К ВОПРОСУ О РАЗВИТИИ СТИЛИСТИЧЕСКОЙ ПАРАДИГМЫ
ПРОСТЫХ УСЕЧЕННЫХ СЛОВ (ТРАНКАТОВ)
В статье рассматривается вопрос о развитии стилистической дифференциации транкатов в современном русском языке. Транкаты – это простые сокращенные слова, образованные путем усечения производящей базы. Сам способ словообразования автор называет транкацией. Вследствие активизации данного способа в последние десятилетия количество усеченных слов не только значительно увеличилось, но и стало востребованным в различных сферах коммуникации. В результате это привело к развитию стилистической дифференциации транкатов. И если вначале простые усеченные слова использовались только в разговорном стиле, то в настоящее время они стали употребляться в книжных разновидностях: научном, публицистическом и даже в официально–деловом стиле. Кроме того, в работе сопоставляется стилистическая дифференциация транкатов и аббревиатур.
Ключевые слова: транкация, транкаты, простые усеченные слова, аббревиация, аббревиатуры, стилистическая дифференциация, разговорный стиль, книжные стили, научный стиль, публицистический стиль, официально–деловой стиль.
В ряде своих работ мы описывали особенности образования простых усеченных слов в русском языке, обращали внимание на неточность терминологии, в частности, название самого способа их образования и обозначение соответствующих дериватов [1; 2]. Кроме перечисленных аспектов, нами обращалось внимание и на стилистическую характеристику, являющуюся неотъемлемым атрибутом данного способа словопроизводства. В данной статье стилистическая коннотация простых усеченных дериватов описывается более подробно, в частности, в сопоставлении с аббревиацией и с учетом нового фактического материала.
Усечение как способ словообразования, а по нашей терминологии, т р а н к а ц и я [1], характеризуется высокой степенью продуктивности, что проявляется, прежде всего, в большом количестве новообразований, многие из которых стали уже давно привычными. Так, наряду с такими, как фото – «фотография», кино – «кинофильм», используются: фест – «фестиваль» (Будем надеяться, что этот фест не последний), орхи – «орхидеи» (Первый раз вижу, чтоб так напрямую через кору и розетку поливали орхи!), Вики – «Википедия» (Вики предлагает всем пользователям редактировать любую страницу или создавать новые страницы на Вики–сайте, используя обычный веб–браузер без каких–либо его расширений).
Сами производные слова мы предлагаем называть т р а н к а т а м и.
Кроме высокой продуктивности, яркой особенностью транкатов является их стилистическая маркированность. Так, А.Н.Тихонов, определяя сферу функционирования этих дериватов, подчеркивает, что это «живая разговорная речь» [3, 112]. В.В.Лопатин, в свою очередь, более конкретно определяет их как «стилистически сниженные синонимы существительных–неаббревиатур» соответствующих производящих [4, 256]. Отечественный лингвист Л.К.Жаналина, разрабатывая теорию стилистического словообразования современного русского языка, выделяет четыре стилистико–словообразовательных категории, одна из которых представлена р а з г о в о р н о–у с е ч е н н ы м и словами [ О.Т. – выделено нами] словами [5, 56].
Таким образом, характерным для простых усеченных слов признаком учеными называется их стилистически сниженный характер, поскольку они употребляются в разговорном стиле. И этим данные дериваты отличаются от аббревиатур.
Если сопоставить транкаты со сложносокращенными словами, в образовании которых тоже лежит принцип сокращения производящей базы, можно заметить, что стилистическая маркированность резко противопоставляет их аббревиатурам, которые характеризуются тем, что активно используются, наоборот, в книжный стилях – научном, публицистическом и официально–деловом. Так, в научном стиле, обозначая научные понятия, они являются терминами: КПД – коэффициент полезного действия, ОРЗ – острое респираторное заболевание, ПП – простое предложение, СПП – сложноподчиненное предложение.
Аббревиатуры публицистического стиля – это, например:
— сокращенные наименования партий (КПРФ – Коммунистическая партия Российской Федерации, ЛДПР – Либерально–демократическая партия России, ЕР – Единая Россия, СР – Справедливая Россия);
— названия международных организаций (ООН – Организация Объединенных Наций, ОБСЕ – Организация по безопасности и сотрудничеству в Европе, МАГАТЭ – Международное агентство по атомной энергии, МАПРЯЛ – Международная ассоциация преподавателей русского языка и литературы, ПАСЕ – Парламентская ассамблея Совета Европы);
— наименования общественно–политических понятий (СМИ – средства массовой информации, ПРО – противоракетная оборона).
Активно используются современные сложносокращенные наименования и в официально–деловом стиле:
– названия известных правовых актов (УГ – Уголовный кодекс, ГК – Гражданский кодекс);
– наименования организаций (МВФ – Международный валютный фонд, ЦБР –
Центральный банк России);
– сокращенные наименования учреждений в сфере образования и науки (НИИ – Научно–исследовательский институт, МГУ – Московский государственный университет,
СОШ – средняя общеобразовательная школа);
– названия, указывающие на форму собственности предприятий: ООО (Общество с ограниченной ответственностью, ОАО – Открытое акционерное общество, ТОО – Товарищеское общество с ограниченной ответственностью);
– названия должностей (ВРИО – временно исполняющий обязанности, мнс – младший научный сотрудник, снс – старший научный сотрудник).
Итак, аббревиация – это способ словообразования, который обслуживает книжные стили и в разговорной речи не используется. В этом отчетливо проявляется стилистическая коннотация сложносокращенных слов.
В отличие от аббревиатур, простые усеченные слова (т.е. транкаты), как было указано в начале нашей статьи, характеризуются тем, что используются не в книжных функциональных разновидностях литературного языка, а в разговорном стиле. Однако такое утверждение является справедливым для начального (это конец ХIХ и начало ХХ в.) и последовавшего за ним довольно продолжительного периода (вплоть до 80–х гг. ХХ в.) образования и функционирования этих дериватов. Вот примеры первых простых усечений, которые приводятся в монографии «Русский язык и советское общество. Словообразовании русского литературного языка»: зав, зам, нач (начальник), пред (председатель), спец (специалист), фин (финиспектор), бух (бухгалтер) госы (госэкзамены), бакены, баки (бакенбарды), экс – экспроприация и некоторые другие. «…стилистически нейтральными признать их нельзя, поскольку они имеют синонимы (полные слова и словосочетания), являющиеся нейтральными [6].
Ситуация стала существенно меняться в последние десятилетия, а точнее, в конце ХХ– начале ХХI века. Полагаем, что это может быть связано с существенной активизацией данного способа образования, и не только в разговорном обиходе. Появилось и продолжает появляться большое количество новообразований. Следует подчеркнуть, что этот процесс находится в своем активном развитии. Хотя следует признать, что многие транкаты по– прежнему являются разговорными, чаще используется только в речи и только часть их фиксируются современными словарями. Однако собранный нами фактический материал (а это несколько сотен единиц) однозначно свидетельствует, что вопрос о стилистической дифференциации усечений сегодня так однозначно не решается: эти дериваты стали более разноплановыми во многих отношениях и отнюдь не всегда в современном русском языке последних десятилетий одинаково характеризуются стилистической сниженностью.
Так, имеется ряд общеизвестных дериватов, которые в современных толковых словарях рассматриваются как слова межстилевые, нейтральные: метро – метрополитен (Ехать на метро; станции метро), кино – кинематография (Звуковое письмо; документальное кино), баки – бакенбарды (Впереди скакал исправник с густыми баками и бритым подбородком. Гладков, Лихая година). В некоторых случаях дериват вытеснил производящее, и в языковом сознании современных носителей языка исконное производящее слово полностью забыто. Так произошло с производным усеченным существительным такси: отнюдь не всем известно, что оно образовано на базе таксомотор. И, кстати, в «Большом толковом словаре русского языка» С.А.Кузнецова [7] указанные дериваты не сопровождаются какими–либо стилистическими пометами. Что способствовало утрате ими стилистической окраски сниженности, которая, скорее всего, изначально была им все же свойственна? Полагаем, что это может быть частотность их использования, приведшая к утрате связи со специальной лексикой и вхождению таких усечений в общенародный состав. Следует признать, что подобных – межстилевых – усечений немного в современном русском языке.
