NONVERBAL COMMUNICATION IN THE CONTEXT OF MENTAL DIFFERENCES OF COMMUNICANTS
Communication problem in linguistic science occupies a central place. In linguistic science is no consensus in the interpretation of the term «relation» and «communication». According to some scholars communication inherent same traits as relation. Others insist on separation of these terms.
Communication requires mandatory appeal to the non-verbal means of communication, which makes it a complex process of information exchange.
Kazakh kinetic elements are distinguished by their unique national characteristics, which is expressed in a special way to their execution, the presence of certain of its recipients, as well as the integration of social, community, age categories and hierarchies. A striking example of cultural identity non-verbal means of communication are gestures of taboo, which constitute lakunizirovanny component of nonverbal behavior of the Kazakh people. Many Kazakh national gestures, full of grace and dignity, undeservedly forgotten the younger generation.
Key words: non verbal communication, sender, communication, listener, cultural differences, national culture, iconic sign.
Nonverbal communication is an information process and is part of a communicative act, in which, as in any communication model present speaker (sender), the listener ( the recipient) and the message (information).
Language and non-verbal means of communication which exist paralleling are an integral part of the culture of any nation. As noted by S.G. Ter-Minasova: «Society and culture of people legitimately determine how people are able to communication» [1], and hence communication in any language requires mandatory appeal to the culture medium of the language. «Culture — is communication, and communication — it is the culture» [2, 10]. There are different types of communication: mass, intercultural , interpersonal . «Verbal means of communication and meaningful gestures, facial expressions, pantomime, etc interact in a communicative act, complementing each — other «[3].
The process of communication is presented in dialogic speech, which is an effective means of understanding, because sides have the opportunity to not only hear but also see each other. Dialogue acts as condition of enrichment of culture of communication. The text dialogue refracted sociocultural values that provide communication in accordance with national traditions and provides speakers «communication cultures».
Currently, there are a number of classifications of non-verbal communication, each of which have their advantages and disadvantages. In light of the sociocultural approach it is expedient to divide nonverbal means through the following channels: visual nonverbal (gestures, facial expressions, body movements, the distance between the communicants), acoustic (voice, intonation, silence ) tactile (touch) . Silence as an act of communication unit performs many functions and is considered in conjunction with other units of speech communication. All nonverbal means must be combined only by the function of participation in the formation of the information, i.e. must bear some burden information. A.Piz said: » Perhaps the word — this is what people use when all other means of communication were unsuccessful» [4, 27].
The main component of non-verbal communication is kinesics. Question of the classification of gestures is the most developed and extensive. As you know, there are classifications for different reasons. Gestures , as well as linguistic units are symbolic signs . They form the vocabulary of body language, just as lexical units constitute natural language dictionary . Gestural sequences can form gestural semiotic acts. Of particular interest is the question of classification of gestures in a cultural context, which is represented by V.V. Andrianov’s [5] and S.P. Gocheva’s and G.K. Gochev’s classification. Mimicry and distance communication, voice and act silence are very specific with regard to the situation of communication and national differences of communicants.
In nonverbal communication, as well as in verbal it is necessarily to present the speaker and listener. Correct understanding and use of a specific non-verbal sign largely depends on the culture of the speaker, sending information, and from listening, the recipient information». Body language more truthful than the language of words» — rightly observes D. Morris [6, 45]. Different communication styles reveal the character of the speaker and the listener in the process of non- verbal communication, where special emphasis on politeness and courtesy. Kazakh language
inclined to put the participants in the call to the appropriate role positions and give each place the status hierarchy.
Culture of nonverbal communication primarily contains etiquette norms of human behavior. In connection with this study etiquette norms of behavior, including nonverbal, allows us to understand the essence of the culture of behavior at all. Etiquette norm of nonverbal behavior is the knowledge of the culture imposed bans on the use of a non-verbal means. National specificity is more pronounced in ritual gestures taboos that make sense only in the culture. The use of non- verbal components of communication in the Kazakh language is closely connected with etiquette norm of Kazakh national culture.
One of the important issues of human nonverbal behavior is a matter of interpretation of nonverbal cues. Interpretation of nonverbal cues is closely linked with the concept of linguistic world, which is a set of believes about the world, a certain way of conceptualizing reality. In the interpretation of gestural communication decisive factor is the context. Can not be understood outside the context of the meaning of gestures. Context determines the location of the force of impact, meaning and expression of non-verbal signs. We stand on the position of the sociocultural nature of communication on nonverbal communication and understand message, which is divided by community and which is typically sent intentionally, deliberately interpreted, regularly used by members of the speech community, and can be clearly interpreted. At the moment, there are many concepts of the word» mentality». Some believe that the mentality is the system of identity of mental life of people belonging to a particular culture , while others reveal the mentality through a system of views, ratings, rules . Mentality can be defined as a long-term vision of the world and form of behavior based on the vision of a large group of people ( the language community, nation ). «Mental forms a kind of integrity in any given era, complex and contradictory picture of the world » [7, 13].
