үлкендігі тазы иттей құмырысқаларға кезігіп, қашып құтылғанда барлық серіктерінен айырылып, перілер еліне тап болады. Перінің патшасы Шаһластың біресе қыз, біресе көгершін кейпіндегі Шәмсібану қызына ғашық болады. Ғашықтықтан естен танып, жеті күн ессіз жатады.

Айналайын, Құдайым, Бір өзіңе жылайын.
Ғашығымды көре алмай, Қайғыменен өле алмай, Жыламай қайтіп шыдайын…

Мен жылаймын наланып, Бір Аллаға жалынып.
Бір Аллаға жылайын, Әз мінәжат қылайын,
Ғашығым, сені сағынып [10, 36-37 б.].

Жиһаншаһ қатты Алла Тағалаға жалбарынады, Шәмсібануға деген махаббатын отқа, дертке теңейді. Ғашықтықтан туған жерін, елін, ата-анасын, тағын ұмытып, ақылынан айырылады, бірақ ол оған өкінбейді. Шәмсібану үшін жанын құрбан етуге, ғашығына қосылмаса, дүниеден безуге дайын болады. Ақын Ақыт араб ертегісінің желісімен сүйіспеншілік пен махаббатты шебер суреттеген.

Иә, Алла, жәрдем әйла ғаріп құлың, Һешбір қисса жазғам жоқ мұнан бұрын. Жиһаншаһ, Шәмсібану – екі ғашық, Өткізді осылайша пәни ғұмырын.

Жаранлар, осылайша ғашық өтті, Жиһаншаһ мұрадына ақыр жетті. Ойлама өлмеймін деп, әй, жаранлар, Ақыры оларға да зауал жетті [10, 82-83].
Қиссаның тақырыбын тұжырымдап айтқанда, арман аңсаған адамзаттың керемет кедергіні жеңіп, небір сырлы тылсым дүние мен ғажайып мақұлықтарды, өзінің тіліне келтіріп, керегіне асыруы, жылдық, айлық жолдарды күніне, сағатына басып, құсқа мініп қыдырып, дию мен періге серік болып дүние кезген ерлік істері сөз етіледі. Бұл қиялдағы арман асқақ романтика бүгінгі шынайы өмірмен ұштасып жатыр. Ғылым мұның көбін шындыққа айналдырып отыр. Бұл туралы М. Горький абылай деген: «Ертегі алдымен болжаушылыққа үйретеді; фактілерді күні бұрын сәуегейшілікпен айту біздің ойымыздың мейлінше шеберлігі. Аэроплан жасалудан ондаған ғасыр бұрын кілеммен аспанға ұшу туралы, газ, электорлы машиналар, паровоздар жасалғанға дейін айлықты алты-ақ аттайтын жел жетпес тұлпарлар туралы ертегілер қиялмен біліп алыпты».
Ертегі халықтың асыл мұрасы. Ертегілер әр замандағы белгілі бір әлеуметтік санаға байланысты пайда болған. Сонымен қатар, ертегіде халықтың ескі наным-сенімдері, ғайыптан пайда болатын оқиғаларға сенімдік бар. Ондағы айтылатын шындық пен қиял қазіргі оқырман қауым сын көзбен қарап оқиды.
Ақын ертегісінің қиялы мен ойының өрісі кең. Ол ақынның шынайы санасынан туған. Ақын сол заманының қаталдығын, әдет-ғұрпын батыл суреттеген. Сонымен бірге, ақын шығармасында халық данышпандығының тамаша бейнелері мен мәңгі өлмес типтерін жырлаған.
Ақыт Үлімжіұлы да басқа ақындар сияқты шығармасындағы кейіпкерлерді қазақ халқының нанымына жақынырақ етіп жазған. Ақыт ақын жоғары да атап өтіп кеткеніміздей, өз замандастары секілді, өлеңдерінде араб сөздерін жиі-жиі қолданған. Ол кезде діндар қаламгерлер санаулы болмаған. Сонымен қатар сол уақыттағы ақындарды діннен хабарсыз болуы да мүмкін емес. Онымен қоса олар өз шығармаларын бір тақырыпта жазулары да ғажап емес.
Сонымен қорыта айтқанда, Ақыт Үлімжіұлы кезінде түрлі діни мектеп-медреселерде оқып, араб, парсы, шағатай тілдерін жетік меңгерген, сол арқылы араб поэзиясынан еркін сусындаған, Ислам тарихы мен араб әдебиетін терең білетін қазақтың ғұлама шайыры қазақ көркем сөз өнерін мазмұн мен норма жағынан байыта түсуге өзіндік үлес қосты. Ол шығыс классикалық поэзиясына тән нәзирә дәстүрін жан-жақты меңгеріп, қазақ оқырманының талап-тілектеріне сәйксс келетін шығармалар жазды.
Кеңес үкіметі кезінде ұмытылған қисса-дастандарды бүгінгі таңда қайта дамытсақ, рухани дүниеміз байып, әдебиетіміз бен мәдениетіміз де дами түсері анық.
Қазақ әдебиетіндегі қисса-дастандары әдебиетіміздің алдыңғы, кейінгі тарихымен, дәстүрлік байланысы, шығыс халықтары әдебиетімен тамырластығы, әдебиетімізден алатын орны, түбегейлі зерттей түсуді керек етеді. Сол арқылы көп уақыт назардан тыс қалып келген елеулі жанрды сын елегінен өткізе отырып, уақыт талабына жарайтынын саралап, пайдаға жарату – игілікті, бір іс болмақ.