Вторую группу составляют дериваты типа аналиты (=аналитические прилагательные), окказионалы (=окказиональные слова), потенциалы (=потенциальные слова), усеки (=усеченные слова). Это термины, которые образованы усечением производящей базы, представляющей собой словосочетание. Е.А.Земская, Янко–Триницкая Н.А и др. справедливо видят в подобных образованиях процесс семантической конденсации. Выделенные дериваты тождественны по–своему сигнификативному значению производящим. Но помимо этого они характеризуются такой же стилевой принадлежностью, поскольку также, как и их производящие, используются в книжном – научном – стиле. Им близки специальные слова типа огнеупор – огнеупорный материал, голеностоп – голеностопный сустав, коронар – коронарный сосуд: «Диагностика коронарных сосудов. Коронарография. Коронарография – это «золотой стандарт» в диагностике коронаров».
К третьей группе мы отнесли усеченные наименования лица по занимаемой должности: зам (=заместитель), зав (=заведующий), пом (=помощник), бух (=бухгалтер). Этим дериватам свойственно использование в обстановке, лишенной строгой официальности. Они достаточно хорошо известны носителям языка. В отличие от дериватов предыдущей группы, не обладают оттенком новизны. Собственно говоря, именно с этой семантической группы в русском языке начинает свое функционирование усечение как способ словообразования. Более того, среди них оказываются и такие, которые вышли из употребления в современном русском языке: нач (=начальник), пред (=председатель).
Некоторые усечения из этой группы имеют свою особенную историю. Например, дериватом спец в первые годы Советской власти называли специалиста, который был выходцем из непролетарской семьи. В современном русском языке существительное спец используется в другом значении – «тот, кто умеет хорошо делать что–либо, мастер, знаток в каком–либо деле» (спец по автомобилям).
Очень продуктивным является транкация как способ словообразования в сфере профессиональной лексики, но в неофициальной обстановке. Например, много простых усеченных дериватов встречается в речи медиков (флюора/флюра – флюорография, мезо – мезотерапия: «Мезотерапия – это методика косметологического омоложения», «…если же вы не хотите мезо — можно делать уходы с небольшим легким пилингом, 3—4 процедуры по одной в неделю»). Транкаты используют в своей речи работники образования (уд – удовлетворительно, неуд – неудовлетворительно, госы – госэкзамены), физики (лаз – лазер, термояд – термоядерная реакция: «На сей раз термояд прошел успешно»), спортсмены (бад – бадминтон, баскет – баскетбол, пинг – пинг–понг). Особенно большое количество усеченных дериватов в компьютерной сфере (комп – компьютер, мать – материнская плата, клава – клавиатура, пень – Pentium, прогма – программа, инфа – информация, антивир – антивирус, Троян – название вируса Троянский конь).
Подобные дериваты следует отнести к сленгу, т.е. разговорным вариантам официально признанных специальных слов (профессионализмов).
Но особенно активно транкация используется среди учащейся молодежи, как студентов, так и школьников (лаба – лабораторная работа, кроссы – кроссовки, прича – прическа, стип/ стипа – стипендия, шпора – шпаргалка). Для них характерна еще большая степень сниженности. Их коннотация включает не только сниженную окраску, но и явный элемент экспрессии, ср. чел – человек, туса́ – тусовка, беш – бешбармак, препод – преподаватель, препы – преподаватели. Такие усеченные слова привлекают молодежь своей необычностью, динамикой, экспрессией. Это жаргонизмы, они представляют самую многочисленную группу транкатов.
Усеченные жаргонные дериваты могут встречаться не только в речи молодежи.
Например, диссер – дессертация, напряг – напряжение, игнор – игнорирование.
Экспрессия может увеличиваться, если
а) ударение переносится на окончание (микры́ , туса́),
б) степень усечения производящего слова максимальная из–за максимального усечения (фанатик → фанат → фан; комментарии → комменты → коммы).
Важно подчеркнуть, что для усеченных дериватов всех типов не характерен элемент грубости. Они, как правило, приобретают особую выразительность как следствие своего необычного вида именно из–за сокращения полного наименования. Для большинства транкатов присущи такие черты, как непринужденность, неофициальность. Некоторые лингвисты обращают внимание на такие образования, в которых усечение сопровождается добавлением вокалического окончания. По мнению Л.К.Жаналиной, в этих случаях флексии несут дополнительную нагрузку, выражают эмоциональное отношение: шизофреник – шизя, тунеядец – туня. В приведенных примерах они маркируют смягчение отрицательной оценки (неодобрения – презрения). [5, 57].
Стилистическая маркированность – категория историческая, в процессе развития лексической системы, языка в целом могут происходить дальнейшие изменения усечений в этой сфере. Известна долгая и острая полемика по поводу аббревиации, когда этот способ словообразования только появился в русском языке. Но, несмотря на негативное отношение к этому способу словообразования со стороны отдельных ученых, он оказался жизненным и в настоящее время прочно вошел в язык.
Процесс пополнения лексики русского языка усеченными новообразованиями очень бурно продолжается и в настоящее время: веган – вегетарианец, глобалы – глобалисты, комменты/коммы – комментарии, медиа – массмедиа.
Некоторые из них напрямую отражают происходящие в мире события. Так, усечения духи – душманы, Афган – Афганистан («Вот и поехал советский солдат в Афган. И поехали с Афгана гробы, гробы, гробы. Так что много боли и крови у каждого советского в прошлом человека с Афганом связано») передают реалии недавней истории военных событий в Афганистане 1979–1989 гг., они широко использовались не только в устной речи, но и в п у б л и ц и с т и ч е с к о м стиле, в материалах газет, журналов, кинохроники.
Также в публицистическом стиле предпочитают использовать редуцированные дериваты фанат/фан, вундер, фотокор, комменты, реп и др. вместо соответствующих им производящих фанатик, фотокорреспондент, вундеркинд, комментарии, репортаж.
Существует ряд усеченных географических наименований, многие из которых также активно используются именно в публицистике. Среди них и общеизвестные топонимы (Питер – Петербург (межстилевой транкат!) – Санкт–Петербург, Каспий – Каспийское море), и топонимы–транкаты, которые стали часто употребляться в СМИ в последние десятилетия (Карибы – Карибские острова, Мальдивы – Мальдивские острова, Багамы – Багамские острова, Сейшелы – Сейшельские острова).
Таким образом, в современном русском языке транкация существенно расширила свои границы стилистики, став способом образования, который стал употребляться не только в разговорной речи, но и в таких книжных стилях, как научный и публицистический.
Стоит рассмотреть пока единственный в нашем материале усеченный дериват Казком (название банка), который используется в официально–деловом стиле. Данный транкат образован на базе аббревиатуры Казкоммерцбанк (Казахстанский коммерческий банк). Казком – это официальное наименование банка: «Казком также имеет дочерние банки в Российской Федерации, Кыргызстане и Таджикистане». Именно данный вариант названия используется на логотипе этого банка. Таким образом, можно сказать, что транкат Казком положил начало официальным наименованиям, которые свойственны деловому стилю.
Итак, усеченные дериваты сегодня используются отнюдь не только в непринужденном разговорном общении, – они охватывают самые разные стилистические зоны в современном русском языке, этим самым демонстрируя свой более богатый потенциал в сравнении с аббревиатурами.
Список литературы
1 Тимофеева О.Н. К проблеме наименования усечения как способа словопроизводства.
//Вестник КГУ им. Ш.Уалиханова. Серия филологическая, № 1–2. – Кокшетау, 2010. – С.167–171. 2 Тимофеева О.Н. К вопросу о стилистической норме усечений. //Роль риторики и культуры речи в реализации приоритетных национальных проектов. Материалы докладов участников ХII Международной научной конференции по риторике. – М., 2008. – С.330–334.
3 Тихонов А.Н. Современный русский язык. Морфемика. Словообразование.
Морфология. –М., 2002. – 464 с.
4 Лопатин В.В. Русская грамматика. Т. 1. – М., 1982 – 784 с.