For us it is interesting to study Kazakh language and nonverbal behavior of the Kazakh people , which suggest an appeal to non-verbal means of communication . Nonverbal behavior of the person is quite an important part of the national culture of communication. National culture and mentality of communication — a set of specific patterns of behavior, including non-verbal.
Mankind has created a huge number of characters. Seizure of a person signs and sign systems allows him to engage in relationships with other people. Nonverbal communication is one of the most important areas of functioning of characters and character information. Structural organization of sign language belongs to the category of outstanding. When considering the structural organization of kinetic means of communication in foreign and domestic analog principle prevails linguistics research, which involves consideration of the structure of non-verbal language ,by analogy with the structure of verbal language.
Semantic and emotional information transmitted by the characters of language, probably due to the coordination of verbal and nonverbal communication codes at the system level. Functional interaction with large group gestures of lexical and grammatical classes of words possessing relative semantics is established. This is a personal, possessive and demonstrative pronouns , nouns and pronouns adverbs (especially , place and time ). However, some scientists, including R. Berdvistel recognizes the impossibility of finding all the matches of verbal language [8, 31]. Analysis of the samples of speech gesture behavior of human led to the conclusion about» a certain degree of two codes at the system level». It is found that the main features are the importance of nonverbal communication, information, and address focus. Gestures, as well as linguistic units are symbolic signs. They form the vocabulary of body language, just as lexical units constitute natural language dictionary. Gestural sequences can form gestural semiotic acts just like the speech utterances are combined in speech acts. Sign language, as well as natural language, inherent variability. This means that, along with everyday household gesture which form the center of the kinetic system, there are geographical, territorial, professional, social and other gestural dialects.
Most accurate and complete classification that takes into account cultural aspect is represented in the works R.E. Porter and L.A. Samovar. They presented a non-verbal means of communication in the context of intercultural communication, highlighting the following : 1) visual
channel , which includes kinesics (gestures, facial expressions and posture); proxemics — way of using remote proximity sense «their own and others ‘ territory; (tactile interaction), 2) appearance (skin color, hair, clothing style ), 3) chronology (sense of time). This classification includes acoustic channel (para and extra linguistic component ) (voice , intonation, silence) , as it significantly affects the communication process and evaluated as an indicator of the specificity of the culture. Appearance is nationally — specific attributes such as attractiveness (in terms of a particular culture), clothing, accessories. Chronology should also be considered in inseparable connection with national characteristics, believing that «… the use of time is individual in every culture».
The specificity of nonverbal means of communication, primarily influenced by the historical experience of the development of the nation. Just knowing the history of the people, their customs, believes, you can understand the characteristics of gestures and facial expressions. In our opinion, especially gestures and facial expressions of the Kazakh people are primarily concerned with the traditions of the nomadic way of life, and secondly, with the rituals of shamanism and Islam.
Analysis of non-verbal communication of Kazakh and Russian language cultures, are done on the material of dictionaries of A.A. Akishina «Gestures and facial expressions in the Russian speech» (2000) [9] and B.K. Momynova and S.B. Beisembaeva «Explanatory Dictionary of facial expressions and gestures in the Kazakh language» [10] leads to the following conclusion: in the Kazakh language gestures realities occupy an important place among the considered 125 gestures included in the dictionary of B.K. Momynova and S.B. Beisembaeva 40 characters were purely national, which again confirms the mental character of arbitrary kinetic movements of the person, the rest of areal and equivalent gestures exist in the Kazakh and Russian culture may be identical both in terms of expression, and in terms of content. Equivalent gestures are expressed differently. It should be noted that in the description and use of these gestures there is no sharp distinction, according to the case they may have different versions of using in most cases a gesture of greeting, farewell, expressing agreement and disagreement are identical in both cultures.
Nonverbal human behavior is an important part of the national culture of communication. Nonverbal means of communication are cultural identity, which is vividly portrayed in the artistic works of Kazakh writers.
Comprehensive analysis of non-verbal communication, presented in Kazakh literary works allows us to establish that they perform the same functions as the language. The main functions of nonverbal means are providing information, information about the internal state of the people, the adjustment of interpersonal relationships through voice, gestures, facial expressions, silence expression of sympathy, expressive function, the function of social control, which is most clearly seen in direct communication and indicates the social status of communicating. Nonverbal functionality possess property, the ability to perform different functions at the same time in the same situation and have subconscious and spontaneous character. All of the functions of nonverbal means can be reduced to two basic: perception and action.
