К ВОПРОСУ О ВЗАИМОСВЯЗИ УРБОНИМИКОНА И ГОРОДСКОЙ
ИДЕНТИЧНОСТИ, ИЛИ В ПОИСКАХ НОВОГО ПОВОРОТА ИССЛЕДОВАНИЙ
В статье ставится новая лингвистическая проблема взаимосвязи урбонимов и городской идентичности. Автором статьи выдвигается тезис о том, городская идентичность может быть представлена и в урбонимиконе. Подобный взгляд можно считать новым для казахстанской лингвистики, в которой лингвистическая урбанистика чаще рассматривается лишь как раздел ономастики. Городская идентичность также не выступает объектом системных исследований, равно как не исследуются вопросы ее взаимосвязи с урбонимической системой какого-либо города.
Ключевые слова: урбоним, урбонимикон, идентичность, презентация, взаимосвязь
Идентичность места – это компонент социальной идентичности, отражающий чувство территориальной принадлежности и осознание жителями уникальных черт, истории, символов и признаков города. Идентичность выражается не только во внутренних ментальных образах, но и во внешних координатах (названия улиц, вывески, памятники, символы и т.д.). Урбонимикон как одна из внешних координат города отражает диалектику развития его идентичности и представляет собой форму ее предъявления внешнему наблюдателю через ряд знаковых презентаций, становится стилем, формой самоподачи города и его брендом.
Анализ казахстанских научных источников по типологии идентичностей позволяет нам утверждать, что на сегодняшний день в республике нет сколько-нибудь значимых работ по городской идентичности и связанного с этим понятийного аппарата. Мы стоим перед необходимостью увязать явления, понятия и термины ряда научных областей, что позволит представить более широкий оценочный взгляд на урбонимы, которые были объектом нашего предшествующего проектного исследования. Новый поворот в работе с ними объясняется необходимостью «в программе работы с урбонимами устанавливать и транслировать свойства городской идентичности» [1, 191].
Высокий лингвокоммуникативный и социокультурный потенциал лингвоурбанистических исследований привлек и привлекает наше внимание, так как «в
урбанонимии больше, чем в какой-либо другой топонимической категории проявляется сознательный процесс номинации с ярко выраженной социальной тенденцией» [2, 124]. Итак, совокупность номинаций внутригородских объектов образует так называемый урбонимикон, элементарной единицей которого является урбоним. А.М. Мезенко пишет о том, что «урбанонимия – это самый подвижный и изменяющийся пласт топонимической лексики, являющийся зеркалом национальной культуры, содержащий информацию о традициях и устоях, характеризующий то или иное языковое общество» [3, 389]. Иначе говоря, в урбонимиконе можно найти отражение прошлого и настоящего города, по нему можно судить о типичности/уникальности Павлодара, то есть делать определенные выводы о состоянии его городской идентичности.
Мы считаем необходимым обратиться к новому ракурсу рассмотрения урбонимикона Павлодара. Т.В. Шмелева пишет о том, что «с конца с 1980-х гг. ономастикон современного города не только претерпел существенные изменения, но и, ввиду произошедших в общественном сознании перемен, чрезвычайно обогатился» [цит. по 4, 170]. Эти изменения отражаются в урбонимической системе города.
Уникальность проекта заключается в новом подходе к традиционному, на первый взгляд, объекту, согласно которому урбонимикон Павлодара будет рассматриваться в тесной связи с концепцией его идентичности через обращение к семиотике городского пространства. Он отражает представления жителей о городе, которые во многом формируются характером городской среды. Со временем отдельные элементы восприятия города укрепляются, передаются следующим поколениям, становятся накопленной коллективной памятью, традицией, идеями, смыслами города, его символическим капиталом. Иначе говоря, такие элементы, отраженные и в урбонимиконе города, формируют городскую идентичность. Последняя представляет собой восприятие города, так называемый взгляд изнутри, тогда как взгляд на город со стороны определяется как его имидж. Городская идентичность и имидж города активно влияют друг на друга и совместно обусловливают становление бренда города. Исследования урбонимикона в ракурсе идентичности города позволят нам получить представление о ее модальности и влиянии последней на бренд и имидж города.
Урбонимикон активно исследуется в зарубежной науке с разных позиций, среди которых нас непосредственно привлекает лингвистический аспект проблемы. С этой точки зрения нужно отметить глубину разработанности российской лингвистической урбанистики. Сегодня кроме Москвы, урбанистика развивается в Великом Новгороде, Саратове, Перми, Екатеринбурге, Челябинске, Омске, Томске, Красноярске и других городах. Русская урбанонимия находится в центре внимания ученых, ведущих междисциплинарные исследования: работы Н.А. Дубовой об антропологических аспектах урбанизации; О.Р. Будиной и М.Н. Шмелевой о значении города в интеграции бытовой культуры; Т.П. Егоровой о названиях улиц в семиотическом аспекте общности стилей; размышления В.Н. Топорова об улицах как о символах, отражающих различные типы культур; Ю.М. Лотмана об улицах как о диахронических семиотических кодах и текстах; A.M. Мезенко о проблеме соотношении человека как социосубъекта и процессов номинации внутригородских объектов; М.В. Горбаневского о лингвокультурологических методах изучения городской топонимии и др.