5 Жаналина Л.К., Аубакирова К.Т. Основы стилистического словообразования. – Алматы, 1999, – 180 с.
6 Янко–Триницкая Н.А. – Русский язык и советское общество. Словообразование современного русского литературного языка. Под ред. Панова М.В. –М., 1968. – 300 с. 7 Кузнецов С.А Большой толковый словарь русского языка. Санкт–Петербург, 2000.
О.Н. Тимофеева.
ҚЫСҚАРҒАН ҚАРАПАЙЫМ СӨЗДЕРДІҢ (ТРАНКАТТАР) СТИЛИСТИКАЛЫҚ ПАРАДИГМАСЫН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕСІ ТУРАЛЫ.
Мақалада қазіргі орыс тіліндегі транкаттардың стилистикалық дифференциациасын дамыту туралы мәселе қарастырылады. Транкаттар – бұл сөзжасам негізінің қысқаруы арқылы жасалған қысқарған қарапайым сөздер. Сөзжасам тәсілінің өзін автор транкация деп атайды. Осы тәсілдің жандануы салдарынан соңғы он жылдықта қысқарған сөздердің саны ғана елеулі түрде артып қойған жоқ, сондай–ақ коммуникацияның түрлі салаларында оларға деген сұраныс та артты. Нәтижесінде бұл транкаттардың стилистикалық дифференциациясының дамуына әкелді. Егерде, бастапқыда қысқарған қарапайым сөздер тек ауызекі сөйлеу барысында ғана қолданылса, қазір олар ғылыми, публицистикалық стильдерде және тіпті ресми–іскери стильде де қолданыла бастады. Сонымен қатар, жұмыста транкаттар мен аббревиатуралардың стилистикалық дифференциациясы да салыстырылады.
O.N. Timofeyeva
ON THE DEVELOPMENT OF THE STYLISTIC PARADIGM OF CLIPPINGS (TRUNCATS).
A problem of the development of stylistic differentiation of truncats in the modern Russian language is considered in this paper. Truncats are primitive clippings which occur as a result of shortening base words. The author is calling such word formation method by truncation. Due to the intensification of this method in the last decades, the number of clippings not only increased significantly but also became popular in various spheres of communication. Consequently, it led to the development of stylistic differentiation of truncats. If in the beginning primitive clippings were used only in colloquial style, nowadays they are used in literary styles: scholarly, publicistic, and formal. Moreover, stylistic differentiation of truncats and abbreviatures is compared in the present article.
ОӘК 371.121 (5Қ)
Б.К. Шагирбаева
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Көкшетау, Қазақстан
B_Shagirbaeva73@ mail.ru
ҰЯТ ЛЕКСЕМАСЫНЫҢ ҚОЛДАНЫЛУ ӨРІСІ
Мақалада танымдық тіл ғылымында адам үшін маңызды, әлемді тану ұғымын жеткізетін қажетті бірлік – мағына және оның көрінуі ұғым мен мазмұнның бірлігіне байланысты екендігі баяндалады.
Қазақ дүниетанымында аса үлкен маңызға ие сөздер мен ұғымдар бар. Солардың бірі – ұят ұғымы. Нақтырақ айтсақ, ұят лексемасы. Қазақ халқы «ұят» деген қасиетті ең жоғарғы адамдық қасиеттерге жатқызады. Адамның адам екендігін танытатын бірден– бір көрсеткіш «ұят» категориясы. «Ұят» арқылы адамның азаматтық ортадағы адами болмысы танылады. Осы «ұят» деген адами ерекше қасиетті әр қазақ баласы қалайда қастерлеп жүруге бар күш жігерін жұмсайды.
Сондай–ақ, мақалаға арқау болған концепт пен мағынаның аражігі айқындалып, көркем шығармада көрініс табуы анықталады.
Тірек сөздер: лингвистика, лексема, ғаламның тілдік бейнесі, концептілердің зерттелуі, антропоөзектік парадигма.
Қазақ тіл білімі ғылымы іргелі зерттеулердің нәтижесінде тармақтары сараланып, тілдік құбылыстары айқындалып, дамуда, толығуда. Сондай сараланған, жалпы тіл білімінде үлкен талас пен талқы тудырып жүрген салалардың бірі – лексикология саласы.
Қазақ тіл білімінің сан салалы теориялық ұстанымдары бүгінгі күні тілдік зерттеулердің бағыт–бағдарын анықтауға, маңызды тұжырымдар жасауға мүмкіндік беретіндіктен, олардың жалпы және жеке лингвистика шеңберіндегі өзіндік белгілерін сұрыптау, өзге ізденістер қатарында алар орнын нақтылау қажеттігі ғалымдардың алдына тың әрі көкейтесті проблемалар қойып отыр. Тілді диалектика–динамикалық құбылыс ретінде қарастыру, оның қоршаған әлеммен де, адамдық факторлармен де сабақтастығын зерделеу қазіргі қазақ лингвистикасының ұлттық сипатымен қатар, әлемдік лингвистика деңгейіне көтерілер биігін де айқындауға септігін тигізіп келеді. Қазақ топырағында қалыптасып, ғылымдар тоғысында шешімін тауып келе жатқан тілтаным теориясының ғылыми негізде дәйектелуі де сол үзілмес байланыстың белгісі болып табылады. Тіл табиғатын адам болмысымен, оның қимыл–әрекетімен ұштастыра талдаған қазақ тілшілерінің тіл мен таным ұғымдарына назар аударуын, олардың тоғысуынан бастау алатын ережелерге мән беруін де заңды сабақтастықтың нәтижесі деп бағалаған дұрыс, өйткені шынайы өмірді қабылдау, оның қыр–сырын ой таразысынан өткізе пайымдау, соның салдарынан жинақталар ақпараттар мен мәліметтерді жадыда сақталар қор ретінде жүйелеу – барлығы тілдік бірліктердің болмысын ішкі және сыртқы әсерлер тұрғысынан талдауға мүмкіндік береді. Сөйтіп, құрылымдық принциптер пәлсапалық, логикалық және танымдық қағидаларға ұласып, тіл ғылымының өрісі кеңейе түспек.
Адамзат тіршілігінің ең басты құралы деп танылатын тіл болмысына зер салу, сөз мағынасын халықтық таным тұңғиығынан өрбіту, тіл тарихын адамның қабылдау, пайымдау, ойлау тарихымен ұштастыру, дәстүр мен жаңашылдық үдерістерін танымның динамикалық табиғатымен үйлестіру, сол арқылы универсалды, яғни барша жұртқа ортақ ұстанымдарға қол жеткізу қазақ тілінің өрісін кеңейтуге, өркениетті мемлекеттің қоғамдық–әлеуметтік мүмкіндігін арттыруға әсер етері хақ. Демек, бүгінгі тіл ғылымының атқарар қызметі де, жол бастар соқпағы да айрықша. Оны ұсынылып отырылған тілтанымдық тұжырымдар, бір жүйеге келтірілген универсалды принциптер, топталып берілген когнитивтік ұғымдар мен бағыттар парадигмасы, сөзсіз, дәйектей түседі.
Әлемнің тілдік бейнесі әр ұлтта әртүрлі болуы ұлт пен ұлыстың тәжірибесі мен біліміне байланысты. Өйткені тілдік таңбаның таңбалаушы қызметі сыртқы дүниемен тікелей байланысында емес, адамның өмірінен көрген–білгені, көңілге түйгені білімнің негізі болып табылады. Этностардың тәжірибесі әртүрлі болғандықтан, дүниенің тілдік бейнесі де, адамдар тәжірибесі де әртүрлі болуы заңды. Бұл ретте “дүниенің бейнесі”, “дүниенің тілдік бейнесі” “ұғым”, “концепт”, “сема” тәрізді ұғымдарды қолдануда қандай ғылыми тұжырымдамалар мен пайымдауларға сүйенетімізді айқындап алуымыз жөн. Өйткенді бұлардың бәрі де кейбір зерттеулерде әрқилы түсіндіріліп жүр.
“Ұғымдар” белгілі бір нысанның ең мәнді деген жалпылама белгілерін анықтайтын сананың нәтижесі болса керек. Ал концептіде нысанның мәнді белгілері мен аралас мәнсіз белгілері де анықталуы мүмкін.