Based on the above there is the possibility of establishing cultural identity of non-verbal communication patterns. The model includes the following prerequisites and knowledge: 1) non- verbal communication channels: visual ( kinesics ( gestures, facial expressions, gestures), acoustic (voice, intonation, silence), tactile means ( distance communication ), (chronology and appearance of a person ), 2) non-verbal functions, among which the most important are: the provision of information, regulation of interpersonal relations, the expression expression, and 3) the culture of nonverbal communication ( etiquette, taboos , culture speaker and hearer ), 4) the lexical level of interaction of verbal and nonverbal means of communication of this language, and 5) the mental interpretation of nonverbal means; 6) the development of language and culture; 7) intercultural communication ( culture and communication) .
Thus, the Kazakh national culture is rich with examples of non-verbal communication, which can be represented as international gestures and non-verbal means to cultural identity . Kazakh culture has its specific gesture fund that constantly grows and changes with the development of the Kazakh language and culture of the Kazakh people.
Bibliography:
1 Ter-Minasova, S.G. 2000. Language and Intercultural Communication. M.: Word , 272.
2 Hall, E.T. 1984. Cultural Misunderstandings: The French, Germans, and Americans. New York: Anchor. -273.
3 Kreydlin, G. 2004. Nonverbal Semiotics: Body language and natural language. Moscow: New Literary Review , -590.
4 Pease, A. 1998. Body Language . How to read the thoughts of others from their faces.
Moscow.- 314.
5 Andrianov, V.V. 1977. Comparative characteristics of gestures of Russian and French. — In.
: National-cultural specificity of verbal behavior. Nauka, — 268.
6 Morris, D., Collett, P., Marsh, P., and O. Shaughnessy. 1979. Gestures, their origins and distribution. New York.-125.
7 Grouse, F. 1999. Mentality in medieval history and historical anthropology. Moscow.-294. 8 Birdwhistell, R.L. 1970. Kinesics and context Essays on body motion communication.
Philadelphia, University of Pennsylvania Press, — 278.
9 Akishina, A., and H. Kano. 1991. Gestures and facial expressions in Russian speech communication. Moscow.- 144.
10 Momynova, B., C. Beysenbaeva. 2003. Kazakh- Russian Dictionary of facial expressions and gestures in the Kazakh language. Almaty : Kazakh University.- 136 .
11 Berdalyieva R.Sh. Nonverbal behavior model of the Kazakh people .// Problems of modern science and education. 2016. № 5 (47). from. 160-163.
Человеческое поведение – это продукт миллионов лет эволюции, оно заложено как генетически, так и обусловлено нашей принадлежностью к какой-либо группе, полу, возрастом, личным жизненным опытом и многими другими факторами. Каждый день человек вступает в разные отношения, где смысл каждого конкретного поступка зачастую необходимо понять, ибо он не всегда лежит на поверхности, а чаще всего скрыт в традиционных представлениях о культуре поведения. Умение правильно интерпретировать тот или иной невербальный сигнал в разных жизненных контекстах является главным условием установления контакта и взаимопонимания людей.В связи с этим проблемы изучения взаимодействия вербальных и невербальных компонентов общения, особенностей невербального поведения людей являются весьма актуальными, решение которых могут обеспечить правильную интерпретацию невербальных средств, а, следовательно, и взаимопонимание людей в межкультурной коммуникации.
Адамның мінез-құлқы миллион жылдар эволюцияның нәтижесінде қалыптасады, ол негіз ретінде генетикалық ерекшеліктеріне, әр адамның қандай да бір әлеуметтік топқа жататыны, жынысы, жасы, жеке өмірлік тәжірибесі және басқа да көптеген факторларға байланысты дамиды. Әрбір адам әртүрлі қарым-қатынастарға енген кезде, әрбір әрекеттің мағынасын нақты түсінуі қажет, өйткені адам тек сыртқы көрініске назар аударып отырады, ал толық мағынасына көңіл бөлмеуі мүмкін. Мәдениетаралық коммуникацияның ең маңызды компоненттерінің бірі ретінде адамдар арасындағы бейвербалды амалдар мәселесі болып табылады. Қарым-қатынас үдерісіндегі бейвербалды аспект ақпарат берудегі маңыздылығына қарамастан көбінесе адам назарынан тыс қалып отырады. Сол себептен, бейвербалды мен вербалды амалдардың бір-бірімен байланысын, адамның бейвербалды мінез- кұлқын зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
ӘОЖ 800.7 (5қ)
Г.Т. Ерсултанова
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті Алматы, Қазақстан er.diamond@mail.ru
ТІЛ БІЛІМІНДЕ «ТІЛДІК ТҰЛҒА» ФЕНОМЕНІН ЗЕРТТЕУ ДӘСТҮРІ
Жаңа лингвистикалық парадигмада алдыңғы қатарға семантикалық тіл кеңістігін айқындайтын «тілдік тұлға» ұғымы басты орынға шықты. Тіл табиғатын зерттеудің кешенді сипатының тиімділігі мәтін және дискурс тілін зерттеуде көрінеді. Мәтін мен дискурс лингвистиканың негізгі нысаны. Ал мәтін авторының тілдік тұлғасын анықтауға септігін тигізетін тіл мен таным сабақтастығы тіл иесіне қатысты біртұтастықта алынған зерттеу. Бұл зерттеу “тілдік тұлға” мәселесімен тығыз байланысты, ал тілдік тұлға өз кезегінде “әлемнің тілдік бейнесі” теориясымен сабақтасады. Бұл мақалада тілдік тұлға ұғымының құрылымдық мәні қарастыралады. Мақалада «тілдік тұлға» ұғымы жан жақты талданып, оның категориялары, типологиясы және деңгейлері қарастырылады.