Работы А.В. Суперанской, Н.В. Подольской, М.В. Горбаневского, Э.М. Мурзаева, В.А.Никонова, Е.А. Яковлевой конца XX столетия представляют собой опыт теоретического обоснования предмета исследования урбанонимики, попытку поставить результаты большого количества наблюдений за русскими внутригородскими наименованиями на прочный научный фундамент.
Достижения казахстанской урбанистики на сегодня гораздо скромнее, фактически она находится в стадии становления. Так, одна из первых урбанистических конференций в республике состоялась в 2009 году и была посвящена различным аспектам исследования новой столицы Казахстана Астаны (Культурный текст Астаны //Вторая международная
научно-практическая конференция. Астана, 2009). Более всего речь шла о истории города, его культурном развитии, вопросах ландшафта и дизайна города. Лингвистический аспект был представлен на этом научном форуме докладами проф. Жаркынбековой К. («Лингвистическое градоведение в Казахстане: проблемы, задачи и перспективы»), Журавлевой Е.А. («Образ Астаны в рекламном тексте»), Нуртазиной М.Б. («Особенности использования публичных дерективов в Астане»), Котляровой Т. Г. («Лингвистическое изучение города в эпоху глобализации и интеграции»). Г.Б. Мадиева, системно работающая в сфере ономастики, отмечает «невысокую интенсивность ономастических исследований, а также хронологический и тематический дисбаланс исследований имен собственных в ономастическом пространстве Казахстана» [5, 159]. В данный момент, по ее мнению, казахстанская ономастика находится на 3-м этапе своего развития, который исследователи датируют с 1995 г. по настоящее время. Для него характерны «появление новых объектом ономастических исследований, развитие сопоставительного направления в ономастике; поиск новых научных методик и направлений в изучении ономастики Казахстана» [5, 166].
Изучение казахстанских диссертационных работ по ономастике за последние 10-15 лет позволяет нам говорить об усилении ее общетеоретической базы, о стремлении ученых анализировать ономастические явления в русле новых научных принципов языкознания, с использованием современной методологии и терминологии. Нынешнее поколение казахских ономатологов обращается к когнитивным, лингвокультурным, прагматическим, коммуникативным и др. аспектам функционирования казахской ономастики [6].
Что касается лингвистической урбанистики, то можно утверждать, что системные исследования в этой области в республике пока ведутся лишь относительно ономастического пространства Астаны (Мадиева Г.Б., Жаркынбекова Ш.К., Супрун В.И., Котлярова Т.Т.).
Особо следует сказать о, пожалуй, первом отечественном опыте последовательного научного анализа годонимов как разновидности онимов Астаны в рамках научного проекта
«Разработка принципов научно обоснованной номинативной политики г. Астаны в контексте формирования казахстанского ономастического пространства» (2015-2017 гг.) под руководством д.ф.н., проф. Жаркынбековой Ш.К. Цель проекта — выявить основные принципы формирования урбанонимической системы г. Астаны на примере годонимов. Результаты представлены в ряде публикаций [7].
Особенность нашего Проекта, как отмечалось ранее, заключается в новом подходе к традиционному урбанистическому материалу, при котором увязываются вопросы функционирования урбонимикона Павлодара, особенностей формирования его нейминга и бренда, состояния городской идентичности. Как показывают результаты изучения научной литературы, в Казахстане вообще и Павлодаре в частности отсутствуют системные исследования городской идентичности, в то время как в глобализированном мире ее элементы (локальные артефакты, паттерны и диалекты) становятся элементом стратегии выживания, частью образа города, его бренда. По этой же причине фактически отсутствуют связанные с исследованием городской идентичности работы по проблемам брендирования и имиджирования казахстанских регионов. Анализ казахстанских научных источников выявил, что основным объектом рассмотрения казахстанских ученых является так называемая этническая идентичность, вопросы ее формирования на толерантной основе.
Фактически не подвергается серьезному и систематическому исследованию научная проблема эффективного нейминга урбонимов. Общие требования к названию известны: это точность, емкость, краткость, эмоциональность и благозвучие, а также уникальность и легкость идентификации. Однако системных исследований по анализу соответствия урбонимов этим требованиям в тех или иных казахстанских городах нет, рассматриваются отдельные виды урбонимов. Например, номинации заведений питания (Иманбердиева С.К.), создание прагмонимов (Кошпанова Ж.Б.), влияние языковой ситуации на номинации торговых центров Алматы (Анарбекова У.У. и нек.др. [8]. Мы же ставим одной из задач рассмотрение особенностей нейминга урбонимов Павлодара при составлении ономастических карт его улиц.