Шынында да, айналамыздағы заттар мен құбылыстар бір–бірімен түрлі қарым– қатынаста болады. Табиғатта ештеңемен қарым–қатынасқа түспейтін зат не құбылыс жоқ деп айтуға да болады. Олардың байланысы мен қарым–қатынасы арқылы сөздердің заттар мен құбылыстарды таңбалауындағы ортақ заңдылықтарды айқындауға болар еді.
Адам танымы арқылы белгілі нысандар мен олардың белгілері, қасиеттері айқындалып, санада белгілі бір ұғымды қалыптастырады. Ұғым өзге нысандардың бейнелері арқылы нақтыланады. Санадағы бейнелер – ұғымдарды қалыптастырудың негізгі жолы.
И.И. Мещанинов өзінің еңбектерінде ұғым және ұғымдық категориялар туралы мынадай жақсы ой айтады: “1) ұғымдық категориялар сөздің семантикасында және синтаксистік құрылымдарда көрінеді; 2) ұғымдық категориялар синтаксистік және морфологиялық тұрғыдан берілсе, грамматикалық категорияларға айналады; 3) синтаксистік құрылымда және морфологияда көрінетін грамматикалық ұғымдардың арнайы грамматикалық тұлғалары болуы керек; 4) тілде белгілі жүйе түзуші грамматикалық тұлғалар сөйлем мүшелері мен сөз таптарын саралайтын грамматикалық ұғымдарды жасайды. Бұл айтылған ойлардың біздің айтқалы отырған туынды сөздердің ұғымдық сипатын айқындауымызға да толықтай қатысы бар.
Әлем бейнесінің негізгі әмбебап категорияларының бірі кеңістік пен уақыт деп бағаланады. Бұл жөнінде орыс тіл білімінде көптеген ғалымдардың еңбектері жарық көрген. Айталық, М.А.Парнюк әлем бейнесінің негізгі әмбебап категориялары туралы және оның орны мен статусы жөнінде былай деп жазады: “…обусловлен как бы изначальной онтологической включенностью самого человека в пространственно–временные связи мира”.
Кеңістік пен уақыт категориялары негізгі іргелі категориялар болғандықтан, адамның танымдық дүниесінде кең, әрі негізгі, ауқымды орын алатыны белгілі. Сондықтан да бұл категориялар әлем тілдерінде мәдениет пен адам болмысын бағалауда маңызды рөл атқарады.
Кез келген тілде негізгі тұғырлы концептер бар. Бұл тұғырлы ұғымдар ұлттың дүниетанымдық бірлігін, салт–дәстүрінің терең тарихи тұтастығын, рухани және материалдық мәдениетінің ерекшелігін, тілінің өзіндік сипатын анықтайды.
Сондай–ақ, жалпы адамзаттық ұғымдарды анықтайтын тұғырлы әмбебап концептер бар. Әмбебап концептерге ең алдымен, жер, көк, су, от, уақыт, кеңістік, әлем т.б. сияқты жалпы ұғымдарды топтастыратын концептер мен шындық пен жалғандық, қоғам, адам, шындық пен ақиқат, жақсылық пен жамандық, құдай, тағдыр, ғылым, өнер, бақыт, сұлулық, т.б. сияқты материалдық және рухани жалпы ұғымдарды анықтайтын концептер жатады. Бұл концептер іштей өздерін анықтайтын ұғымдарға, ал ұғымдар мағыналық топтарға жіктеледі.
Қазақ ұлтының таным–түсінігінің негізінде қалыптасқан концептар деп мынаны атар едік: адам, атамекен, дала, жол, намыс, имандылық, қайрат, ақыл, көш, табиғат, төрт түлік, дүние–жалған, от, т.б.
Қарапайым адамгершілік ар–ұят негізінде іс–әрекет жасауға тиіс. Біздің эрамызға дейінгі I ғасырда Публий Сир былай деген екен: Беделден гөрі ұят туралы көбірек ойла. Кеңес дәуірінен: Ең таңдаулы бақылаушы – ол, ар–ұят! Намыс – сыртқы ұят, ал ұят – ішкі намыс. А.Шопенгауэр Ұят үнемі досың сияқты: сот тәрізді жазалаудың орнына, алдын–ала ескертеді. Д.Фонвизин Ар–ұят мәселесінде заң іске асырылмайды. М.Ганди.Мемлекеттік мүдде талап етіп тұрса да ар–ұятқа қарсы әрекет жасама. А.Эйнштейн Мемлекеттік заңмен қатар, заң қателігін толтыратын ар–ұят заңы бар. Г.Филдинг Ұят – ол табиғаттан бізге берілген білім жиынтығы. В.Гюго.
Концепт – ұлт тұрғысынан қарағанда бір атаудың мағынасындағы ассоциативті түсініктер жиынтығы, заттың, құбылыстардың абстракт атаудың сол қауымның дүниетанымындағы толық және өзіндік бейнесі. Кез келген ұлт тұлғасының танымы осы концептілер шоқтығынан орын табады.
Ғылыми еңбектерде қоршаған орта, әлем үш формада көрсетіледі: ақиқат әлем бейнесі, мәдени әлем бейнесі және тілдік әлем бейнесі. Ақиқат әлем бейнесі объективті шындықты, адамды қоршаған әлемді қамтыса, мәдени әлем бейнесі, адам танымы негізінде қалыптасқан ұғымдар арқылы бейнеленеді. Тілдік әлем бейнесі мен мәдени әлем бейнесі бір–бірімен тығыз байланысты. Ақиқат әлем бейнесінен ұғымға, оның тілдік көріністеріне өту жолы әр халықта әр түрлі. «Жаным – арымның садағасы» дейді намысқой, ержүрек қазақ халқы. Арды адамның ең асыл қасиеті санаған данышпан ақын Абай туралы әлемге мәшһүр эпопея мен зерттеулердің авторы, ұлы жазушы әрі ғұлама ғалым Мұхтар Әуезов те: «Ар жазасы бар – жазадан ауыр жаза» дейді. Ар–намыс та, абырой сияқты, қоғамның адамға және адамның қоғамға деген қатынасын білдіреді. Адам абырой үшін қызмет етеді, кейін абырой адам үшін қызмет істейді. Абырой мысқалдап жиналғанмен, қапшықтап төгілуі ықтимал. Сондықтан халық, әсіресе, жастарға бата бергенде, алдымен, «Абыройлы болсын!» дейді. «А, құдай, абыройыңнан айырма!» деп отырады.
