ГИДРОНИМЫ КАК ОБЪЕКТ СОВРЕМЕННЫХ ТОПОНИМИЧЕСКИХ
ИССЛЕДОВАНИЙ
Аннотация: В данной статье рассматриваются вопросы исследования гидронимов как части топонимики. Анализируются работы, в той или иной степени имеющие отношение к исследованию гидронимов с точки зрения их этимологии: монографии, статьи, диссертации казахсктанский ученых, этимологические словари. Делаются выводы о потенциале дальнейших исследований в области гидронимии и топонимики в целом.
Ключевые слова: гидроним, топонимика, географические названия, казахстанская топонимика, этимологический словарь, диссертации по топонимике
Топонимика всегда вызывала интерес как географов, археологов, историков, так и лингвистов, так как она представляет собой те наиболее устойчивые знаки языка, которые отражают не только физико–географические особенности края, но и имеет в себе культурную составляющую, позволяющую судить не только о воззрениях народа, проживающего на данный момент на той или иной местности, но и найти подсказки об истории края, о том, каким видели его и какое мировоззрение имели предыдущие поколения, какие этносы его населяли, каков был характер контактов между ними [1, 3].
В данном кратком обзоре литературы мы рассмотрим гидронимы с точки зрения их изучения в лингвистике. Являясь одним из классов топонимов, названия водных пространств имеют очень высокую лингвистическую и историческую ценности, так как данные наименования имеют широкое языковедческое направление и роль в обществе, сохраняются в течение более длительного периода [2, 192], чем, предположим, ойконимы [3, 112], и представляют собой большую часть топонимов, так как моря, океаны, озера, реки, пруды составляют большее количество географических объектов [3, 10].
При вводе термина «гидроним» Ngram Viewer (один из поисковых онлайн–сервисов Goggle Scholar) показывает, что активный интерес к данной области в русскоязычной литературе возник в 1850 г., а в англоязычной – в 1958 г. До сих пор наблюдается возрастание издаваемых книг, рассматривающих вопросы гидронимии [4].
Проанализируем работы, исследующие гидронимы в целом и Казахстана: книги, статьи, диссертации, словари и энциклопедические справочники. Определение
В определении гидронимов, можно выделить несколько основных дефиниций, которые по своей сути повторяют друг друга. Например, Р.А. Агеева определяет гидроним как «название любого водного объекта» [3, 11], Л.В. Успенский – как «имена водных потоков и бассейнов» [5, 17]. А.И. Попов ограничивает этот круг и относит сюда только «названия рек и озер» [6, 98]. С. Стрэндберг пишет, что это – «названия водных поверхностей» [2, 193]. Из этих определений вытекает, что гидронимы кратки, емки и, в то же время, неточны, не включают полного перечня объектов, входящих в группу водных пространств.
Гидронимия как часть топонимики, как уже упоминалось выше, представляет интерес для лингвистики с точки зрения как общих вопросов исследования ономастики, так и этимологии названий, их грамматической специфики, классификации и взаимовлияния с культурой и этносом. В связи с последним, Л.В. Успенский называет топонимы и гидронимы «свидетелями того, что теперь принято называть социальной психологией разных веков и разных народов» [5, 98].
Книги по гидронимии и топонимике
В работе А.И. Попова «Географические названия» (1965) автором рассматриваются топонимы и топонимические исследования на территории существовавшего в то время СССР. Он выделяет несколько принципов, на основе которых появляются те или иные географические названия:
во–первых, называние объекта для ориентации на местности;
во–вторых, обозначение места, важного для жизнедеятельности той или иной общности людей;
в–третьих, увековечивание личных имен [5, 21–22].
Далее в своей книге А.И. Попов показывает конкретные примеры топонимических исследований, среди которых можно найти и много гидронимов. Также, автор излагает основную методологию сбора и обработки топонимического материала как географами, так и лингвистами [5].
В научно–популярной книге Р.А. Агеевой «Как появились названия рек и озер: Популярная гидронимика» (2012) указано, что «гидронимы, как и другие географические названия, не только позволяют восстанавливать вышедшие из употребления слова – нарицательные или собственные имена, но и способствуют реконструкции древних ландшафтов, былых ареалов растений и животных и т.д.» [3, 18]. В этой связи она выделяет следующие способы номинации водных поверхностей:
1. мемориальные названия (в честь какого–либо события или человека);
2. перенос названия с населенного пункта;
3. описание признаков окружающей среды;
4. наименование по наиболее распространенным животным и растительности в определенной местности;
5. указание на наличие полезных ископаемых;
6. наименование по этносу, жившему или живущему на берегу данного водного объекта;
7. метафорические названия.
Также, в книге рассматривается роль гидронимов в культуре народов, мифологии, фольклоре, искусстве и их влияние на расширение сферы собственных имен [3].