Таким образом, заявляемое исследование имеет сложный комплексный характер. В нем рассматриваются актуальные многоаспектные и масштабные теоретические и практические вопросы ряда научных областей. Особенностью же проекта является стремление представить их во взаимосвязи.
Обращение к урбонимикону Павлодара с точки зрения отражения в нем городской идентичности вписывается в новые современные аспекты урбанистики, представляющие собой крупноформатный подход к лингвоурбанистическим исследованиям, при котором они должны включаться в более масштабный, стратегический процесс, описываемый терминами
«стратегическая программа развития», «позиционирование», «имидж города» и
«брендирование». Представляется социально важным предположение исследователей о том, что позитивная городская идентичность способствует росту доверия в городском сообществе и является предпосылкой формирования гражданского общества.
Следует особо подчеркнуть теснейшую связь ономастических процессов с жизнью общества. Так, в качестве одной из важных проблем современного казахстанского языкознания ученые называют «формирование ономастического пространства независимого Казахстана и определение его национального выражения» [7, 4]. Например: «…халықтың тәуелсіз мемлекет құру туралы ғасырлар бойғы арман-тілегі Астана годонимдерінің мазмұнынан айқын көрініс берді» [7, 31-42]. Мы согласны с тем, «что «коммуникативная эффективность «региональных» онимов заключается уже в том, что они способствуют развитию языковой политики в плане сохранения культурно-исторических символов, а значит, и подъема престижа своего города… среди носителей языка и общества в целом» [10, 87]. Фактически это одно из центральных положений нашего проекта. Более того, онимы, отражающие региональную идентичность, можно с полной уверенностью отнести к символам национальной культуры [9, 88]. Тесная связь с предыдущим нашим исследованием заключается в том, культурный ландшафт, который мы рассматривали при этом, есть место осуществления городской идентификации. Это прежде всего отражается в символике города, в которую можно смело включить онимы с региональной семантикой.
Итак, ученые отмечают: «Ономастическое пространство любого региона многослойно не только с позиции отражения культурных концептов, но также и с позиции воплощения региональной идентичности. Любые имена собственные (в данном случае — эргонимы) обладают диахронной многослойностью, основанной на смене культурных представлений, на способности оставлять след ушедшего лингвовосприятия и по-новому отражаться в концептосфере современника» [10, 42].
Помимо сказанного наш Проект имеет большое социальное значение, заключающееся в формировании казахстанского патриотизма через обращение в ходе реализации Проекта к истории и культуре своего региона. Это особенно важно для будущей социальной и профессиональной деятельности студентов педагогического вуза.
Результаты наших исследований в новом русле могут стать ответом на некоторые научные нужды, существующие на сегодня. Среди них:
— В республике, как отмечалось выше, лингвистическая урбанистика делает первые шаги и потому сегодня существует необходимость системного изучения состояния урбонимических пространств городов, в нашем случае — Павлодара;
— Представляется нужным рассмотреть вопросы научной организации урбонимикона, которые не являются пока объектом специального научного изучения в республике .
— отсутствие научных исследований по городской идентичности препятствует разработке брендинга территорий; научно обоснованных рекомендаций по продвижению имиджа и бренда городов Казахстана. Важность исследования городской идентичности заключается и в ее влиянии на улучшение имиджа города, развитие его бренда, популяризации и узнаваемости конкретного населенного пункта, а следовательно, привлечение инвесторов и повышение конкурентоспособности. Например, для Павлодара и региона актуальна проблема создания привлекательного туристического бренда, а исследования элементов городской идентичности могут стать научной основой для его
разработки. Брендинг — процесс, нацеленный на создание и позиционирование уникального
«лица» города, его промышленности, культуры и сфер досуга. Конечная цель брендинга — создание бренда, обеспечение его узнаваемости, повышающий престиж и притягательности территории. Для нас важно выявить, насколько урбонимикон Павлодара задействован в этом процессе
Изучение языковой грамотности оформления текстов городской среды является научной частью важной работы по совершенствованию современной государственной ономастики, которую следует проводить «на основе нормативно-правовой документации» и которая должна совершенствоваться вместе с развитием общества» [7, 8].
Изучение степени отражения городской идентичности в урбонимиконе способно оказать определенное влияние на развитие науки и дать научный и социальный эффект, а именно:
Рассмотрение урбонимикона Павлодара в контексте городской этничности углубит и дополнит теоретическую базу лингвоурбанистических исследований в республике. Речь идет об анализе годонимической системы Павлодара с точки зрения качества урбонимического дизайна города. Голомидова М. В., введшая этот термин, говорит о наиболее значимых принципах работы с городским топонимиконом: сбалансированность и соразмерность, функциональность и ориентирующая способность, образная гармоничность и ясность. Здесь можно опираться на первый опыт научной группы под руководством проф. Ш.К.Жаркынбековой, предпринявшей попытку выявить, «по каким принципам строится система годонимов г. Астаны и насколько они последовательно воплощают характер города, насколько ясно транслируют смыслы его исторической ценности и черты социокультурной уникальности» [7, 65]. При этом справедливо указание исследователей на то, что урбодизайн связан с идеями формирования и продвижения имиджа города.
