Омар Хаям туралы
1859 жылы ағылшынның белгілі ақыны Эдвард Фицджеральд «Омар Хаям рубаяттары» деп аталатын өлеңдер кітабын жарыққа шығарды. Кітапқа әрқайсысы 4 жолдан тұратын жүзге тарта өлеңнің парсы тілінен аудармасы енген. Мұндай өлең формасы «рубалт» деп аталады. Қазақша оны кейде «төрттаған» деп те айтып жүр. Рубалт Шығыс ақындары арасында мол таралған өлең түрі. Мұнда әрбір өлең бас-алғы тқөрт жолмен (рубалттың түбірі арабша «төрт» дегенді білдіреді) шектеліп, белгілі бір бүтін ой топшысын білідіріп отырады. Міне, осы аударма кітап парсы-тәжіктің ұлы ақынын Европаға алғаш рет алып келіп, оны Батыстың оқушы қауымымен қауымтырған еді. Осыдан кейін Омар Хаям туралы, оның поэзиясы жайлы біріне-бірі қайшы, шым-шытырық пікірлер айтыла бастады. Оның ойлы, мұңлы өлеңдері көп көңіліне жол тапты. Дәл осы қарсаңда, атап айтқанда 1851 жылы неміс математигі Франц Вепке Парижде «Омар әл-Хайямидің алгебрасы» деген еңбек жариялады. Мұнда бұрын Европа ғылымына бүтіндей мәлімсіз орта ғасыр ғұламасының алгебралық трактатының арабша тексті мен французша аудармасы келтірілген. Тарихтағы аса көрнекті алгебралардың бірі Европа ғалымдарымен алыс заманнан аса талғын ұстап келіп осылай табысып еді.
Алғашқы кезде ақын Омар Хаям және математик әл-Хайями екеуі екі басқа кісі саналып жүрді. Мәселен, 1897 жылы шыққан Брюкгауз бен Европаның энциклопедиясында ғалым, ақын болып, екі бөлек екі томда (42 және 73 томда) дара-дара жүр.
Әрине, бұл жаңғастық кейін жөнелді. Ол ол ма, Омар Хайямидің ғылым мен өнердің өзге саларында да еңбектері үлкен екені ашыла бастады (философия, физика, астрономия, тарих, музыка, медицина т.б.). сөйтіп, Омар Хайям дүние жүзілік әдебиет және ғылым тарихындағы ұлы тұлғалардың біріне айналды:
Дүниенің бар түкпірін оймен шолдым,
Сатурнның сырын да танып болдым.
Сан тосқауыл, шиелер шешілгенмен,
О, ажал, жалғыз жұмбақ қалып қойдың.
Өзінің өлмес рубаяттарының бірінде Омар Хайям дүние тану тұрғысындағы қолы жеткен біліктерін осылай бейнелейді. Мақтанға жоқ, сөзге сараң ұлы ойшылдың бұл сөздерінің асқақтық емес, ақиқат екендігі Омар Хайямнығң жан-жақты творчествасымен талыс әрбір адамға белгілі.
Ойшыл ақын, терең философ, асқан математик – Омар ибн Ибранем әл-Хайями (1048-1131) Хоросанның басты қаларының бірі болған Нишапурда туған. Алайда, ол өмірінің түрлі кезеңдерінде Орта Азия мен Иранның, Самарқанд, Мерв /қазіргі Мары/, Исфаған, Рей және басқа қалаларында тұрып, қызмет жасайды. Хайям туып-өсіп, өмірінің көбін өткізген Нишапур қаласы – шығыста ежелден белгілі шаһарлардың бірі. Оның атын тіпті «Мың бір түн» ертегілерінен де кездестіреміз. Ол қазір де бар. Харасанның басты қаларының бірі, Солтүстік-шығыс Иранда орналасқан. Хайямның тұсында Харасан қазіргі Ирандық Харасанмен бірге Түркменстанның және Ауғаныстанның территориясын алып жатқан үлкен өлке болатын. Оның тарихы, бір жағынан, жалпы Иранның, екінші жағынан, Орта Азия тарихымен тығыз байланысты болып келеді.