В книге “The Oxford Handbook of Names and Naming” (2016), в главе 7 “River Names” С. Стрэндберг выделяет среди названий рек «эпонимические» названия (имена, перенесенные с одного объекта на другой, независимо от характера такого переноса), «эпегзегетические» (epexegesis) названия (содержат корень или суффикс, дающий разъяснения более древним или иноязычным наименованиям, ставшим семантически «непрозрачными») и эллиптические названия, в которых такие элементы опускаются [2, 192–193].
Поскольку автором рассматриваются европейские гидронимы, он рассматривает гипотезу Ханса Краэ о существовании так называемой древнеевропейской (alteuropäische) гидронимии — группы наименований водных пространств индоевропейского происхождения, имевшейся до утверждения индоевропейского праязыка на территории Европы [2].
Статьи по казахстанской гидронимии
В статье Т.В. Имангуловой «Применение географических названий в топонимике Казахстана» (2012) выделяются 4 основные черты топонимов Казахстана (которые перекликаются с особенностями, перечисленными у Р.А. Агеевой и А.И. Попова):
1. аккуратная передача ландшафтных особенностей и признаков;
2. отражение животного и растительного мира в наименованиях;
3. присутствие образных названий; 4. наличие глагольных форм [7, 44–45].
Также, дается перечень основных признаков, по которым образуются топонимы в
Казахстане: 1 – признаки географического объекта (цвет, форма, величина), 2 – сам природный объект [7, 45].
В разделе «Топонимия» статьи К.К. Рысберген «Реалии постсоветской действительности в русской ономастической системе Казахстана» (2017) освещается вопрос переименования русскоязычных топонимов на подлинно казахские названия. Даются примеры переименованных в совесткое время ойконимов и гидронимов, подвергшихся изменениям после обретения независимости , также объясняется, почему некоторые названия не следует переименовывать [8, 168–169].
Статья «Древний пласт образования древнетюркских топонимов: сакско–гуннская основа» Л.А. Нахановой (2014) рассматривает топонимы из орхоно–енисейских памятников с точки зрения их возникновения из скифско–гуннский субстрата и относит их к прототюркской ономастике. Даются примеры корней, имеющие свои аналоги как в тюркских, так и в других языках, в частности, в английском, иранских, арабском, китайском, монгольском, тунгусском. Даются множественные примеры гидронимов, сохранивших названия до нынешнего времени, которые возникли из древних вариантов указазанных языков [9].
Диссертации по топонимике и гидронимии Казахстана
Потопонимике и гидронимам Казахстана нами было найдено 33 диссертации ученых, защитившихся как на родине, так и за его пределами. Рассмотрим только некоторые из них.
Одной из наиболее близких по времени работ является диссертация на соискание ученой степени доктора философии (PhD) А.Ж. Акшолаковой «Казахские онимы в русской речи: норма, адаптация, вариативность» (2014). В данной работе наряду с антропонимами рассматривается вариативность топонимов в речи. Автор выявила непоследовательность применения правил передачи казахских названий в современных лексикографических источниках. Также она определила противоречия в их правописании в современной практике русского письма и установила причины вариативного употребления в русской речи. В диссертации даны рекомендации, описывающие релевантные способы орфографической и орфоэпической кодификации казахских онимов в русской речи, составлены лингводидактические программы для различных категорий обучающихся [10].
В диссертации К.К. Рысберген на соискание ученой степени доктора филологических наук «Қазақ топонимиясының лингвокогнитивтік және этномәдени негіздері» (2010) выведена классификация топонимической информации. Автор выявила особенности репрезентации топонимов в разновидностях культурных кодов и описала дономинационные состояния топонимов и метафорическую номинацию. Данная работа интересна с точки зрения когнитивного аспекта, так как в ней обоснована «избирательность» цветовой атрибутики при образовании топонимов [11].
Существуют и работы, исследующие только гидронимию. К ним относится диссертация Г.Ш. Бекеновой «Қазақстанның солтүстік өнірі гидронимдері (семантикалық типология)» (2002). Автор изучала гидронимы Акмолинской, Северо–Казахстанской и Костанайской областей и определила семантико–типологические и этимологические особенности гидронимов. Была обоснована лексико–семантическая типология гидронимов северного региона Казахстана и были установлены принципы и методы номинации с выявлением наиболее частотных семантических моделей. Особенно интересны установленные основные факторы мотивированности географических названий и семантических универсалий казахских и русских гидронимов региона и основные языковые пласты гидронимов края и их особенности [12].