Введение в научный обиход относительно нового объекта исследований, а именно городской идентичности, который при этом будет рассматриваться в новом, лингвистическом ракурсе, через обращение к урбонимикону Павлодара, станет вкладом группы в научную типологию идентичностей, изучаемых казахстанскими гуманитариями;
Также новым словом в урбанистике станет научный продукт проекта – ономастическая карта города, что послужит дальнейшему развитию теоретической и прикладной урбанистики. При этом в ходе составления такой карты будут рассмотрены вопросы павлодарского нейминга, что также является относительно новым направлением в казахстанской урбанистике. Речь фактически идет о направлении исследовательской работы при проведении грамотной языковой политики в области городских наименований разных типов.
Развитию сопоставительных исследований будет способствовать анализ языковой, в том числе и переводческой грамотности текстов павлодарской среды, что весьма важно для языкового планирования и языковой политики, которые должны стать органичной частью общей политики, направленной на улучшение социальной, экономической и культурной ситуации в городе. Ученые подчеркивают: «Ономастическое пространство Казахстана – наиболее проницаемая и подвижная сфера, в которой наглядно отражаются результаты взаимодействия казахского и русского языков» [8, 18].
Углублению прикладного аспекта лингвоурбанистических исследований послужит вовлечение в сферу научного исследования нового ономастического материала. Одновременно это означает и развитие прикладного аспекта нашего предыдущего проекта.
Итак, сочетание нового объекта исследования, новых ракурсов его рассмотрения, разных исследовательских принципов и подходов к системе урбонимов Павлодара могут стать новым поворотом в лингвистической урбанистике.
Список литературы
1 Голомидова М. В. Урбанонимический дизайн: к вопросу о названиях внутригородских объектов// Вопросы ономастики. – 2015. – № 1 (18). – С. 186-196.
2 Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. 2-е изд. – М.: Наука, 1988. – 192 с.
3 Мезенко А.М. «Урбанонимия как язык культуры» / Ученые записки Таврического национального университета им. В.И.Вернадского – серия «Филология. Социальная коммуникация» — Том 24 (63). 2011 г. №2. Часть 1. стр. 388-392.
4 Душечкина Е.В. Ономастическое пространство, или что, как и почему мы называем// Рец. на: Шмелева Т. В. Ономастика: учеб. пособие. – Славянск-на-Кубани: 2013. 157 с. // Вопросы ономастики: УФУ, Екатеринбург. 2014, №1 (16) с. 170-173.
5 Мадиева Г.Б. Ономастические исследования в Казахстане // Вопросы ономастики.
2010 г., № 8. Екатеринбург: изд-во УФУ. С.157-167.
6 Иманбердиева С. Қ. Каладағы тагамхана атаулары: автореф. дис. на соиск. … канд. филол. наук. Алматы, 2001.; Кошпанова Ж.Б. Номинация в прагмонимии// Вестник КазНУ им. Аль-Фараби. Серия филол. 2004, № 6(78). С. 187-189.; Анарбекова У.У. Влияние языковой ситуации на наименование торговых центров города Алматы // Городской ономастикон // Материалы Межд. научно-теорет. онлайн-семинара молодых исследователей. Волгоград Издательство ВГСПУ «Перемена» 2015. с. 31- 36.
7 а) Жарқынбекова Ш.Қ., Қоңыратбаева Ж.М и др. Годонимдер тарихи-мәдени дереккөз ретінде // Л.Гумилев атындағы ЕҰУ-нің Хабаршысы. Гуманитарлық ғылымдар сериясы. 2015, Астана, № 5 (108). 71-77б.; б) Абдуали К., Жаркынбекова Ш.К. и др. Нормативно-правовые основы казахской ономастики //Вестник КазНУ им. Аль-Фараби. 2015, № 5 (157) с. 4-9.; в) Жаркынбекова Ш.К., Каирова М.К., Маукара А. Принципы номинативной политики урбанонимической системы городского пространства (на примере г. Астаны) // Вестник ЕНУ им. Л.Гумилева. № 5 (114), 2016. С. 65-72; г) Жарқынбекова Ш.Қ., Әбдуәлиұлы Б. и др. Годонимдер жүйесі: көше атаулары қалай аталуы тиіс? // Вестник ЕНУ им. Л.Гумилева. № 1 (116), 2017. с. .31-42.