ХІ ғасырда Харасанға түрік-сельджуктер басып кіреді. Олардың басшысы Тоғрул – бек (1063 ж өлген) Махмұд Ғазнауидің баласы сұлтан Масғұдтің әскерінің быт-шытын шығарып бүкіл Харасанға әмір болады. Осыдан кейін сельджуктер тоқтап қалмай Хорезмиді, бүкіл Иран мен Азербайжанды, ал 1055 жылы араб халифатының астанасы Бағдатты басып алады, Тоғрул-бек сұлтан болады. Басқыншылық саясаты Али-Арслан (1063-1072) және оның баласы Жәлелиддин Малик – шах кезінде онан сайын күшейіп, сельджуктер Қытайдан Жер Орта теңізіне, Кавказдан Иеменге дейін созылып жатқан байтақ мекенді иемденді. Осылай құрылған феодалдық мемлекеттің қай жағынан болса да нығаюына, көркеюіне ақылды да саясатшыл уәзір Низам әл-Мусик (1017-1092) көп еңбек сіңіреді. Ол мемлекеттің көтеруде ғылым мен мәдениеттің маңызын дұрыс түсінеді, ғалымдарға қамқорлық жасап, оқу орындарын ашуға себепші болады. Соның бірі Бағдаттағы әйгілі «Низамил» академиясы болды.
Сельджуктер империясының орталығы ең әуелі Харасанның Мерв қаласы болып, кейін Исфаханаға көшіріледі. Хайям кезінде Харасан халқының көпшілігі парсы тілінде сөйленетін. Ақын өзінің бүкіл өлеңдерін және кейбір ғылми трактаттарын осы тілде жазған. Кейіннен бұл өңірді түріктер басып алған соң түркі тілінің әжептәуір ықпалы күшейтеді. әрине, араб тілі негізгі ғылми ортақ тіл болып қала береді.
Омар Хайям Орта Азияда осы көшпелі түрік тайпаларының, яғни сельджук сұлтандарының дәуірлеп тұрған кезінде туып, өмір сүрген. Хаямның толық аты – жөні Гилседдин Әбу-л-Фатх Омар Ибн Ибрахим Хайям Нишапури. Омар — өзінің аты, Ибрахим- әкесінің аты, Нишапур – шыққан қаласы : Әбу-л-Фатх – Фатхтың әкесі дегенді білдіреді, бұған қарай оның осы есімді баласы болған деген үзілді –кесілді қорытынды шығаруға болмайды, мұндай қосымша ол кезде көбінесе жайдан – жай-ақ тіркеле салатын болған (мәселен, Әбунасыр Фараби т.б.). Ал Хайям деген әкесінің мамндығы болуы мүмкін деп топшылайды. Бұл туралы ақынның бір өлеңінде астарлап айтылған. Сөйтіп, Хайям қолөнершілер тегінен шыққандығы байқалады.