Абырой — адамның өз іс–әрекеттерінін тиесілі адамгершілік мұраттарына сәйкес келетінінен пайда болатын өзіндік жетістік. Ар мен намыс арқылы адамның өз қылыктарын парыз, міндет, тиесілі бағалай білетіндігі көрінеді. Адамның парызы сияқты ары мен намысы да өзіндік, ешкімге тәуелсіз дүние. Ар – адамгершілік ізгі қасиет. Ар көрді деп жатады, яғни намыс көрді, ұят санады. Сол сияқты, арын арлады – намысын жыртты. Арын аттады – кір келтірді, ұятқа қалдырды. Арын аяққа басты – арын сатып қорлады. Арын сақтады – намысын қорғады [1,52]. Намыс – адамгершілік, ар, абырой, ұят, ождан [1, 612]. Ұят – ар, намыс, әдеп. Ұят болды деген ұғым да бар яғни әдепсіздік болды, бейбастық іс істеді. Ұят сөз – дөрекі сөз. Ұятқа қалдырды – масқара етті, жер қылды, ұялтты. Ұяттан безген – арсыз, ұятсыз [1,864]. Ар, ұят – адам бойындағы адамгершілік қасиеттің өлшемі, тұлғаның өз әрекеті мен ниеті үшін жауаптылығын сезіну және адамның өзіне–өзі ұждан тұрғысынан баға беруін бейнелейтін категория. Сенека ар деп адамгершілік өлшемдеріне байланысты біздің мінез– құлықтарымызды құптайтын немесе айыптайтын ішкі дауысымызды айтады. Діни танымда ар, ұят адам бойындағы имандылық. Мұхаммед пайғамбар(с.ғ.с.) хадистерінде «кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы да жоқ» деген пікір бар. Гегель арды жақсылықтың іштей айқындалуы деп бағаласа, Қазақ халқының танымында ар ұғымы жоғары тұрады. Абай арды надандық ұят және шын ұят деп екіге бөледі. Надандық ұят жас баланың сөз айтудан ұялғаны сияқты ақылы қысқа, өрісі тар, ойы таяз адамның ұялмайтын нәрседен ұялуы. Ал шын ұят шариғатқа, абыройға теріс, ақылға сиымсыз, сөкет қылықтан ұялу. Екіншіден, өзің істеген қатеден, нәпсіге еріп қылған қылықтан ұялу. Халқымыздың: арыңды жасыңнан сақта,жаным арымның садағасы, деген мақалдарының болуы көп нәрсені аңғартады. Сондықтан абыройдың төгілмеуін тілейді, абыройына дақ түссе намысы келеді. Демек, ар– намыс – адамның ішкі сезімі, абыройды қорғайтын құралы. Абырой адамның қоғамдық бейнесін, беделін танытады. Өйткені, ол адамның бойына туа біткен немесе біреуден сыйға алатын нәрсе емес. Ол айналадағы адамдардың, халықтың, қоғамның белгілі бір кісіге, мәселен, саған деген ардақтаған, аялаған, құрметтеген көзқарасы. Одан айырылу өзінің қадір қасиетін білетін адам үшін өте ауыр жаза. Сол үшін де халық мақалында: Қоянды қамыс өлтіреді, Ерді намыс өлтіреді, – дейді. Тілімізде оған мысалдар аз емес. Ар–намыс үшін адамдар жанын да қиған. Баяғының батырлары, саңлақ жігіттері, сарбаз серілер өздерінің ар– намысы үшін жекпе–жекке шығып, бастарын қатерге байлаған. Намысты қолдан бермеуге барын салған. Жеке бас қана емес, отбасы, әулетінің, ауыл аймақ, ата жұртының, ата мен ананың, әпке мен қарындастың, туыстың абыройын қорғау да намысқа байланысты. Кешегі сұрапыл соғыста ер азаматтарды туған жерден мыңдаған шақырым қашықтықта жаумен арыстанша алыстырған ортақ шаңырақты, одан кейін отбасын қорғау міндеті болса, одан кем емес екінші құдірет алыста жатқан туған елінің, халқының абыройына дақ түсіріп, сөз келтірмейін деген отты намыс болатын. Заман қанша құбылып, өткенге көзқарас қандай болып өзгерсе де, сол азаматтардың әлгі айтылған қасиетті сезімін қазіргі ұрпақ түсінуге, ардақтауға тиіспіз. Өйткені, абырой мен намыс сенің ұлтыңа, ұлысыңа, саясатыңа тәуелді емес. Ол жалпы адамзатқа ортақ қасиет. Сондықтан да адамшылық өлшемі мызғымайды. Намыс– адамның ар–ождан үні, адамның қадір қасиетіне байланысты өте нәзік, өткір, күшті, рухани–құндылық сезімі. Адам өз бойындағы ең асыл құндылық иман, ар, ождан қазынасы екенін танып–білгеннен кейін, оны қорғау, ұлғайту қамымен ғылым, білім іздеп еңбектенсе ол шын мәнінде намысты тапқаны күмәнсіз. Намыс жайлы Мұхаммед пайғамбар(с.ғ.с.) хадисінде былай дейді: «Ер жігіттің үш намысы бар: бірі – иманы, екіншісі – отаны, үшіншісі – отбасы, өзгесі жалған намыс» [3;12]. Сондықтан да баянсыз нәрселер үшін бәсекеге түсу намыс емес. Намыс – адамның жігері жанып, ерлік пен тәуекелге жетелейтін, табандылығын арттырып, қажыр– қайрат беретін қуат. Ал ұят адамгершіліктің бір жемісі, сонымен қатар ар–намыстың қосшысы.Ұятты іс қылық намысыңды келтіреді, арыңа тиеді. Ұят — адамның өзінің қоршаған ортасында қалыптасқан ортақ нормаларға немесе қауымның өзінен күткен биіктеріне сай келмегендігін сезінуден туындайтын қолайсыздық күйі. Армен және намыспен салыстырғанда ұят ішкі, өзінмен– өзің қалатын күй емес, басқалардың, қоршаған ортаның көзқарасымен анықталатьш күй. Өйткені адам өзі жасаған келеңсіз әрекеті, қылығы үшін басқалардан еститін сөзді ойлап, олардың өзі туралы көзқарастарынын бұзылатындығьна қам жейді. Ұят жоқ жерде береке бірлік жоқ, әдеп инабаттылық жоқ. «Ұяты бар бет әдемі», «Ұятын жоғалтқан адам бәрін де жоғалтады», «ұятын жоғалтқан адам емес», – деген ғой дана халқымыз. Ар, ұят ұғымдарының бір–бірімен тығыз байланыстылығы соншалық, оларды бөліп–жарып қарастырудың өзі қиын екендігін айту керек. Біздің елдің салты үйге сұрамай кірген, сұрамай шыққан ұят, көрген жерде сәлемдеспеу ұят, үлкенге сәлем беріп, төрге отырғызбау, ас дәмге шақырмау, үйден шығарып салмау ұят, үйге бөтен кісі келгенде, томсырайып жүру, жылы шырай танытпау, ерлі зайыптылардың бір бірімен ұрысуы түгіл, тоң торыс қабақ танытуы, бала шағасын жекіруі ұят, тәрбиесіздік, әдепсіздік деп қарайды. Ер–әйел қарым–қатнасында, ағайын–туыс арасында, көрші–қолаң араластығында, жекжат–жұрағат барыс– келісінде, қонақ күтуде, тағы басқа толып жатқан жағдайларда әдепсіздікке, ұятқа саналатын нәрселер аз емес. Ұлы Абай атамыз: «Ардан кеткен соң тірі болып жүргені құрысын. Егер онысы жалға жүргеніңде жаныңды қинап еңбекпен мал тап деген сөз болса, ол – ар кететұғын іс емес, тыныш жатып, көзін сатып, біреуден тіленбей, жанын қарманып, адал еңбекпен мал іздемек – ол адамның ісі», –деген. Бұл жерде ол ар– адамдықтың жоғары белгісі екендігін айта отырып, ардан кеткен тірліктің мәнсіз екендігіне баса көңіл бөледі. Осы тұрғыдан қарағанда, қазақ халқының танымындағы «жаным арымның садақасы» деген өмір мәндік ұстанымы мен рухани құндылық тұғырының тамыры тереңде жатқандығын көреміз.
Қазақ халқы «ұят» деген қасиетті ең жоғарғы адамдық қасиеттерге жатқызады. Адамның адам екендігін танытатын бірден–бір көрсеткіш «ұят» категориясы. «Ұят» арқылы адамның азаматтық ортадағы адами болмысы танылады. Осы «ұят» деген адами ерекше қасиетті әр қазақ баласы қалайда қастерлеп жүруге бар күш жігерін жұмсайды. Осы айтқандарды мынадай тілдік деректер негізінде танып білуге болады. Мысалы: «Өлімнен ұят күшті», «Бет көрсе, жүз ұялады», «Ұяттан өліп кете жаздады», «Ұялған тек тұрмас» т.б. мақал–мәтелдер мен фразеологиялық тіркестердің семантикалық құрылымына үңілу арқылы «ұят» лексемасының концептілік өріске қатыса алатынын көруге болады. «Ұят» лексемасы адамның азаматтық қасиетін сақтау арқылы тектілік, тәртіптілік, азаматтық, инсандық, адамгершілік, дегдарлық, мәрттік, т.б. әлеуметтік мәнділігі жоғары логикалық модельді білдіретін концепт жасауға құрылымдық элемент ретінде қатысады[5,45].