8 Акшолакова А.Ж. Языковая политика и топонимика Казахстана // Городской ономастикон// Материалы Межд. онлайн-семинара молодых исследователей. Волгоград Издательство ВГСПУ «Перемена» 2015. С. 17- 30.
9 Федотова В. Репрезентация региональной идентичности в эргонимическом поле Кубани // Политическая лингвистика. № 6 (60), 2016. — с. 85- 92.
10 Вепрева И. Т. Человек в коммуникативном пространстве Екатеринбурга. — Томск, 2006. С. 42—51.
Мақалада урбонимдер мен қалаға сәйкестіктің өзара байланысының жаңа тіл білімдік (лингвистикалық) сипаты қозғалады. Автор тарапынан қалаға сәйкестік урбонимиконмен де көрінетіні туралы мәселе көтеріледі. Тіл білімдік урбонистика ономастиканың тек бір тармағы болып қаралатын қазақстандық тіл білімі үшін мұндай көзқарасты тыңнан қозғалып отырған мәселе деп санауға болады. Сондай-ақ қандай да бір қаланың урбонимикалық жүйесінің қалаға сәйкестікпен өзара байланысы қаралмағанындай, қалаға сәйкестік мәселесі де қазақстандық тіл білімінде жүйелі зерттеу нысаны болып алына бермейді.
In the article, a new linguistic problem of the interrelation between Urbanites and urban identity is posed. Аrticle the author puts forward the thesis that the urban identity can be represented in urbonimikone. Such a view can be considered new for Kazakh linguistics, in which linguistic urbanistics is more often considered only as a division of onomastics. Urban identity is also not an object of systemic research, nor is it explored questions of its relationship with the urban system of a city.
ӘОЖ 81`42
Г.О. Сыздықова, М.И. Кадеева
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Астана, Қазақстан
go.syzdykova@mail.ru; kadmi_ru@mail.ru
ТІЛ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ7
Құқық тілі лингвистика мен заң ғылымын байланыстырушы нысан ретінде, екі бағыттағы зерттелу сипатымен ерекшеленеді. Лингвистикада құқық тілі әдеби норма тұрғысынан сараланады. Ал заң саласында тіл, ең алдымен, заңды реттеудің нысаны ретінде жұмсалады. Тілдің бұл бағыттағы қызметі түрлі заң мәтіндерінде көрініс табады.
Мақалада тіл мен құқықтың арақатынасы, құқық тілінің стильдік ерекшеліктері, заң мәтіндеріндегі сөздер мен сөз тіркестері, қысқарған сөздер мен тұрақты тіркестердің мағынасы мен жұмсалымы қарастырылады.
Түйін сөздер: тіл, құқық, құқықтық-философиялық, әдеби тіл, ресми-іскери стиль.
Тіл мен құқықтың арасындағы қарым-қатынастың құқықтық- философиялық және тілдік алғышарттары Платон, Аристотель, Фома Аквинский, Гоббс, Юм, Монтескье, Руссо, Кант, Фихте, Гегель және тағы басқа да философтардың тіл мен шешендік өнер туралы алғашқы еңбектерінде қалыптасса, тіл мен құқықтың өзара қарым-қатынасын зерттеуге бағытталған заң лингистикасының теориялық негіздері ХХ ғасырдың соңынан бастап жүзеге асырыла бастады.
Құқық тілі – ұлттық әдеби тілдің негізінде пайда болған, адамның қоғамдағы құқықтық әрекеттерін реттейтін кәсіби тіл.
Әдеби тіл – халықтық не ұлттық мәдениеттің белгілі бір көрінісі, ол әрбір халықтың өзі жасап отырған дәуіріндегі қоғамдық-экономикалық, саяси-шаруашылық өмірімен тікелей байланысты. Сонымен бірге ол өзінің ішкі даму заңы бойынша да өрістейді. Әдеби тіл әрдайым өзгеріп отырады [1, 23].
Ғалым Д.Әлкебаева ресми-іскери стильдің төрт түрлі жанрын бөліп көрсетеді. Атап айтқанда, 1. Заңнамалық: заң, қаулы, нормативті акт, ереже т.б. 2. Құқықтық: сот ережелері, айыптау хаттамалары, тінту т.б. 3. Әкімшілік: ереже, бұйрық, нұсқау, қызметтік хаттар. 4. Дипломатиялық: келісім шарт, нота, конвенсия, коммюнике т.б. [2, 83].
Әдеби тілдің ресми-іскери стилінің бір тармағы ретінде заң тіліне құқықтық актілер мен заңнамалар, сот өндірісі түрлерінің, заң саласындағы ғылыми еңбектер – монографиялар, оқулықтар, ғылыми зерттеулер, БАҚ-тағы заң туралы жарияланымдардың тілі жатады. Құқық тілінің құқық нормаларымен тікелей байланысы оның заң саласының маңызды элементі ретіндегі қызметімен айқындалады.