Среди других работ по топонимике Казахстана с точки зрения лингвистики – Г.К. Конкашпаев «Казахские народные географические термины» (1949), А. Абрахманов «Некоторые вопросы топонимики Казахстана» (1954), «Историко–этимологическое исследование топонимов Казахстана» (1991), В.Н Попова «Гидронимы Павлодарской области. Лингвистический анализ» (1966), «Структурно–семантическая природа топонимов Казахстана (сравнительно–историческое исследование)» (1997), Е. Койчубаев «Основные типы топонимов Семиречья» (1967), О.А. Султаньяев «Топонимы Кокчетавской области (лингвистический анализ)» (1969), М. Кожанов «Топонимия Гурьевской области (историко– лингвистический анализ)» (1989), Г.Б. Мадиева «Гидронимия восточного Казахстана» (1990), Г. Сагидолда «Казахско–монголькие топонимический параллели» (1993), К.К. Рысберген «Историко–лингвистический анализ топонимов Южно–Казахстанской области (на материале западных районов)» (1993), Б.М. Тлеубердиев «Оңтүстік Қазақстан топонимдерінің этнолингвистикалық сипаттамасы» (1995), А.Ш. Пангереев «Изобретательные функции географических названий в казахской поэзии» (1997), У.Р. Иржанова «Батыс–Қазақстан облысының топонимдерінің этнолингвистикалық сиппатамасы» (1998), М.А. Диарова «Взаимная адаптация топонимов в условиях двуязычия» (1998), К.М. Головина «Сопоставительный анализ идиоэтнических топонимов и антропонимов русского и казахского языков» (2000), А. Арысбаев «Қазақ топонимдерінің кумулятивтік функциясы» (2005), Ж.А. Исмаилова «Особенности станвления топонимической системы Южно– Казахстанской области (1905–2005 гг.)» (2005), А.Е. Жартыбаев «Историко– лингвистические, этимологические и этнокультурные основы топонимии Центрального Казахстана» (2006), Б.Т. Тасполатов «Этнолингвистическое описание региональной топонимии Казыгурта» (2010) [13].
Справочники и словари топонимов. Среди этимологических словарей выделяется работа Э.Д. Мурзаева «Словарь народных географических терминов» (1984), где рассматриваются так называемые «народные термины» – один из источников научной географической терминологии. В «Словаре …» описаны и дана этимология многих объектов на территории Советского союза, куда вошли и топонимы Казахстана [14].
В 2010 г. вышел энциклопедический справочник «Топонимика Казахстана» под редакцией К. Байгабуловой, включающий более 17000 географических объектов страны с приведением этимологии и общих сведений о них [15].
Среди других работ о топонимах и, в частности, гидронимах Казахстана – А. Әбдірахманов «Қазақстанның жер–су аттары» (1959), Г.К. Конкашпаев «Словарь казахских географических названий» (1963), Е. Койчубаева «Краткий толковый словарь топонимов Казахстана» (1974), «Қазақстан жер–су аттарының сөздігі» (1985), Т.Р. Омаров «Қазақстанның өзендері мен көлдері» (1975), «Топонимика және этимология» (1975), Ә. Нұрмағамбетұлы «Жер–судың аты – тарихтың хаты» (1994), О.А. Султаньяев «Қазақ ономастикасы» (1998), В.Н. Попова «Ономастика. Словарь географических названий Казахстана» (2001), В.Н. Яворская «Краткий топонимический словарь казахских географических названий и русских географических терминов» (2002), С.А. Абдрахманов «Топонимика Казахстана: Транслитерация и этимология названий» (2012).
Выводы. На сегодняшний день существует множество работ, посвященных исследованиям гидронимов как части топонимов, так и в виде отдельного объекта изучения. Исследования в данной области ведутся с середины 20 века, когда появились возможности и возрос интерес к изучению родного края через призму языка населявшего его народа.
Существуют схожие разработанные разными учеными мотивы наименования географических объектов: например, использование личных имен или описание местности посредством названия объекта. Но существует и одна черта, присущая казахской топонимике: глагольные формы топонимов.
Топонимика и гидронимия не теряют своей актуальности, так как остаются еще многие аспекты казахстанских географических названий, не рассмотренные лингвистами: исторический и этнолингвистический анализ гидронимов многих областей, языковой потенциал топонимов, сравнительно–сопоставительный анализ и т.д.
Список литературы:
1 Альдингер П. П. Гидронимия бассейнов Днепра и Западной Двины на территории Смоленской области: автореф. … к.филол.н.: 10.02.01 / Смоленский государственный университет. ‒ Смоленск, 2012. ‒ 21 c.
2 Strandberg S. River Names // The Oxford Handbook of Names and Naming / Hough C. ‒ Oxford: Oxford University Press, 2016. ‒ C. 192–205.
3 Агеева Р. А. Как появились названия рек и озер: Популярная гидронимика. ‒ Наука и мир изд. ‒ М.: АСТ–ПРЕСС КНИГА, 2012. ‒ 288 с.
4 NgramViewer. https://books.google.com/ngrams/graph?content=гидроним. ‒ (дата обращения: 17.10.2017)
5 Успенский Л. В.Загадки топонимики. ‒ М.: Молодая гвардия, 1969. ‒ 272 с.
6 Попов А. И.Географические названия. ‒ М., Л.: Наука, 1965. ‒ 186 с.
7 Имангулова Т. В. Применение географических названий в топонимике Казахстана // Збірник наукових праць. ‒ Харькiв, 2012. ‒ № 15. ‒ C. 43–46
8 Рысберген К. К. Реалии постсоветской действительности в русской ономастической системе Казахстана // Филологические науки. Вопросы теории и практики. ‒ Тамбов: Грамота, 2017. ‒ № 10. ‒ C. 167–170.