Кілт сөздер: тілдік тұлға, тілдік сана, жеке тұлға, ұжымдық тұлға, вербалды- семантикалық деңгей, лингвокогнитивті деңгей, уәждемелік деңгей, толыққанды тұлға.
Тілдік тұлға ұғымының пайда болуы ғалымдардың тілдің мәнін/ тілдің төркінін адам мен оның ішкі дүниесі, қоршаған орта арасындағы дәнекер түрінде түсіндіруге тырысу әрекетінен пайда болған деп қарастыруын айтамыз, оның негізі М.В. Ломоносов, В. Фон Гумбольдтың, Г. Гердердің, И.А. Бодуэн де Куртенэ және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде қаланып, сөз бола бастаған. Аталмыш ұғымның қолданылуы тіл біліміндегі терминологиялық аппарат деген түсінікпен шектеліп қана қоймайды. Тілдік тұлға деген ұғымға басқа да ғылымдар атсалысып, өз үлестерін қосып, жаңаша жүйелеген десек те болады, мәселен, бұл термин орыс тілінің тарихы, философия, әдебиеттану, психология, лингвопсихология, лингводидактика сияқты салаларда жан-жақты қолданыс тауып отыр. Дегенмен, тілдік тұлға мәселелеріне арналған көптеген зерттеу жұмыстары жүргізілуде, соңғы жылдары аталмыш мәселе тіл мамандары мен ғылымның басқа салаларының мамандарының да назарын өзіне аударып отыр.
«Тілдік тұлға» терминін алғаш рет 1930 жылы В.В. Виноградов қолданған болатын. Өзінің «Көркем проза туралы…» атты кітабында ол былай деп жазған еді: « … егер тілдің сыртқы грамматикалық формаларынан сөздің немесе сөз тіркестерінің ішкі күрделірек конструктивті формаларына үңілетін болсақ; тек сөйлеу элементтері ғана емес, сонымен қатар ойлау ерекшеліктерімен байланысты сөздердің тіркесуінің күрделірек композициялық тәсілдері тілдік бірліктердің маңызды сипаттарына жататынын байқар едік, бұл жағдайда Соссюрдің тілдік жүйе қатынастарына қарағанда әдеби тілдің құрылымы күрделі түрде ұсынылады … Ал осы «субъективті» салалардың әр түріне енгізілген «тұлға » оларды өз тарапынан қарастыра отырып, ерекше құрылымға біріктіреді. Бұл айтылғандарды объективті түрде тілдік тұлғаның шығармашылық тұрғыдан айқындалуы ретінде басқаша parole (
«сөйлесім», Соссюр бойынша) деген сөзге айналдыруға болады. Жеке сөз шығармашылығы (словесное творчество) өз құрылымында айрықша тіркескен немесе күрделендірілген және жеке ерекше формалармен деформацияланған әлеуметтік-тілдік немесе идеологиялық- топтық дифференциалды мән- мәтіндерді (контекст) қарастырады» [1].
В.В. Виноградов ұжымдық және жеке тұлға деген үғымдарды «социальное ищется в личностном через раскрытие всех структурных оболочек языковой личности» деп атап көрсете отырып, оларды бір-бірінен бөліп қарастырды. Ғалымның пікірі бойынша, базалық болып саналмайтын (тұрақты, жүйелі, тиімді түсіндіруге болатын компонент) белгілі бір
ұжымға қатыстығын білдіретін тілдік тұлғаны бір тұрпат / түр (тип) ретінде сипаттауға тағы да «психофизиологиялық, әлеуметтік, мәдени факторларға қатысты жеке тұлғаның эмоционалды негізделген сөйлеу мінез-құлқын жатқызамыз» [1].