Заң мәтіндеріндегі тілдік бірліктердің (сөз, сөйлем, грамматикалық формалар, синтаксистік құрылымдар) дұрыс ұйымдастырылуы құқықтық нормалар арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан ол үшін қажет құқық нормаларын қалыптастыру үдерісінде мынадай мәселелерге баса назар аударылады: — өзара бір-біріне бағынышты жалпы және арнаулы құқықтық ұғымдарды нақты белгілеу; заң шығармашылығының белгілі бір кезеңінде алынған нәтижелерді материалдық тұрғыдан бекіту; — заңнамалық еркіндікті анықтау [3, 73]. Неміс ғалымы Вальтер Оттоның тұжырымы бойынша, заң тілінің тілдік қабаттары бір-
7 Мақала ҚР БжҒМ-ның 2015-2017 жылдардағы ғылыми зерттеулерді гранттық қаржыландыру негізіндегі «Қазақстан Республикасындағы кәсіби білімді жаңғырту контексінде студенттердің лингвистикалық құзыреттілігін қалыптастырудың әдіснамасы мен ғылыми-әдістемелік негіздерін әзірлеу» атты жобаны жүзеге асыру аясында дайындалды.
бірінен дәлдік, нақтылық және арнаулы ұғымдардың мазмұндық деңгейі жағынан ерекшеленеді
Құқық пен тілдің арақатынасындағы байланыс құқықтық мәтіндердің мазмұндық жағынан дұрыс құрылуы, заң мәтіндерін құрастыруда тілдік заңдылықтар мен нормалардың сақталуы тәрізді мәселелермен анықталады. Құқықтық актілер мәтінін құрастыру барысында мынадай талаптар негізге алынады: 1) тілдік, яғни лексикалық, грамматикалық және стилистикалық тілдік нормаларды сақтау; 2) логикалық, формалды логиканың заңдарын (жеке басты куәландыру, қарама-қайшылықтың болмауы, дәйекті негіздеме т.б.) пайдалану;
3) құрылымдық, яғни құқықтық акт мәтінінің құрылымындағы элементтер мен сол құрылым бөліктерін пайдалану ережелерін сақтау.
Егер құқықтық актілер тіліне қойылатын талаптар сақталып, құрылымы нақты белгіленсе және құқықтық акт мәтіні ресми түрде жарияланса, онда құқықтық коммуникация актісін толық аяқталған деп санауға болады.
Ресми тілдің стильдік бір тармағы ретінде құқық тілі бірнеше субстильге бөлінеді. Атап айтқанда, заңнама тілі, заңішілік құқықтық тіл, заң ғылымы мен заң журналистикасының тілі.
Құқық тілі лингвистика мен заң ғылымын байланыстырушы нысан ретінде, екі бағыттағы зерттелу сипатымен ерекшеленеді. Лингвистикада құқық тілі әдеби норма тұрғысынан талданып, сараланса, заң саласында тіл, біріншіден, заңды реттеудің нысаны ретінде жұмсалады. Тілдің бұл бағыттағы қызметі түрлі заң мәтіндерінде көрініс табады. Екіншіден, тіл – заңнамалық қызмет құралы. Үшіншіден, тіл – заңдар мен басқа да заң мәтіндерінің, сот шешімдері мен хаттамаларының, сот саласы қызметкерлерінің сөйлеу құралы. Төртіншіден, тіл – заң ғылымының құралы.
Тіл мен құқық арасындағы байланыс сала мамандарының тілді қабылдау деңгейімен де айрықшаланады. Лингвист үшін тіл – зерттеу нысаны. Ал заңгер үшін тіл – ең алдымен, заңгердің еркі мен ойын жүзеге асыру құралы. Бұндай көзқарастың туындауына тілдің ойлау құралы ретіндегі қызметі негіз болады.
Жазба тілдің пайда болуы құқық саласына да тың өзгерістер әкелді. Қарапайым жазылмаған дала заңының орнына жазбаша заңдар келді. Соның негізінде құқық тарихы тіл тарихынан да көрініс тапты. Бұл байланыс екі жақты. Себебі құқық та өз кезегінде тілдің дамуына ықпал етеді.
Құқықтану үшін лингвистика іргелі ғылым – құқық грамматикасы ретінде қарастырылады [4].
Бұл жағдайда лингвистика құқықтану үшін қолданбалы және шеткергі ғылымдар қатарынан іргелі ғылымдар қатарына ауысады.
Құқық тілінің жұмсалымы туралы мәселеде, біріншіден, заң мәтіндерінің ерекше модустары, екіншіден, заң тілінде қолданылатын тілдік бірліктердің семантикалық сипаты баса назарға алынады. Заң мәтіндерінің ерекшелігі жөнінде ғалым Г.А.Золотованың тұжырымына сүйенсек: «Сөйлеуші (заң шығарушының ұжымдық бейнесі) мен тыңдаушының арасындағы қарым-қатынас – Заңдағы екі тараптың арасындағы қарым- қатынас: сөйлеуші – мемлекет, тыңдаушы – Заңды орындаушы, азамат» [5, 348].