9 Наханова Н. А. Древний пласт образования древнетюркских топонимов: сакско– гуннская основа // Хабаршы. Гуманитарлық ғылымдар сериясы ғылыми журналы. ‒ Астана, 2014. ‒ № 5 (102). ‒ C. 64–73.
10 Акшолакова А. Ж. Казахские онимы в русской речи: норма, адаптация, вариативность: дисс. … доктор философии (PhD) / Каз НУ им. аль–Фараби. ‒ Алматы, 2014. ‒ 153 c.
11 Рысберген К. К. Қазақ топонимиясының лингвокогнитивтік және этномәдени негіздері: дисс. … д.филол.н.: 10.02.02 ‒ Алматы, 2010. ‒ 254 c.
12 Бекенова Г. Ш. Қазақстанның солтүстік өнірі гидронимдері (семантикалық типология): дисс. … д.филол.н. п.: 10.02.02 / КГУ им. Ш. Уалиханова. ‒ Кокшетау, 2002. ‒ 175 c.
13 Назаров А. Ономастика в Казахстане http://imja.name/onomastikakazakhstana/dissertatsii–po–onomastike.shtml. ‒ (дата обращения: 23.09.2017)
14 Мурзаев Э. М.Словарь нарожных географических терминов. ‒ М.: Мысль, 1984. ‒
653 с. 15 Топонимика Казахстана / под ред. К. Байгабуловой. ‒ Алматы: Аруна, 2010. ‒ 816 с.
Д.М. Ксанова
ГИДРОНИМ ЗАМАНАУИ ТОПОНИМИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
Бүгінгі күні гидронимдерді топонимдердің бөлігі және бөлек объектісі ретінде зерттеуге арналған көптеген ғылыми жұмыс бар. Берілген жерде тұратын этностың сөйлейтін тілдің призмасы арқылы туған жерді зерттеуге қызығушылық өсіп. мүмкіндіктері туындаған кезде осы саладағы зерттеулер 20 ғасырдың ортасынан басталды.
Географиялық объектілердің атауы үшін түрлі ғалымдар әзірлеген ұқсас себептер тапты: мысалы, адамдардың жеке аттары немесе объектінің атауымен жердің сипаттамасын білдіру. Сонымен бірге топонимдердің етістік формаларын пайдалану – қазақ топонимикасының тән бір ерекшелігі.
Топонимика және гидронимия өзектілігін жоғалтпайды, өйткені әлі де тіл мамандары қарастырмаған Қазақстанның географиялық атауларының біраз аспектілері бар, олар: кейбір аймақтардың гидронимдерінің тарихи және этнолингвистикалық талдауы, топонимдердің тілдік әлеуеті, салыстырмалы–салғастырмалы талдау және т.б.
D.M. Xanova
HYDRONYM AS AN OBJECT OF MODERN TOPONYMIC RESEARCH
To date, there are many works devoted to the study of hydronyms as part of toponyms, and as a separate object of study, as well. Research in this area have been conducted since the mid–20th century when opportunities arose and the interest in studying the native land through the prism of the language of the people who inhabited it increased.
There can be found similar motives for the names of geographical objects developed by different scientists: for example, the use of personal names or a description of the terrain by means of the name of the very object. But there is also one feature inherent in the Kazakh toponymy: verbal forms of toponyms.
Tautonium and hydronium do not lose their relevance, since there are still many aspects of Kazakhstani geographical names that are not considered by linguists: historical and ethnolinguistic analysis of hydronyms of many regions, language potential of toponyms, contrastive–comparative analysis, etc.
ӘОЖ 801.54 (5Қ)
Р. Ж. Қияқова
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Көкшетау қаласы, Қазақстан raua_5@mail.ru
«КӨКШЕТАУ ӨҢІРІНІҢ ЖЕР–СУ АТАУЛАР СӨЗДІГІНДЕГІ»:ТҮР–ТҮСКЕ
БАЙЛАНЫСТЫ ОЙТОЛҒАМ
Мақалада «Көкшетау өңірінің жер–су атаулар сөздігі» деген еңбектегі көл, бұлақ, елді мекен, шоқ ағаш атауларының лингвистикалық негізі, этимологиясы, әрі колоративті лексиканың нысаны болған түр– түс мәселелері қарастырылады. Сары, қара, көк түс атауларының топоним құрамындағы түрлі семантикалық мағыналарына дәлелді дәйек, пайымдаулар жасалады.
Түйін сөздер: жер –су атаулары, түр –түс, түркі әлемінің символы, ұлттық код, компонент, топоним, «қара» тұрғызу, сары уайым
Коммуникативтік қарым–қатынас барысында адамның таным–түсінігінен орын алатын, қосымша ақпаратты жеткізудің құралы болатын вербалды емес амалдардың бірі – түр–түс. Негізінен түр–түсті таңба, белгі, ақпарат көзі, ұлттық код деп тану антропологиялық зерттеулерге тән.