Өткен ғасырдың 80-ші жылдары тілдік тұлға ұғымына қызығушылық артты, себебі сол кезеңде тіл білімінің дамуындағы жаңа, антропоцентризмдік бағытқа толық сәйкес келетін еді [1].
Тілдік тұлға ұғымының бүгінгі заманауи көзқараста кең зерттелуіне себепкер болған деп Ю.Н. Карауловты айтуға болады. Ол бұл ұғымға айрықша теориялық мазмұн беріп, тілдік тұлғаны өзі ұсынған тілдік тұлғаның бүкіл өмір бойы қолданып келген мәтіндерін модель ретінде қарастыру арқылы зерттеуді ұсынады.
Ю.Н.Карауловтың пікірі бойынша, тілдік тұлға моделі үш деңгейден тұрады:
вербалды- семантикалық (вербалды-грамматикалық) немесе сөздік қорынан,
лингвокогнитивті немесе тезаурустан, және уәждемелік немесе прагматикалық. «Әр деңгей өз бірліктерінің жиынтығымен сипатталады, олар аталған деңгейлердің өзіндік ерекшелігіне сәйкес бірліктерді бөле отырып, тіл үйренуде қолданылатын барлық тілдік бірліктерді қамтиды» [2]. Сөздік қорға (лексиконға) тұлға ауқымды мәтіндер тудыру үшін қолданған лексикалық және грамматикалық құралдардың қоры кіреді [2].
Тілдік тұлғаны тануда Ю.Н. Караулов бірінші орынға адамның жеке дара зияткерлік қасиетін қарастыруды ұсынады. Тілдік тұлға деп «адамның сөйлесім туындыларын тудыруға және қабылдауға мүмкіндік беретін қабілеттері мен сипаттамаларының жиынтығын, шындықты бейнелеудегі тереңдігімен, дәлдігімен және құрылымдық-тілдік күрделілік дәрежесімен сипатталатын тілдік құзыреттілікті айтады. Сонымен, ғалым адам үшін тілдік тұлғаның қалыптасуы мен әрекетіне негіз болатын қарапайым сөйлеу тілін меңгерген деңгейді төменгі (низший) вербалды-семантикалық деңгейді «нөлдік деңгей» деп атайды.
Лингвокогнитивті деңгей «тұлғаға тән әлем бейнесі және ол оның тезаурусына енген ( тілдік тұлға тезаурысында)» [2] .
Мұнда мәдениетаралық құзыреттілік, салт-дәстүрлер және қоғамда қабылданған идеология арқылы айқындалатын белгілі бір доминанттың басымдығы байқалады. Әр бір жеке тұлға өзінің даму үдерісінде танымдық кеңістігін білдіретін идеялар қалыптастырады. Оның санасында бұл әлеуметтік және мәдени құндылықтардың иерархиялық жүйесі немесе
« түзу емес жүйесі» [2] деген идея қалыптасқан. «Осы деңгейде тілдік тұлға өз стереотипінде қалыптасқан сөз-дескрипторлар (сипаттаушылар) арасындағы тұрақты стандартты байланыстарды, яғни таңдап алған дефинизмдерді, афоризмдерді, қанатты сөздерді, мақал-мәтелдерді алуға болады …» [2]. Сонымен, тілдік тұлғаны зерттеудің бірінші деңгейі оның әлемдік бейнесінде жинақтаған білімі негізінде оның вариативті бөліктерін айқындауды шамалайды.
Уәждемелік деңгей «оны қозғайтын уәж, мүдде, … мақсаттары, тілдік тұлғаның түпкі ниеті /«интенциялық» тілдік әрекеті мен оның мазмұны арақатынасында көрініс табады»,
«тұлғаның коммуникативті –әрекеттік қажеттіліктерін» [] қамтиды… . Инварианттылық деп бұл жерде болмыс мәні мен адамзат өмірінің мақсаты деген ұғымды айтуға болады, алайда тұрақсыз бөлігін жеке түпкі ниеті мен мақсаттары құрайды» [2].
Тілдік тұлға «толыққанды тұлға», тұтас бейне ретінде қарастырылады, Ю.Н. Карауловтың айтуы бойынша, оның әлеуметтік рөлдері, кәсіби, жас ерекшелігі, гендерлік және басқа да сипаттары зерттеледі. Бүкіл түзілген мәтіндер жиынтығы (ауызша және жазбаша) — бұл тілдік тұлғаны әр деңгейде айқындайтын мүмкіндігінше толығырақ ықтималды сипаттаудың түрлері: иерархия, түйісу және т.б. Дәл осындай ғаламдық кешенді зерттеу адамның түзген барлық мәтіндерінің талдауға алынатынын білдіреді, демек бұл жабық типтегі тілдік тұлғаны қамтиды, яғни тілдік тұлға аяқталған дискурс авторы болып саналады: «егер тілдік тұлғаның туылғанынан бастап өлген кезіне дейін барлық мәтіндері тіркелсе, толыққандылыққа кепілдік берілер еді» [3].