Құқық тілінің әдеби тілдің стильдік бір тармағы ретіндегі сипаты заң мәтіндерінің жазылуы және түсіндірілуінен де көрінеді. Бұл бағытта лингвистикалық тұрғыдан мынадай екі мәселеге баса назар аударылады:
1. Заң мәтіндері әдеби тілмен жазылып, ол жалпыға бірдей түсінікті болуы керек.
2. Заң заң саласына қатысты, соған сәйкес білімі бар адамдар тарапынан түсіндірілуі қажет.
Заң мәтіндері салалық терминдерден, жалпыхалықтық сөздер мен грамматикалық тұлғалардан құралады. Оның ішінде құқық тілінің жалпыға түсінікті болуы заң мәтіндеріндегі жалпыхалықтық сөздер мен грамматикалық тұлғаларға тікелей байланысты. Заң немесе нормативтік құқықтық актілер тілі тілдің заң немесе нормативтік құқықтық актілердің мәтінін қалыптастыруға негіз болатын лексикалық, грамматикалық және
стилистикалық құралдарының бірлігінен тұрады. Сондықтан құқық тілі, әдеби тілдің бір тармағы ретінде сол тілде қалыптасқан тілдік норма ережелеріне толық жауап береді.
Тіл мен құқық арасындағы байланыста тіл, біріншіден, құқықты реттеу құралы қызметімен, екіншіден, тілдік бірліктердің құқықты ғылыми негізделген бағытта білдіру үшін қолданылу аспектілерімен сипатталады.
Мәселен, қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде мемлекеттік-құқықтық актілер, оның ішінде жалпы сот өндірісі мен сот саласындағы іс жүргізу процесінің тілі болып табылады.
Құқық тіліне қойылатын басты талаптардың бірі – анық және жалпыға түсінікті болуы. Бұл, әсіресе, жалпы сипаттағы құқықтық актілер үшін аса маңызды. Құқықтық актілер тілінің нақтылығы, ғылымилығы мен айқындылығы тілдік заңдылықтардың, оның лексика- грамматикалық және стилистикалық нормалары мен заң терминдерінің талапқа сай сақталуы арқылы іске асырылады.
Құқық тіліне тән тағы бір белгі – стиль мен тілдік тұлғалардың белгілі бір қалыптарының сақталуы. Мысалы: Осы заңға сәйкес; осы баптың … тармағында көзделген жағдайда; заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда; …мыналар болып табылады; …заң актілерімен реттеледі; құқылы т.б.
Құқық стилі – нормативтік құжаттарда құқық нормаларының ықпалын қамтамасыз ететін тілдік бірліктердің мақсатты түрде қолданысы. Құқықтық актілер тілін қалыптандыру құжатқа заңдық күш беретін коммуникативтік тепе-теңдік дәрежесін қамтамасыз етеді. Құқықтық материалдардағы кез келген сөйлем тек бір ғана мағынада беріліп, бір жақты түсіндірілуі қажет. Мұндай дәлдікке заң саласына қатысты сөздер мен сөз тіркестерінің, ұғымдар мен терминдердің қайталануы арқылы қол жеткізіледі.
Сонымен қатар заң құжаттарындағы ақпараттар тек мәтіндік үзінді ғана емес, оның барлық реквизиттерімен, атап айтқанда, жалпы сипаттағы ресімделуімен де сипатталады. Реквизиттер сан жағынан әртүрлі және құжаттардың түрі мен мазмұнына сәйкес болады. Құқық стиліне тән мұндай белгілер оны ресми-іскери стильдің басқа түрлерінен ерекшелендіреді.
Тіл мен құқық арасындағы байланыс құқықтық актілер мен заң мәтіндеріндегі қысқарған сөздер немесе аббревиатуралар арқылы да айқындалады. Сөз ойды жеткізудің кез келген түрінде, оның ішінде заң мәтіндерінде де маңызды болып танылады. Құқық тілінде сөз әрі ұғым, әрі термин ретінде қолданылады. Құқықтық аббревиатуралар заң саласындағы құжаттардың ажырамас бір бөлігі болып саналады. Тілдік үнем заңдылығын сақтаудың бір жолы – құқық саласындағы қысқарған сөздер.
Қалыптасу сипатына қарай құқықтық аббревиатуралардың мынадай екі тобы анықталады: 1. Жеке құқықтық аббревиатуралар: ҚР ҚК – Қазақстан Републикасының Қылмыстық Кодексі, ҚР АК – Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, ҚР АПК – Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі, ҚР СІМ – Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі т.б.; 2. Басқа салалардан алынған аббревиатуралар: ЖОО – Жоғарғы оқу орны, БАҚ – Бұқаралық ақпарат құралдары, КО – Кеден одағы, ТҚ – Техникалық қауіпсіздік т.б.