«Әркімнің өз жері – Мысыр шаһары» демекші, 2015 жылы жарық көрген ғалым А.Әбдірахманов, О.Сұлтаньяевтың «Көкшетау өңірінің жер–су атаулар сөздігі» деген еңбегінде бір компоненті «сары» деген түске байланысты 23 топоним (ороним, агроним, ойконим, гидронимдер) көрсетілген. Әрине, осы 23 топонимнің тарихы, өзіндік сыры, белгілі бір уәжі, жасалу принциптері бар. Олар : Сарыадыр (е.м), Сарыалқа (алқапты ж.), Сарыат (жер), Сарыатан (шоқ ағаш), Сарыбай (е.м.), Сарыбалық (көл, е.м.), Сарыбалшық (жер), Сарыбет (жазық ж), Сарыбұлақ (с.), Сарыжота (жер), Сарықамыс (көл), Сарықабық (шоқ ағаш), Сарыкөл (жер), Сарықопа (с.), Сарыманақ (көл), Сарыөзек (е.м), Сарыөлең (көлшік, е.м), Сарытай (е.м.), Сарытақты (Сарытақта жер, дала), Сарытау (төбе), Сарытомар (батп., көлшік), Сарытөбе (төбе), Сарытүбек (е.м.) [1,101–104].
Ғалымдардың еңбегінде Зеренді ауданында «сары» сын есім және «ат» зат есім арқылы жасалған «Сарыат» деген атау бар, «мағынасы бұл жерде сары атқа байланысты бір оқиға болғанын білдіреді» деп берілген [1, 101].
Қазақ әдеби тілі сөздігінде: «Сары ат − сары түсі басымдау қылаң ат. Қазақта жылқының қылаңынан гөрі бараны төзімділігі үшін бағалы болған, ал қылаң түстілерін сәнді көріну үшін бозбала қызға барғанда мінеді екен. Сары атқа сарт еткізіп қамшы бастым, Болғанда намаздыгер белден астым, Болғаны жолымыздың осы емес пе, Өзіңмен дер кезінде душарластым (Қара өлең) [2, 706]. Демек, сары түске байланысты мағына сақталған.
Сөздікте: САРЫТАҚТЫ / Сарытакта / – жер, дала, Зеренді ауд. Сары / сын есім / + тақта / зат есім / сөздерінің бірігуінен жасалған атау. Мағынасы тақтадай тегіс жатқан кең дала дегенді білдіреді. Бұл жерде сары сөзі кең, үлкен деген мағынада қолданылған», − деп көрсетілген [1, 104].
Еңбектегі келесі топонимге тоқталсақ, «САРЫАТАН / Сарыатан / – шоқ ағаш, Айыртау ауд., СҚО. Сары / сын есім / + атан / зат есім / сөздерінің бірігуінен жасалған атау. Атау бұл жерде сары атанға байланысты бір оқиға болғанын білдіреді. Бірақ уақыт өткесін оқиға ұмытылған, ал атау сақталып қалған» [1,102].
А.Әбдірахманов, О.Сұлтаньяев сынды профессорлардың еңбектерін жалғастырып, бүгінгі таңда зерттеліп жатқан колоративті лексиканы, әрі проф. Ә.Қайдардың сөздігін басшылыққа алсақ, сары сын есімі «атанның» түсіне қатысты мағынадан басқа, <жасамыс, үлкен түйе> деген мағынада қолданылған [3,318]. Колоративті лексика түр–түс атауларын адамның таным әрекетімен, мәдениетімен тығыз байланыста қарастырады.
Академик Р.Сыздықова: «Түсті білдіретін сары сөзі бұл күнде әбден түсінікті, жиі жұмсалатын сөздердің бірі. Бірақ осы сөз келген жердің бәрінде де түс атауы бола бермейді бар», − дейді [4,136]. Содан соң ғалым сары алтын тіркесі туралы: « … сары − парсыша сар сөзі, ол − «таза, қоспасыз, пробасы жоғары (алтын, күміс жөнінде)» деген мағынаны білдіреді (Перс.–русск.сл., II, 435)», − деп ойын сабақтайды [5,136 ]. Сары сөзінің бұдан басқа да тіркестерде түстен өзге мәндегі сөз болып келетін жерлері бар. Мысалы, сары уайым тіркесіндегі сар да парсы сөзі, парсыша сар сөзінің бір мағынасы − «уайым, қайғы» …бір мағыналы екі сөздің қабаттаса айтылуынан пайда болған плеонастық тіркес» (Перс.– русск. Сл., II, 435). «Сары уайым» тіркесіндегі «сары» сөзі, − дейді Р.Лауланбекова, − түсті білдірмейді, плеонастық тіркес те емес. Себебі сар (ы) сөзінің түркі тілдеріндегі бір мағынасы – шын, нағыз деп [6,8] академик, профессор Р.Сыздықованың пікірін жоққа шығарады.