Тілдік тұлғаны қандай да бір мәтін шеңберінде қарастыру маңыздылығы Ю.Н. Карауловтың пікірі бойынша, «әр мәтіннің ар жағында тілдік тұлға тұрғанын» білдіреді. Дегенмен, тілдік тұлғаны тек мәтін шеңберінде қарастырып, түсінумен шектелуге болмайды. Қазіргі уақыттағы дискурстық талдауға артып отырған қызығушылықты ескере отырып, әрбір тілдік тұлғаның ар жағында ол түзген көптеген дискурстар бар екенін ұмытпаған жөн. Осыған байланысты А.А. Кибриктің: «Тілдік қатынастың жалпы моделі аясында мәтін дегеніміз бақылауға келетін лингвистикалық дәйек және модельдеу нысаны- ол жеке дара қарастырылмайды, бірақ коммуниканттар арасындағы қатынаста ол байланыстырушы буын әрі таңба болып табылады, оның табиғи мәні, көбіне, қызметіне қарай анықталады» [3].
Адамның сөйлеу тілі оның ішкі әлемін танытады, оның білім алу көзіне айналады. Сонымен қатар адамды «тілден тыс зерттеу мүмкін емес…», тоғышарлық пиғыл жағынан алатын болсақ та адамның сөйлегенін естимей оған баға беру қиын. Тағы айта кететін жай
«тілді адамнан бөліп қарауға болмайды», себебі тұлға болмаса, тіл тек таңбалар жүйесі ретінде қала бермек. Бұл ойды В.В. Воробьев те қостайды, таным тіл арқылы жүзеге асырылатын болғандықтан «тұлғаның тілдік тұлға ретінде қалыптасуы тек тіл арқылы ғана жүзеге асады» [3] дейді.
Бүгінгі таңда тілдік тұлғаның көптеген ғылыми анықтамалары бар. В.В. Воробьевтің баяндауы бойынша, тілдік тұлға мағынасында « аталмыш тілдік нышандар жүйесі қолданылған мәтіндерге талдау жасау негізінде қандай да бір тілде сөйлеушінің осы әлемдегі өз мақсаттары мен қоршаған ортасын тануын» [3] айтамыз.
С.Г. Воркачев үшін тілдік тұлға мағынасы тіл білімі саласында проекция арқылы енгізілген философиялық және психологиялық көзқарастардың рухани және қоғамдық маңызы бар қасиеттер жиынтығын пәнаралық мәндегі терминдер арқылы беру ұйғарымы» [4].
Ең алдымен, зерттеушінің пікірі бойынша, «тілдік тұлға» мағынасында тілдесімге қабілеті бар белгілі бір тілде сөйлеуші адам қарастырылады, атап айтқанда – сөйлейтін жеке тұлға. С.В.Воркачев С.А.Сухих секілді тілдік тұлға ұғымымен тілді қарым-қатынас құралы ретінде қолданушы адамның вербалды мінез-құлық ерекшеліктерінің жиынтығын атайды [4].
В.В. Красных тілдік тұлғаны «белгілі бір білім мен ұғымдар жиынтығына ие өзін тілдесім әрекетінде көрсете алатын тұлға» [5] ретінде қарастырады.
Тілдік тұлға мәселесіне арналған көптеген лингвист –зерттеушілердің еңбектері кешенді түсіндірме жасауға негіз болып табылады, оған тіл мен дискурс арқылы енгізілген психикалық және әлеуметтік, этикалық және тағы басқа да жеке тұлғалық мәселелерді сыйғызылған.
Түрлі тәсілдерді ескере отырып, тілдік тұлғаны зерттеуде негізгі екі бағытты бөліп көрсетуге болады [5]:
1. Лингводидактикалық, ол жеке тұлғаны сөйлеу қабілеттерінің жиынтығына ие тұлға ретінде қарастыру және көбіне, заманауи синхронды материалдар негізінде әзірленеді (Г.И.Богин, Ю.Н.Караулов, Л.П.Клобукова, МР.Львов және т.б.)
2. Лингвомәдени, мұнда тілдік тұлға белгілі бір ұлттық –мәдени дәстүрлердің иесі және белгілі бір тілде сөйлеушілердің жинақтама бейнесі ретінде қарастырылады. (С.Г.Воркачев, Л.И. Гришаева, Т.А.Ивушкина, В.И.Карасик, О.Клапп, В.В.Колесов, Т.В.Кочетков және т.б.).