Байырғы сөздерден жасалған терминдер негізінен терминдік мағынасымен бірге жалпы қолданыстағы лексикалық мағынасын да сақтайды. Мысалы: тәрбие, байқау, ерік, еңбек, қызығу, ұят, арнау, ақын, бата, т.б. Бұл сөздерге жүктелген екі мағынаның (қалыпты лексикалық мағынасы мен терминдік мағынасы) арасындағы мағыналық ұқсастық сақталған. Мәселен, ұят сөзі жалпы қолданыста “ар–намыс, ождан, қадір–қасиет” – деген мағыналарда жұмсалса, оған термин ретінде мынадай анықтама беріледі: “ұят – адамның ұждан мен қоғамдағы моральдық принциптерге үйлеспейтін жағымсыз, теріс қылық жасалған кезде байқалатын сезімі” [ҚСЭ, 11, 394].
Философияның категориясы ретінде ұят – адамның ішкі толқынысын көрсететін, өзінің қандай да бір ісіне кінәлі сезінуін білдіретін ұғым. Адамға істелген әрекет жағымсыз толқыныс әкелетін көңіл–күйдің де көрінісі.
Ұяттың келер шақтық қуаты да күшті. Ортағасырлық ғұлама Ж.Баласағұн «Ұят – жаман ойдың жүгені» дейді.Түркі дәуірінен қазақта жалғасын тапқан Орхон жазу ескерткішінде «Өлімнен ұят күшті» деген таным бар.
Абай шығармашылығында Ұят – ең негізгі ұғымдардың бірі. Бұл ұғымның мәні, мазмұны, ішкі сыры тек адамның өзімен–өзі кеңескенде, өзінің ішкі жан дүниесіне үңілгенде ғана мағынасы ашылатын, айқындалатын атайды. Осындай мәнді моральдық, адамгершіліктің этикалық категорияларын – өз шығармашылығының өзегі, түйіні, тамыры етеді.
«Қу өмір жолдас болмас, әлі–ақ өтер, Өз күлкіңе өзің қарық болма бекер!
Ұятың мен арыңды малға сатып, Ұятсызда иман жоқ, түпке жетер» –
деп, ар мен ұятты негіз етіп, өмірдің түбін ойлауға шақырады. Адамгершіліктің мәні жөнінде терең толғанған ақын өз ойын әлем кеңістігіне жүгіртіп, Ар, Ұят, Намыс деген ұғымдар адам өзінің ары алдында жүгінген кезде түйсігімен түсінетін киелі ұғымдар екенін, әр адам өзіне–өзі жауапты екенін аңғарта айқындай, түсіндіреді.
Тілдік жағынан алатын болсақ, ұят сөзіне «Қазақ әдеби тілінің он бес томдық сөздігінде» мынадай анықтама беріледі:
Зат. Адам бойындағы ізгі қасиет, ар–намыс, адамдардың қарым–қатынас мәдениетіндегі ненің жақсы, ненің жаман екендігін түсіну және ажырата білуі.
Псих. Адамның ұждан мен қоғамдағы моральдық принциптерге үйлеспейтіні жағымсыз, теріс қылық жасаған кезде байқалатын сезімі.
Ауыс. Жарасымсыз, келіспейді деген мағынада.
Дәл осы сөздікте ұят лексемасынан өрбіген тұрақты сөз тіркестері мен сөз қолданыстары берілген: ұят болды (бейбастақ іс істелді), ұятқа қалдырды (жер қылды, масқара етті), ұятқа қалды (өз атына кір келтірді), ұят қой (ұят болды бұл сөзді тұрақты сөз тіркесіне жатқызбағанмен өте жиі қолданылады), ұят пердесін жыртты (ұятты жинап қойды), ұят сақтады (ізет қылды, бой тартты), ұят сөз (дөрекі сөз), ұяттан айырылды (ұяттан безді), ұяттан аттап кете алмады (ар–намысты сақтады), ұяттан безген (арсыз), ұяттан өлді (қатты ұялғаннан жерге кіріп кете жаздады), ұятты шүберекке түйді (ар–намысқа келер істен шімірікпеді), ұяты жоқ (ұяттан безген).
Алматы 1999 жылы шыққан «Қазақ тілінің сөздігінде» ұят сөзінен өрбіген мынадай сөздер кездеседі:
Ұят Ар, намыс, әдеп. Ұятты жиып қойған Әбдібек жастардың би алаңына да кіріп кететінді шығарды(Оспанова).
Ұят болды – әдепсіздік болды, бейбастық іс істелді.
Ұят келді – әдеп сақтамады.
Ұят сақтады – ізет қылды, бой тартты.
Ұятқа қалдырды – масқара етті, жер қылды, ұялтты.
Ұяттан безген – арсыз, ұятсыз.
Ұятсыз – ардан безген, көргенсіз, әдепсіз. Ұятсыз адам сұраншақ келеді (мақал).
Ұятсыздық – арсыздық, көргенсіздік. Сен сүйген адамыңның алдында тұрсың. Ол ұятсыздық емес (Мәшһүр Жүсіп).
Ұятсын – ұят көру, қымсыну, әдеп сақтау. Өлеңдерімді баспаға беруге ұятсынып жүрмін (Ж.Саин).
Ұяттау – қолайсыздау, ыңғайсыздау. Үйге құр алақан кіргенім ұяттау болды (Хайдаров).
Ұятты: ұятты болды – ұялып ыңғайсыз жағдайда қалды.
Ұяттығы жоқ – сөкет емес, ұят емес. Ұлы сөздің ұяттығы жоқ (мақал).
Ұятшыл – намысқор, аршыл. Ұятшылын қарашы әліне қарамай (М.Иманбаев).
Ұяттырақ – сәл ұяттылау. Бадырайып тұрғанды жасыру ұяттырақ болар (С.Мұқанов).
1977 жылы жарық көрген Ісмет Кеңесбаев құрастырған фразеологиялық сөздікте «Ұят» сөзінен өрбіген бірнеше тұрақты тіркестер кездеседі. Мысалға:
Ұятқа қалды – ұят арқалады – ұяттан аттады. Өз атына кір келтірді, ұятты жиып қойды. Жаман жігіт жолдасын жауға алғызар, өзін ұятқа қалғызар (Ө. Тұрманжанов).
Ұяттан аттап кете алмады Ар–намысты сақтады. – Дәулет қиып кете алмай жүр–ау сонда? – Жо–жоқ! Қазақы дәстүр, ұятты аттап кете алмай жүр. Нәзік әйел түгіл, тепсе темір үзетін шақта олардан асық болдық па? – деді Аман Таймасқа (Ғ.Мұстафин).
Ұятты шүберекке түйді Ар–намысқа нұқсан келер істен шімірікпеді. Біраздан соң күйеу–құдалар аттарына мінді, мал алып қашатын ауыл адамдары да ұятты шүберекке түйіп, Айшаның шешесі Салиқамен бәрі аттарына мінді (С.Сейфуллин).
Орысша–қазақша сөздікте ұят лексемасына қатысты мынадай сөздер бар.
Әдеби тіл сөздігінде ұят лексемасынан өрбіген мынадай сөздер кездеседі.
Ұял – ет. 1. Бетінен оты шығып қызару. Бұқарбай анадай жерде жылап тұрды. Осындай қорлыққа түсірген өзінің ақымақтығына ұялып тұрды (М.Жұмабаев). Кейбіреу қолдан келмес істі ойлайды, мақсаты оныменен тұс болмайды. Ұялған тек тұрмайды деген рас, Қап, бәлем, тоқтай тұрмен жұртты алдайды (А.Байтұрсынов). Адамның адал ісін арам етер, Ұялмас ардан кеткен зұлымдылар. Кей адам көзге былай, сыртқа былай, Жоқ емес іш ақтарар жырындылар (Қабан жырау, Алтын қаздық).
2.Қысылу, қымтырылу. Жығылып үш ұмтылдым тұрайын деп, Ішіме қорқу түсті уайым жеп. Ұялдым сақалымнан көп ішінде, Артынан балаларша жылайын деп (К.Әзірбаев). Алпыс деген шуақ күзде тың алаң, Қыран жасы құс ілетін қиядан. Сексендегі ағаларды көргенде, Өз жасымды айтуға да ұялам (К.Салықов). Дүрсілі жүрегімнің басылмады. Көп тұрдым кеткендей боп салы суға. Ұялдым өзге жұрттан қасымдағы, Өзіңе жақын барып танысуға (М.Шаханов).