Жалпы, пікір айта білу керек, бірақ өте мұқиат болған жөн. Академик Р.Сыздықованың пікірі бойынша, плеонастық тіркес, оның өзінің контексте қолданылуы, соған сай атқаратын қызметі, жасалу жолдары бар. Бұл − қисынды пікір. Олай болса, сары, сар сөздері бірде таза, қоспасыз, бірде нағыз, шын, бірде Е.Қойшыбаевтың көрсетуінше [7], кең, басты, негізгі, айқын, анық көрінген деген мағыналарды білдіреді екен. Алғаш рет түр–түсті білдіретін қазақ топонимдерінің семантикасына көңіл бөліп, зерттеуге нысан еткен − топономист Е.Қойшыбаев.
Академик Я.К.Гротт: «Осы уақытқа дейін түсіндірмесі берілмеген, мағынасы ашылмаған жердің, шатқалдың т.б. атаулары филология тұрғысынан қарастырылса, яғни атаулардың мағынасы ашылып, аударылатын болса, географияны оқытудың қызықты да мазмұнды болатыны сөзсіз еді. Топографиялық атаулар еш уақытта жайдан жай тағылмайды және мағынасыз болуы мүмкін емес. Онда көбінесе шатқалдардың айырықша белгілерін немесе елді мекеннің ерекше белгілерін білдіретін, немесе заттың шығу тегіне сілтейтін, немесе, тіптен, белгілі бір жағдайларға байланысты болуы мүмкін», − дейді [8,123].
А.Әбдірахманов, О.Сұлтаньяевтың еңбегінде түр–түсті білдіретін қара сөзіне байланысты Қараағаш, Қаракөл, Қаратал, Қарақамыс, Қараөзек, Қараүңгір, Қарашілік деген тағы басқа сол сияқты Тайынша, Г.Мүсірепов, Зеренді, Айыртау аудандардағы елді мекен атаулары кездеседі. Бұл елді мекен атауларына ғалымдардың сөздігінде лингвистикалық негіздеме берілген. Авторлардың пікірінше, бұл түстің мағынасы өсіп тұрған ағаштың алыстан қарайып көрінуін, енді бірде көлдің қамысты, шөпті болып, қарайып жататынын, қара құрақ тектес қамыс өсіп тұратынын, өзектің жары тік болып, түбінде өсімдігі шамалы өсіп, сайдың топырағы шығып, қарайып жататынын, көл маңында қарайып жатқан үңгір бар екендігін, шілік пен биік шөптің аралас шығып, алыстан бұйраланып, қарайып жататыны – уәж. Сөздіктегі берілуі:
ҚАРАӨТКЕЛ / Караоткель / – е.м., Зеренді ауд. Қара / сын есім / + өткел / зат есім / сөздерінің бірігуінен жасалған атау. Мағынасы сол маңдағы бір су ағатын жырадан, бұлақтан өтетін тайыз жер қарайып батпақтанып жататынын білдіреді [1, 63–66].
ҚАРАСУ / Карасу / – е.м., Уәлих. ауд., СҚО. Қара / сын есім / + су / зат есім / сөздерінің бірігуінен жасалған атау. Мағынасы елді мекен өзеннен, сайдан бөлініп қалатын қара судың маңында орналасқанын білдіреді [1, 66].
Олай болса, сол тәріздес Үлкен Қараой, Үлкенқаратал, Үлкенқарашілік, Сексенбай Қараталы деген көл, жер, шоқ атаулары Ақжар, Зеренді, Айыртау аудандарында орналасқан. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған атаулардың құрамындағы қара сын есімінде түстің өзіне тиісті мағынасы сақталған.
Жер–су атауларында түр–түс ауыспалы, бейнелі мағынада, символдық мәнде де жұмсалып жатады. Мысалы, Щучье, Зеренді аударында бұлақтың маңында орналасқан Қарабұлақ деген елді мекен көрсетілген. Топонимист ғалымдар атаудың мағынасы – «суы мөлдір болып ағып, бірақ мал су ішкендіктен қарайып жататын бұлақ» деп жазған.
Түркі тілдері топонимикалық жүйесінде қара су тіркесінің мағынасы түр– түске қатысты емес, жерге байланысты жиі қолданылады екен.
«Қара» нақты түр–түсті білдіретін белгіден басқа осы өңірдегі алғашқы, бастапқы, байырғы деген мағынада қолданылуы да ғажап емес (байырғы бұлақ). Әрине, зерттеу қажет.
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин сол сияқты белгілі этнограф Ө.Жәнібековтің пікірлерін басшылыққа алсақ, ертеректе қазақ халқы мәйітті қойған соң, «қара» тұрғызған.
«Қара» тұрғызу дегеніміз не?
«Қара» тұрғызу дегеніміз – найза ұшына белгі байлау, мәйіт жас болса – қызыл, үлкендер болса – ақ, орта жаста болса – бір жағы қара, бір жағы қызыл немесе ақ матадан құрап тігеді. «Мұның мәнісі бұл үйде қандай жастағы адамның өлгенін осы белгі бойынша жүргіншілерге білдіру [9,170]. Бұл – қазаның белгісі. Қазақ танымдағы қаза белгісінің қандай түрі болса да, «қара» деп аталады.