Мұсылманша сауатты кітаби ақындар өздері оқыған шығыс әдебиетінің құнды мұраларын қазақ оқырмандарына таныстыруды мақсат етті. Оның көпшілігі бұрынғы жыр үлгісінде, дастан түрінде таныстыруды көздеді. Осылайша кітаби ақындардың қисса- дастандары қазақтың фольклор жанрының аясын кеңейте түсті. Шындығында «кітаби ақындар» шығыстың классикалық әдебиеті, аңызы мен қазақтың ауызша және жазбаша әдебиеті арасындағы дәнекерлік жалғастырушы, әрі көпір секілді қызмет атқарды. Олар кітаби ақындық дәрежеде қалып қоймай, қазақ әдебиетіне біршама назар аударатындай тың, өзгеше жаңалықтар әкелді.

Әдебиеттер тізімі
1 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – А.: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы. 1959. – 555б.
2 Әуезов М. Абай Құнанбаев. –А.:1967. – 375б.
3 Әуезов М. Әдебиет тарихы. –А.: Ана тілі, 1991. –240б.
4 Долинина А.А. Очерки истории арабской литературы нового времени Египет и Сирия. –М.: Наука. 1973. – 270 стр.
5 Кирпиченки В.В., Сафронов В.В. История Египетской литературы ХІХ-ХХ веков. – М.: Восточная литература. 2002. – 408 стр.
6 Фильштинский И.М. Арабская классическая литература. –М.: Наука, 1965. –311стр.
7 Қыраубаева А. Шығыстық қисса-дастандар. –А.: Рауан. 1997. – 140 б.
8 Ақыт Үлімжіұлы шығармаларының толық жинағы. І том. Ғылыми қосымшаларын даярлаған, құрастырушы және жауапты редактор Омарова Г.С. –Кония.: 2011. –652б.
9 Ақыт Үлімжіұлы шығармаларының толық жинағы. ІІ том. Ғылыми қосымшаларын даярлаған, құрастырушы және жауапты редактор Омарова Г.С. –Кония.: 2011. –594б.
10 Үлімжіұлы Ақыт. Жиһаншаһ. Өлеңдер, дастандар. –А.: 2007. –246 б.
11 Үлімжіұлы Ақыт. Ғахылия (жыр, толғау, қисса, дастандар). –Баян- Өлгий. 1994. – 428 б.
В статье рассматриваются связь казахско-арабской литературы и влияние сказки «Тысяча и одна ночь» на казахскую литературу. Также рассматриваются мнения казахских, русских, татарских и арабских ученных которые исследовали истоки и пути развития литературы и традиции казахской и арабской литературы. Делается анализ поэмы Акыта Улимжиулы «Қисами Жиһаншаһ Тамұзшаһұлы» которая была произведена на основании сюжетов арабской сказки тысяча и одна ночь. Кроме того, в статье рассказывается о жизни и творчестве поэта Акыт Улимжиулы

The article deals with the connection between Kazakh and Arabic literature and the influence of the fairy tale «A Thousand and One Nights» on Kazakh literature. Also there are considered the opinions of Kazakh, Russian, Tatar and Arab scholars who explored the origins and ways of developing literature and traditions of Kazakh and Arabic literature. Moreover in the article was made the analyzes of the poem of Akyt Ulimzhiuly «Kisami Zhihanshah Tamuzshaly», which was produced on the basis of the subjects of the Arabian tale a thousand and one nights. In addition, the article tells about the life and work of the poet Akyt Ulimzhiuly.