3. Жүрексіну, батылы бармау. Дедім, іштей бір өксіп, Сөзімді оған тыңдатпай, Әлде ұялып жүрексіп, Тұрды байғұс үн қатпай (Ғ.Қайырбеков).
4. Қорқу, тайсалу. Ғаділет, шапағат жоқ жүрегінде, Адамға ерік бермес өңшең қыртың. Жақсылар залымдарды тыя алмай жүр, Құдайдан залым қорқып, ұялмай жүр (Ә.Найманбаев). Көшкенде көлік бар ма түйе алдында. Еруде сауын бар ма бие алдында. Өз ерін сыйламаған арсыз келін, Біз түгіл құдайынан ұялды ма? (Шал ақын)
5. Арлану, намыстану. Ақыл керек, іс керек, мінез керек. Ер ұялар іс қылмас қатын зерек. Салақ, олақ, ойнасшы, керім–кербез, Жыртаң–жыртаң қызылдан шығады ерек (Абай).Алыс пенен жақынның Арсызы үшін ұялған…семіргенін ақынның мен жақсылық дей алман (Қ.Мырзалиев).
6. Әдеп сақтау. Ұяламын дегені көңіл үшін, Ұсақ қулық бір ғана өмір үшін.Татымды достық та жоқ, қастық та жоқ, жігері жоқ маңызы жеңіл үшін. Жалығу бар, шалқу бар, іш пысу бар, Жаңа сүйгіш адамзат көрсеқызар. Ар мен ұят ойланбай, тәнін асырап, Ертеңі жоқ, бүгінге болған құмар (Абай).
Ұялғансы – ет. Ұялғандай болу. Айкүміс бірде ұялғансып, бірде намыстан жарылып кете жаздағансып отырды. Келіншек ұялғансып төмен қарады (З.Ақышев Жаяу Мұса).
Ұялмай–қызармай – үст. Ешбір шімірікпестен, ұялмастан. Сақалды басымен ұялмай–қызармай « сен менің некелі тоқалымсың!» – дейді. Әйтсе де ылғи өтірік айтып отырсың, ұялмай–қызармай ұлтыңды жасырасың деп, күстәналауға дәлелі қайсы (С. Омаров, Өмір).Ұялмай–қызармай қос жоңышқаға бес жүз сом сұрайтынын қайтерсің (Қ.Жұмаділов, Соңғы көш). Жай айтсаң бырт дейді, шырт дейді, Қатты айтсаң жұмысың бітпейді. Көзіңнен көз алмай, Ұялмай–қызармай, «Әлі де үш–төрт күн күт», – дейді (Т.Айбергенов, Мен саған)
Ұялт – ет. Біреуді ұялуға мәжбүр ету, айыбын бетіне басып қаймықтыру, қызарту. Жігіт боп қалдым деп жүрген шағында, ауылдағы келін–кепшікті ұялтып, бұқтырып жүрген Алшынбай атын Абай оншалықты ыстық көрмеуші еді (М.Әуезов, Абай жолы). Қарын мені талай рет ұялтты, Ұялуға тиіс емес жерімде. Қара жүрек туысқаның сияқты Хабар алмас тірің менен өліңде (Т.Айбергенов, Мен саған). Осы күнде менің көрген кісілерім ұялмақ түгіл қызармайды да… немесе «пәленше де, түленше де тірі жүр ғой, пәлен қылған, түген қылған, оның қасында менікі несі сөз» деп, ұялтамын десең жап–жай отырып дауын сабап отырады (Абай, толық жинағы).
Көз ұялтады. Шағылысып бет қаратпайды. Ол ойқастаған сайын үстіндегі күміс ер күнге шағылысып, көз ұялтады (Ғ. Мұстафин, Көз көрген).
Ұялту ұялт етістігінің қимыл атауы; біреуді ұялуға мәжбүр ету, қысылту. Жігіттердің қатесін бетіне басып, ұялтудың орнына оны елемегенсіп, кешіре береміз. Енді болмаса Аманингтің үйіне барып, оны ұялтуға да әзір едім (К.Бекбергенов, Ер бақыты). Мені жеңеше десең оны құдай жазғандай. Ал әлі өзіңдей жас Гүлжиһанды «жеңеше» деп ұялтудың аса тапқырлық емес (Х.Есенжанов, Көп жыл.). Қазақтың бұрынғы күнде нашар іс істеген адамдарға істеген жазаларының көбі ұялту болған (М. Жұмабаев).
Ұялу – ұял етістігінің қимыл атауы. Бетінен оты шығып, қызару, қысылу, қымтырылу. Оның ұялудан кеткенін, я болмаса ұятын мүлдем жоғалтқаннан екенін біз білген жоқпыз (Ж.Молдағалиев, Айналайын).Төменгі класс оқушыларында ұялу сезімдері де онан сайын жетіле түседі (Қ. Жарықбаев, Психология). Егер де біз өзіміз қымбат көретін адамдарымыз мінегендей бір мін іс істесек, біздің жанымызда ұялу сезімі болады (М.Жұмабаев, Шығармалары). // псих. Адамның өз қылықтарының немесе қайсыбір даралық көріністерінің сол қоғамда қабылданған және оның өзі де қостайтын нормаларға, мораль талаптарына іс жүзінде сәйкеспеуін ұғынуы не сәйкеспеді деп білуі нәтижесінде пайда болатын эмоция. Ұялу – басқа адамдардың, әдетте, жақындарының қылығымен не жекетұлғалық мінездерінің көрініс беруімен байланысты болуы мүмкін. Ұялу толығымен әлеуметтік тұрғыда туындайтын эмоция, онтгенезде нақты бпр қоғамдық құрылыстың, нақты мәдениеттің әдептік нормалары мен меңгеру барысында қалыптасады (Қазақ тілі терминдері. Педагогика).
Ұялшақ сын. 1. Ұялғыш, ұяң. Ол ұялшақ, тартыншақ, тұйық болғантықтан, көпшіліктен аулақ жүргенді жақсы көреді (Психология). Сол бір кездер есіңде ме, құрбы қыз, Көңіліңде қалмады ма кірбің із? Балаға тән мінезіңмен ұялшақ (М.Шаханов, Ғасырлар). Жас дәрігердің ұстаз алдында сынақтан өткен ұялшақ шәкірттей біртүрлі ыңғайсызданған түрі бар (С.Омаров. Өмір). Бұндай ұялшақ, момын бала Әбішке анық ұнады.
2. Меңіреу, құлазыған. Осы ұялшақ тыныштықты не жетеді бұзғанға, Бірақ біздің жігітіміз ұяң еді қыздан да. Ару соны сезінді ме, әлде үміті жанды ма, Қалтасынан кестеленген орамалын алды да, Туған жердің топырағын түйіп берді жігітке, Кім біледі, сол сәт жаны дерілді ме күдікке (М.Шаханов, Ғасырлар). Ойларыма жібер ұшқын қиял сап, О, қайыңдар, тұрмын сенен күй аңсап. Ол да сендей қаз омырау, сұңғақ бой, Ол да сендей кей кездері ұялшақ (Т.Айбергенов, Мен саған…).
Ұялшақта – ет. Именіп қысылу, біреуге батып, ойындағысын айта алмау. Есік ашылып, ұялшақтап, қысылып, қымтырылып төменгі курстың екі студенті кірді. Айымжан апа, тиірмендеріңізге бір тостаған бидай үгіп алайыншы, – деді қыз төргі үйдің босағасынан аттамай, қырындаңқырап, ұялшақтаңқырап тұрып (З.Ақышев, Ақбел). Қыз–келіншектер оның кімді шақырғанын білмей, өзді–өзіне қарасып, ұялшақтап кейінге шегіне берді (А.Сатаев, дала).
Ұялшақтан – ет. Ұялу, ұяңдық көрсету, жасқану, имену. Мен бірнеше оқталып сұрай алмай, ұялшақтанып отыр едім, уәкілдің жаңағы сөзін естігенде құлшынып кеттім(Б.Тұрсынбаев, Ауыл).
Ұялшақтандыр – ет. Ұялшақ ету, ұяңдандыру. Бет ашылмаған қайран балалық кездер–ай, адамды жаңа түскен келіндей ұялшақтандырып жібересің–ау.