Қара түс – қайғының, өлімнің, қорқыныштың, зұлымдықтың символы, кейде мықтылық пен күштіліктің символы ретінде де жұмсалады.
Келесі бір «қара» түске қатысты сөздерді бағамдап көрсек. Ол –қара қазан.
Қара қазан қолданысындағы қара сөзі мүлде басқа, түске қатысы жоқ мағыныны білдіреді.
Қазан басқа ыдыстарға қарағанда қазақ тұрмысы мен мәдениетінде алатын орнының ерекше жоғары болуы оның күнделікті тіршіліктің құралы болуымен байланысты. Қазақ дастарханындағы тағамдардың барлығы да ең алдымен осы қазаннан өтеді. Халық жай ғана қазан демей, оны қара қазан деп қастерлеген. Бұл жерде қара сөзі «қасиетті, киелі, берекелі» деген ұғымды білдіріп символдық мәнге көшкен.
«Қара» түсінің қасиетті, киелі, төзімді, алғашқы, бастапқы, байырғы сияқты қолданыстары бар, олар: қара шаңырақ, қара халық, қара өлең, қара сөз, қара қағаз, қара басы, қара орман, қара жол, қара жел, қара боран, қара қыпшақ, (геосимволикалық мән), қара керей, қара жұмыс, қара су, қара табан, қара сирақ …
Түр–түске қатысты зерттеулердің көш басында тұрған Э.В.Севортян, Ә.Қайдаров, А.Кононовтың еңбектеріне сүйенсек, түс атаулыны олар негізгі және қосымша түстер деп екіге бөлген. Ал ақ, қара – негізгі түстердің бірі.
«Қараға» антоним болатын «ақ» түс жайында А.Жартыбаевтың пікірі топоним құрамындағы түр–түс туралы ойымызды нақтылай түседі.
«Ақ» компоненті жер–су атаулары қазақ топонимикасында өте жиі және топоним түрлерінің жер, су, тау, қала, мекен, дала – бәрінде де кездесе береді. Мысалы, Ақасық, Ақбас, Ақдым, Ақешкі, Аққұлақ, Ақмола, Ақтау, Ақтөбе, Ақалтын, Ақтоғай, Ақкөл, Ақажар, Ақтас, Ақтақ, Ақжал, Аққұм, Аққұдық т.б. «Ақ» компонентімен келген атаулардың бәрі сол атаудың «ақ» екендігін білдірмейді. Мысалы, Аққұм – Балқаш көліндегі түбек. Сол елді мекеннің атауы. Ақ сөзі құмның түсін көрсетпейді, сипатын көрсетеді. Этимологиясы − «сусымалы құм, ақпа құм»[10,49]. Ал Э.В.Севортян болса: «…ақ – «аға» және «әке» деген туыстық атаулардағы екі сөздің де негізі ақ–оқ (қартаю) етістігінен өрбіген деген пікір айтады. Егер «ақ» түбірінің көне түркі тілдерінде, шынымен, «қартаю, жасы ұлғаю» деген синкретикалық мағынасы болса, онда «қосағыңмен қоса ағар» деген тілек мәнді тіркестегі «ағар» сөзі де жоғарыдағы «ақ» түбірімен төркіндес болуы ықтимал [11,57]. Олай болса, «қосағыңмен қоса ағар» деген тілек мәнді тіркестің жоғарыдағы түбірмен төркіндес болу ықтималдылығын ескерсек, мағынасы – «қосағыңмен қоса қартай». Дәл осылай түсінсек, сөкеттігі жоқ.
Проф. О.А.Сұлтаньяевтың еңбегінде «ақ» түске байланысты 27 топоним көрсетілген.
Түркі әлемінің символы саналатын көк түске байланысты «Көкшетау өңірінің жер–су атаулар сөздігінде» Көксеңгірсор көл (гидроним), Көктерек елді мекен (ойконим), Көкше деген тау (ороним) және Көкшетау атты тау (ороним), қала атаулары бар. Осы топонимдердің ішінде Еңбекшілдер ауданындағы Көксеңгірсор гидронимі туралы: «Сеңгір / сянгар / деп иран тілдерінде тау, қыратты, ал сор деп жергілікті қазақтар тұзды, саумалды, ащы көлдерді айтады. Ендеше атаудың мағынасы көк таудың жанындағы көл дегенді білдіреді» [1,59]. Бұл топонимде түсті білдіретін көк сын есімінің мағынасы сақталған.
Көк түс туралы сөз қозғалса, алдымен көне түркілердің тотемі болған Көк бөрі еске түседі.