Құқықтық аббревиатуралар қолданылу сипатына қарай үш түрге бөлінеді: 1. Жалпы қолданыстағы: ҚР – Қазақстан Республикасы, БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы, ҚР ІІМ – Қазақстан Республикасының Ішкі Істер Министрлігі; 2. Арнаулы: ҚР АК – Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, ҚР ҚК – Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі; 3. Жеке: АЕК – Айлық есептік көрсеткіш, ІӨ – Ішкі өнім т.б.
Заң шығармашылығында құқықтық аббревитураларды құрастыру және пайдалану лингвистикалық заңдармен қатар заң техникасының да соған сәйкес тәсілдерін білуді қажет етеді. Мұндай жағдайда, заң мәтіндері мен құқықтық актілерде қысқарған сөздер, әсіресе жалпыға түсініксіз, мәтіннің басында олардың бастапқы толық түсіндірмесімен берілуі керек. Мысалы: ҚР-ның Азаматтық кодексінің (бұдан әрі – АК-нің) 141, 143-баптарымен, ҚР-ның Азаматтық процестік кодексінің (бұдан әрі – АПК) 23 және 150-баптарымен көзделген тәртіпте және негіздер бойынша қозғалған азаматтық істерді қарағанда
соттар мынадай жағдайларды толық анықтау керек (ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы. 18.12.1992. №6). Сондай-ақ олардың дыбысталуы мен сыртқы тұлғасының эстетикалық жағына да баса назар аударылады.
Құқық тілінің тағы бір ерекшелігі сөз тіркестері, оның ішінде құқықтық актілердегі тұрақты тіркестердің қолданысынан көрінеді.
Мәтінде дайын тілдік бірлік ретінде қолданылатын фразеологиялық оралымдар құқықтық актілерде де жиі кездеседі. Мысалы: заңның кері күші, қамауға алу, жала жабу, күш қолдану, айыппұл салу т.б. тәрізді тіркестер құрамы жағынан тұрақты және тіркес құрамындағы сөздердің орын тәртібі сақталады. Құқық тіліндегі фразеологизмдердің мағынасына қарай мынадай топтарын анықтауға болады: 1) Жалпы құқықтық фразеологизмдер: құқықтық мәртебе, заңда көзделген, ережелерді бұзу, заңсыз пайдалану;
2) Салааралық фразеологизмдер: сот шешімін орындау, меншік нысаны, заңды тұлға, жеке тұлға, валюталық операциялар; 3) Салалық фразеологизмдер: сот сараптамасы, қылмыстық іздестіру, экономикалық қылмыс, тауар белгісі т.б. Фразеологиялық оралымдардың құқық тіліндегі қолданысында олардың құқықтық нормалардағы дәлдігіне, нақтылығына, ең бастысы, мағыналық тұрақтылығына баса назар аударылады.
Жалпы алғанда, сөз, сөз тіркестері мен сөйлемдер құқық тілінде түрлі мағыналық сипатта қолданылып, өзіндік стильдік қызметімен ерекшеленеді. Құқық тілі үшін сөздер, терминдер мен ұғымдар құқық тілінің негізгі сөйлеу формасы болып саналады. Құқық тілі үнемі даму үстінде болады. Сондықтан заң мәтіндеріндегі, түрлі құқықтық актілер мен нормативтік құжаттардағы құқықтық терминдерді зерттеу өзінің өзектілігін жоймайды.
2005.
Пайдаланған әдебиеттер
1 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. –Алматы: Ел-Шежіре, 2014.
2 Әлкебаева Д. Қазақ тілінің прагмастилистикасы. – Алматы, 2013
3 Алимов В.В. Юридический перевод: практ. курс. Английский язык. – М.: КомКнига,
4 Александров А.С. Юридическая техника – судебная лингвистика – грамматика права
// Проблемы юридической техники. – Нижний Новгород, 2000.
5 Золотова Г.А. Коммуникативные аспекты русского синтаксиса. – М., 1982.
Язык права, как связывающая форма лингвистики и права, отличается от характера исследования в обоих направлениях. В лингвистике язык права анализируется в контексте литературной нормы, а в области права в качестве одной из форм правового регулирования. Функции языка в этом направлении отражаются в различных правовых текстах.
В статье рассматриваются отношение языка и права, стилистические особенности правового языка, значения и функции слов и словосочетании, сокращенных слов и устойчивых сочетании в текстах закона.
Language is right, as the connecting form of linguistics and law, differs from the nature of research in both directions. In linguistics, the language of law is analyzed in the context of the literary norm, and in the field of law as a form of legal regulation. Functions of language in this direction are reflected in various legal texts.
The article deals with the relationship of language and law, the stylistic features of the legal language, the meanings and functions of words and phrases, abbreviated words and a consistent combination in the texts of the law.