Ұялшақтау сын. – Ұяң,ұяңдау. Жайшылықта көп сөйлемейтін, тіпті сырт көзге бұйығы, ұялшақтау сияқты көрінетін кішкене Ахмет сабақ айтқанда, яки көпшілік алдында күй тартқанда өзгеріп сала берді. Бұл бұрын күрестерде шығып жүрген жігіт, бірақ ұялшақтау еді. Нақжан көрікті жігіт, тек сәл ұялшақтау және сол мінезімен кенжеге ұқсайды екен (Ә.Әлімжанов. Жаушы).
Ұялшақтық – зат. Ұялшақтық, ұяңдық, именшектік, жасықтық. Серәлі балалық ұялшақтықтан арылып, қалалы жерде көпті көріп, ысылып қайтты. Өзбек қыздарына тән ынжықтық, ұялшақтық мұнда да бар(А. Тоқмағанбетов). Қонақ келіншектің ұялшақтығына, аңқаулығын да ұнатып, шықылықтап күліп, жанынан кетпей жүр. Әкеме ұқсағым–ақ келеді, бірақ осы бір ұялшақтық деген бәлені жеңе алмаймын (Б.Нұржекеев).
Ұялыңқыра – ет. Ұялған қалыпта болу, қысылу, қызарақтау. Батыр ұялыңқырағандай, күйбеңдеңкіреп барып шинелін шешті (М.Ғабдуллин, Сұрапыл). Ойын басында сәулемдердің әм жігіттердің кейбіреулері ұялыңқырап артынан бәрі төселіп, ойын қыза бастады. Мен жаңсақ айтқанымды сезініп, ұялыңқырап қалдым(З.Шашкин. Сенім).
Ұялыс зат. Ұялуға тән қылық. Шалынан батып Айжан көптен бері не өзі келе алмай, не келінін шақыра алмай қатты ұялыста жүр еді. Осылай ойындағысын ірікпей, жалтақтамай еркін айтпаса, ұялыстың ырқына көнсе, ақын бола ма.
Ұялыс тапты. Ұялды, қысылып–қымтырылды. Катя ұялыс та жүр еді, тым қысылған ыспаттанып, төмен қарап біраз ойланып тұрды да тамағын кенеп, ән шырқайтын ыңғай көрсетті.
Ұялыс – ет. Қысылып–қымтырылу, ұялуға мәжбүр болысу. Екеуі де бейсауат жүрістерінен жастарша қолтықтасқандарынан ұялысты (Р.Тоқтаров. Ертіс). Балалық махаббаты тамашада,
Қызарып, ұялысып оңашада,
Бір сағат көрісе алмай тұрушы едік,
Көңілде бір бөтен ой болмаса да (М.Жұмабаев, Шығ).
Ұяң сын ауыс 2. Ұялшақ, бұйығы. Аз сөзді ұяң жігіт үйді басына көтеріп барады. Аюдай азаматтың ұзатылар қыздай ұяң мінезін қызықтағысы келді ме, ерке қылықты Дүрия есендіктен соңғы орталарында орнаған сәл үнсіздікті шаужайлап қалды (О.Бөкеев. Өз отыңды өшірме). Тегі, көз алдымда қысылғыш ұяң жігіт сыры маған ертеден аян болуы шаруамды жеңілдетсе керек. Ұяң адам ұялшақ келеді, ұятсыз адам сұраншақ келеді
(мақал).
Сұлу едің, көрікті едің, ұяң ең, Көңілдегі қырды кезген қиял ең.
Сол бір үнсіз жанарыңа жан сәулем,
Тірлігімді, нұр күнімді қияр ем (Т.Молдағалиев. Қош көктем) 3.Жасық.Төменшік, именшек деген мағынада қолданылады.
Білмеймін ұяң ба, өр ме бұл мінезім, Жаныма жақындап келеді бр есім. Оңаша қалғанда жымиып күлесің,
Сен, ана, мен жайлы қандай сыр білесің ? Ұяң едім, мен де қазір батылмын, Теңізбенен бірге тұрып жатырмын.
Теңізде де жүрегі бар адамның,
Теңізде де мінезі бар ақынның (С.Жиенбаев, Алтын қалам) 4.ауыс. Нәзік сезім.
Сен сүйетін бір қызға Ғашық екен, ғашық екен сол досың,
Шынары етіп жарқын, жалын кезінің
Әлгі қызға деген ұяң сезімін
Саған айтты ол
Өмірдің бар шыңынан
Биік қойып махаббатын өзінің (М.Шаханов, Ғасырлар).
Қорыта келе, тіл мен мәдениеттің қарым–қатынасы мен байланысы терең. Тіл табиғи құбылыс, әрі адамдардың арасындағы қарым–қатынастың ең негізгі құралы болғандықтан, мәдениеттің тууы мен дамуына тікелей қызмет етеді. Егер тіл болмаса, онда адамзаттық мәдениеттің барлығы туралы әңгіме айта да алмаған болар едік.
Қазақ дүниетанымының, мәдениетінің тұғыры – тіл. Мәдениетінің бастау бұлағын көне далалықтардан алатын қазақ халқының барлық дәстүрлі өнері сөзбен кестеленіп, таңбаланған. Мәдени–рухани мұралар да, материалдық игіліктер де тілде өзінің көрінісін тауып, заманалардан заманаларға ауысып мирас болып қалып отырған.
Әдебиеттер тізімі
1 Жиренов С. Когнитивтік лингвистика. Оқу құралы. Алматы, 2010, – 410.
2 Гуревич А.Я. Категория средневековой культуры. –М.: Наука, 1984. –185с.
3 Маслова В.А. Введение в лингвокультурологию. –М.: Наследие, 1997.–268 с.
4 Гумбольт В. О различении строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие человеческого рода. В кн: В.А.Звегинцев.
5Жалмаханов Ш. Түркі лексикасының семантикалық деривациясы (доктор. диссер. авторефераты). Алматы, 2004. –43 б.
6 Кодухов В.И. Введение в языкознания. Москва, 1987. – 276 бет.История языкознания ХІХ и ХХ вв в очерках и изречениях. Москва, 1964.
7 Қалиев Б., Жылқыбаева А. Сөз мағыналарының негіздері. Алматы, 2002. – 109 бет.
8 Абай (Ибраһим) Құнанбаев. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы. 1986. – 640 б.
9 Қазақ тілінің түсіндірме сӛздігі. Бас редакторы: Т. Жанұзақов – Алматы Дайк–пресс, 2008 – 968 б. 10 Кеңесбаев І. Фразеологиялық сөздік. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2007. – 800 б.
Б.К. Шагирбаева
СФЕРА ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЛЕКСЕМЫ «ҰЯТ»
В статье рассматривается важная для человека в познавательной науке языка единица, необходимая для раскрытия понятия познания мира – значение, а также связь его отражение и содержание.
В казахском языке есть много слов, значение которых имеет важное значение в познании мира. Одно из них – понятие «совесть». Если сказать точнее, лексема совести. Казахский народ категорию «совесть» относит к очень высоким человеческим качествам. Одним из показателей человечества является категория «совесть». Через «совесть» познается человеческая натура в среде человечества. Каждый казах высоко ценит особое человеческое качество как «совесть» и страется ценит.
Также, в статье определены границы концепта и значение, отражение их в художественных произведениях.
B.K.Shagirbayeva
APPLICATION FIELD THE LEXEME OF «CONSCIENCE»
` In the article it is considered important to the person in the knowledge of the language the unparalleled notions of the meaning of the world and it іs relevance and content. In the kazakh world outlook there are many words and meaning of very importance in the knowledge of the world. One of them is the concept of «conscience». More specifically, this is lexeme of «conscience». The kazakh people are called «conscience» as the highest human qualities. The only indicator that a person is human is a category of «conscience». By means of «conscience» of human beings are recognized as human beings in a civilized environment. This «conscience». is an exceptionally strong sacred and very kazakh mens makes exerts all his energy and enthusiasm. Additionally, the statue defines the concept and meaning of the grid, reflecting themselves in the imaginative works.