Қазақ халқының түстаным әлемінде тұрмыс–тіршілігінің көзі төрт түлік мал болғандықтан, көк, көгілдір түстердің орны ерекше. Сол себепті де көк биенің сүті бала біткеннің ауруына ем, дертке дауа, ал көк ешкінің терісі шертпе ауруына шалдыққан бала үшін сауығудың бірден –бір жолы деген түсінік қалыптасқан. Тіпті ұзақ сапарға төзімді деп қазақ қара көқ, қара түсті жылқыларды баптаған.
Демек, этномәдени мән–мағынаға ие көк түс, біріншіден, қасиет, киеліліктің, екіншіден, еркіндіктің, сенімділіктің символы, үшіншіден, жастықтың, өсіп–өнудің, сол сияқты шексіздік пен биіктіктің бейнесі аспан, тереңдіктің бейнесі – теңіздің символы.
Жер –су атаулары адамзат пен қоршаған ортаны тікелей байланыстыратын, сол арқылы этностың тілдік, территориялық, этникалық сәйкестігін айқындайтын маңызды тілдік мәдени фактор. Ал осы жер– су атауларындағы түр –түстің ерекшелігі туралы:
«Тілдегі түр –түс атаулары – белгілі бір заттың сапалық сынын ғана білдірмей, сонымен қатар бір этностың ұзақ тарихы, оның рухани– мәдени өмірі, эстетикалық талғам – танымы, ұлттық психологиясы, салт– сана, әдет– ғұрып туралы да мол мағлұмат бере алатын күрделі категория. Бұл түр– түс атаулары әртүрлі аспектіде лингвистикалық, психологиялық, когнитивтік, тарихи –мәдени, этнолингвистикалық зерттелуімен айшықталады» [ 12, 21].
Ойымызды түйіндесек: «Әрбір жер атауының төркіні туралы талай–талай аңыздар мен әңгімелер бар… Соның бәрін жас ұрпақ біліп өсуге тиіс», – дейді Елбасы Н.Назарбаев: «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыруында» [13, 2].
Демек, белгілі, танымал ғалымдар А.Әбдірахманов, О.Сұлтаньяевтың «Көкшетау өңірінің жер–су атаулар сөздігі» деген еңбегіндегі атаулар тарихын зерттей отырып, біз оны тереңірек зерделеудің, тағы да қаужай түсудің қажет екенін ұққандаймыз. Өзіміз үнемі қолданып жүретін түр–түс атаулары әр уақытта өзіне тиісті мағынада емес, топонимдер құрамында заттың сапасын, көлемін, қимылдың сипаты тағы басқа да қолданыста жұмсалатындығына көзіміз жетуде.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1 Әбдірахманов А., Сұлтаньяев О. Көкшетау өңірінің жер–су атаулар сөздігі. − Көкшетау. КМУ–нің баспаханасы. – 151б.
3 Қазақ әдеби тілі сөздігі.12–том. –Алматы, 2011. – 752б.
3 Қайдар Әбдуали. Қазақтар ана тілі әлемінде: этнолингвистикалық сөздік. – Алматы, Т. 3; – 2013. – 608б.
4 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. –Алматы, 1994. – 272б.
5 Гаффаров А. Персидско–русскнй словарь. Москва, II, С.435.
6 Лауланбекова Р. Түр–түс компоненттікүрделі аталымдардың танымдық сипаты (сын есім+ зат есім үлгісі бойынша). КарМУ–дің Хабаршысы. №4\2012.
7 Қойчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана. −Алматы, 1974. –
С160
8 Мадиева Г.Б., Иманбердиева С.Қ., Мадиева Д.Б. Ономастика: зерттеу мәселелері. − Алматы, 2016. − 160 б.
9 Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. – Алматы, 1988. – 318б.
10 Жартыбаев А. Қарағанды өңірі топонимдерінің мағыналық және құрылымдық сипаттары. –Қарағанды, 1988.
11 Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. −Москва, 1978, − С.172
12 Хабиева А.А. Тарихи лексиканың мазмұндық құрылымындағы коннотаттық компоненттер (Махамбет шығармашылығы негізінде). Автореферат, Алматы, 2007. 13 Егемен Қазақстан. 26. 04.2017.
Р. Ж. Киякова
СЛОВАРЬ ТОПОНИМОВ КОКШЕТАУСКОГО РЕГИОНА»:
АКТУАЛЬНОСТЬ ЦВЕТООБОЗНОЧЕНИЯ
В статье рассматривается проблемы цветообозначения в труде «Словарь топонимов Кокшетауского региона» лингвистические основы наименований озер, родников, населенных пунктов, рощы и также ставшим обьектом колоративной лексики. Даны аргументы, соображения различным семантическим значениям желтого, красного, синих цветов в составе топонимов.
R. Zh. Kiyakova
DICTIONARY OF KOKSHETAU REGIONS TOPONYMY: EXPLANATION ABOUT COLOUR
The article discusses the problems of linguistic basis, etymology, and form of vocal lexicon, which are the lakes, streams, settlements, shrubs, the lakes, the glossary of the Kokshetau region. The arguments, judgments, and arguments of various semantic meanings in the toponymy of yellow, black, blue are made.