Осы екі бағыт аясында тілдік тұлғаны зерттеуде төмендегідей аспектілер белсенді түрде қарастырылады:
1. Когнитивті ( А.П.Бабушкин, Г.И.Берестиев, Ю.Н.Караулов, Е.С.Киреев, В.В.Красных и др.). Когнитивті тәсілдемеге негіз болатын қағида ол- «адам санасында тілдік және тілдік емес білім жүйесінің жиынтығы, тілдік мінез-құлық – бұл тілдік білім» [5; 6; 7; 8]. Тілдік тұлғаның танымы жинақтаған білімін бейнелейтін мәтіндері негізінде қалыптасады. Когнитивистер пікірі бойынша тілдік тұлғаның негізгі қасиеттері — тіл
бірліктері арқылы түрлі деңгейлерде ұлттық концептілерді вербалдау болып танылады, яғни тілдік тұлғаның санасындағы әлем бейнесі таңбалар арқылы белгіленіп, вербалданады.
2. Прагматикалық (прагмалингвистикалық) (Ю.С.Степанов, И.П.Сусов). Тілдік тұлғаны прагмалингвистикалық аспектіден зерттеу мәтіндегі ()тілдік әрекетіне талдау жасау жүзеге асады.
3. Коммуникативті (Т.Е.Демешкина, К.Ф.Седов, И.В.Сентенберг, В.И.Шаховский және т.б. ). Бұл жағдайда тілдік тұлға коммуникативті тұлға ретінде қарастырылады, яғни
«мәдени-тілдік құндылықтарға және коммуникативтік әрекеттерге, білім мен мінез- құлыққа ие жалпы сөйлеуші бейнесі» [9; 10].
4. Ұлттық (В.В. Воробьев, Д.И. Терехов, К.Ф. Седов және т.б.) тілдік тұлға ұлттық тіл мен коммуникацияның ұлттық түріне қарай ұлттық мәдениеттің бір бөлігі ретінде айқындалады.
5. Гендерлік аспект (В.П.Нерозняк, О.Л.Каменская, О.Л.Аптинескул, Т.В.Юдина және т.б.) ерлер мен әйелдердің «тілдік әрекеттеріндегі» айырмашылық зерттеледі.
6. Жанрлық аспекті (Л.С.Выготский, И.Н.Горелов, О.А.Козакова, К.Ф.Седов және т.б.) – бұл жанрлық номенклатураны құруға негізделген тілдік тұлғаның жанрлық тіл аспектісінде қолданатын коммуникативтік қажеттіліктерін кешенді сипаттау әрі олардың қызметін талдау тілдік тұлғаны сипаттауға мүмкіндік береді.
7. Психолингвистикалық аспект ( И.Н.Горелов, К.Ф.Седов) , бұл жерде тілдік тұлға жеке дара психологиялық аспектіде қарастырылады.
8. Әлеуметтік-лингвистикалық аспекті (Т.В.Кочетков, О.Б.Сиротинина және т.б.) мұнда жеке тұлға:
а. белгілі бір таңбалық индикаторлар негізінде сол әлеуметтік типтің жиынтығы ретінде қарастырылатын тілдік бірліктердің таңбалық табиғатын қолданушы;
b. алдын ала айқындалған белгілі бір әлеуметтік тип тұрғысынан қарастырылады (В.И.Карасик).
Тілдік тұлғаны зерттеудің жоғарыда аталған аспектілерінің әрбірі талданып жатқан феноменнің объективті және сабақтас сипаттамасына өз үлесін қосады. Дегенмен, тілдік тұлға феноменін қарастыруға деген түрлі көзқарастарға қарамастан барлық зерттеушілер Ю.Н.Караулов ұсынған тілдік тұлға моделіне жүгінеді. Түрленіп өзгеріп тұратын бұл модель тілдік тұлғаның түрлі типтеріне талдау жасау үшін пайдаланылады.
Зерттеу жұмысымызда тілдік тұлға біз айқындап белгілеген нақты концептер аясындағы публицистік материалдар негізінде қарастырылады.
«Тілдік тұлға» терминінің кең ауқымда қолданылуымен салыстырғанда лингвистикалық тұлғаның терминін кең түсінуімен салыстырғанда лингвистикалық тұлға оның бір түрі болып табылады:
а.белгіленген индикатор таңбалардың негізінде айқындалатын сол бір жинақталған әлеуметтік тип белгілі бір таңбалар арқылы қайта жасалады;
b. белгіленген әлеуметтік типтің позициясынан қарастырылады немесе алдын ала анықталған тұлғаны сипаттайтын таңбаларды анықтаудан құралады (В.И. Карасик).
Тілдік тұлғаны зерттеудің жоғарыда аталған әрбір аспектісі талданып жатқан феноменді сипаттауға өзінің үлесін қосады. Дегенмен, тілдік тұлға феноменін қарастыруға байланысты түрлі пікірлердің кездесуіне қарамастан, барлық зерттеушілер Ю.Н. Караулов ұсынған тілдік тұлға моделіне жүгінеді. Бұл модель қанша түрлендіріліп, өзгертіліп жатса да тілдік тұлғаның түрлі типтерін талдауға негіз болып қолданылып келеді. Біз де бұл дәстүрден алыс кете алмадық әрі жұмысымызда негізінен Ю.Н. Караулов ұсынған қағидаға сүйенеміз.
Біздің зерттеу жұмысымызда тілдік тұлғаға өзіміз бөліп алған нақты концептілер аясында публицистикалық материалдар бойынша талдау жасалады. «Тілдік тұлға» термині өзінің кең ауқымда қолданылып жүрген ұғымдарына қарағанда публицистика саласында соның бір түрі ретінде қарастырылады. Тілдік тұлғаны тар шектеулі мағынада алатын
болсақ, ол ғаламдық тілдік тұлғаның бір құрамдас бөлігі ретінде қала бермек, әрі тең дәрежеде зерттелмеуі де мүмкін немесе зерттелетін мақсаттарға сәйкес келмеуі де мүмкін.
Біздің қолданатын зерттеу тәсілдеріміз тілдік тұлғаның рөлін айқындауға, оны модельдеуге мүмкіндік береді.
Г.И. Богиннің пікірі бойынша, «тілдік тұлғаның моделі адамдардың жеке дара айырмашылықтарына байланысты дерексізденбеуі керек, сонымен қатар олар білетін тілдерден де дерексізденуі қажет. Ол мүмкіндігінше, оңайлатуға, басқа нұсқаларын ұсынуға икемді болуы керек» [11].
Нақты бір индивидтің тілдік тұлғасының бірегейлігі оның тілдік мінез-құлқының әлеуметтік- психологиялық сипаттамасының қайталанбас ерекшелігінде болып тұр. Біздің жұмысымызда Т.Г.Винокурдың тұжырымдамасы негізге алынып отыр. Ғалым: «тілдік мінез-құлық феномені үш киттің үстінде тұрған іспетті, оның бірі- стилистикалық құбылыстардың қосымша жүйесін дифференциялаудың ішкі заңдылығы. Қалған екеуі – бұл коммуникацияның әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық сыртқы заңдылықтары. Осының арқасында тілдік мінез-құлық қалыптасады».
Әдебиеттер тізімі
1 Виноградов В.В. О художественной прозе. – М., 1930.
2 Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – М., 2006.
3 Воробьёв В.В. Языковая личность и национальная идея // Народное образование, 1998. – № 5.
4 Воркачев С.Г. Лингвокультурология, языковая личность, концепт: становление антропоцентрической парадигмы в языкознании // Филологические науки, 2001. – № 1.
5 Красных В.В. «Свой» среди «чужих»: миф или реальность? – М., 2003.
6 Есенова Қ. Қазіргі қазақ медиа-мәтіннің прагматикасы. – Алматы, 2007. 432 б.
7 Караулов Ю.Н. Предисловие. Русская языковая личность и задачи ее изучения. Язык и личность. – М.: Наука, 1989. – 263 с.
8 Мұратова Г. Абайдың тілдік тұлғасы: филол. ғыл. док. … автореф: 10.02.02. – Алматы, 2009. 303 б.
9 Маслова В.А. Лингвокультурология: учебное пособие. – М.: Академия, 2001. 208 с. 10 Величковский Б.М. Современная когнитивная психология. – М., 1983. – с. 23.
11 Карасик В.И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс. – М., 2004. – с. 22.
В статье рассматривается понятие «языковая личность», а так же категория типология языковой личности и уровни языковой личности. В последнее время понятие
«языковая личность» — одно из самых обсуждаемых понятий не только в лингвистике, но и в других направлениях гуманитарной науки. Статья посвящена одному из центральных терминов антропоцентрической лингвистики. Автор рассматривает трактовку данного термина в работах основателей теории языковой личности, анализирует различные варианты его понимания в трудах их последователей.
The article deals with the concept of linguistic personality which is the most discussed and researched themes nowadays in not only linguistics but also in other fields of science which is relevant in linguistics today. Nowadays there are new sciences like psycho-linguistics, cognitive linguistics, para-linguistics and new concepts in linguistics due to anthropocentric view, we don’t just research language for itself, we connect it to different branches of science. Since we study the language with the connection, there are some advantages to study the language of text and discourse.