Хайямның жас шағы жайлы нақты мағұлматтар аз, кейбір рас-өтірігі белгісіз деректер ғана бар. Мысалы белгілі тарихшы Фазлаллах өзінің «Шежірелер жинағында» Хайямның балалық шағы туралы мынадай мәлімет келтіреді: «Біздің әмірші, Омар Хайям және Низам әл-Мүлк үшеуі Нишапурда бір ұстазда оқыған. Жас балаларға тән достыққа беріктік әдеті бойынша олар бірінің бірі ұрттап, егер үшеуінің қай-қайсысының болсын үлкен лауазымға қолы жетсе, қалғандарына қамқорлық көрсетіп, жәрдем етуге ант береді. Кейіннен Низам әл-Мүлк сельджук сұлтанның уәзірі болады. Омар бала кездегі серт бойынша оның алдына келген көрінеді. Сонда уәзір баяғы сөзде тұрып, «Нишапурдың және оның айналасының билігін саған бердім», дейді. Сонда ол кезде белгілі де беделді ғұлама болған Омар: «Мен халыққа әкімдік етуді ойламаймын. Маған одан да ақша –пұл жөнінен қарасып тұрғайсың,» — депті. Низам әл-Мүлк оған жыл сайын төленіп тұруға тиіс кесімді жалақы беруге бұйрық беріпті». Бұл аңыздың шын-өтірікті өз алдына, алайда Омардың әкімдікті сүймейтін, кішіпейіл мінезі шежірелердің хатында қалуы кездейсоқ емес сияқты. ХV ғасырда жазған автор Яр-Ахмед Табризи, Хайям он жеті жасында ғылым мен философияның бар саласын жетік меңгерген төселген ғалым болғандығын айтады. Омар Хайям күн көріс қамы үшін ұстаздықпен шұғылданады. Ол кезде кедей-кембағал кісінің ұстаздық етуі, ғылым жолын қууы аса қиын болатын. Бұл үшін ғалым сарай төңірегінде хатшы ақын, жұлдызшы, тәуіп мамандықтанрының бірін атқару шарт. Бұл жағдайда ғалымның тағдыры билеуші әкімнің ақыл-парасантына, қас-қабағына, сарай маңындағы төңкеріс, айла-шарғыға тікелей тәуелді болатыны өзінен-өзі түсінікті. Жайем өмір сүрген талассыз соғыс жайлаған аумалы – төкпелі заманда алдыңғы қатарлы ойшылдар мен ғалымдар халі тым ауыр болды. Олар өз көзқарастарын надан да менмен сұлтандардың, пасық та залым дін басылардың ыңғайына қарай құбылтып отыруға мәжбүр болды. Алгебраға арналған трактатының алғы сөзінде Омар Хайям бұл жағдай туралы жабырқай жазады. «Менің тағдырдың тәлкегінен ғылым ісімен жүйелі түрде айналасуға мүмкіндігім болмады. Тіпті, азды-көпті ойлануға мұрша жоқ. Талай ғалымдардың қырылып кеткенін де көзбен көрдік, олардың жапа шеккен біраз бөлігі ғана аман қалды. Оларда ғылым дамыту жөнінде ешбір жағдай қалмады. Ал қазір ғалымның атын бүркеніп жүргендердің көпшілігі арамзалар, олар шындықты жалғанмен жабушылар, білмесе де білемін деушілер. Бар білгенін олар құлқылы үшін, азғындық жол үшін жұмсайды. Егер білетін кісілерді, ақиқат жолына жетуге ұмтылушы адал білімпаздарды жолықтыра қалса, олар оны барынша жек көріп келемеж етуге дайын тұрады,» — дейді Хайям.
Хайям 1131 ж Нишапур қаласында 83 жасында қайтыс болған. Ғалымның өлімінің басы-қасында болған туысы Мұхаммед ал-Бағдади мынадай деректер береді: «Ол алтын тіс шұқығымын алып тісін асықпай тазатты да қолына Әбу Әлидің «Шипа кітабын» алып метафизикасын баптап оқи бастады. Дара және көп жайлы айтылған жерге жеткенде, екі бет арасына тіс шұқығын қойып, хатшыны шақыршы, мен өсиет жаздырайын деді. Сонан соң жалма-жан тұрып намазын оқыды, нәр татқан жоқ. Кешкі намаздан кейін сәждаға басын қойып: «О тәңірі, мен бар мүмкіндігім келгенше сені тануға ұмтылғаным өзіңе аян. Кешір мені, менің сені білуім – менің саған қарай сапар шегуім,» — деп жан тапсырады.
Омар Хайям – ең әуелі сырға толы, парасатты пайымдаулар мен ойға негізделген рубалардың авторы. Одан қалған мыңнан аса рубалт бар. Олардың кейбіреулері бірнеше нұсқада кездеседі. Бұлардың басым көпшілігінде ол шариғаттың нұсқауларына қарама-қарсы бұл дүниенің қызығын паш етеді, адамның еркіндігін дәріптейді. Сондықтан да тарихшылар Хайямның рубалттарын «шариғатты шағып алатын ұлы жыландар» деп тегін атап жүрген жоқ. Хайямның өлеңдері мұсылман дінінің қатып қалған қағидаларына, дүмше молдалардың өтірік уағызына қарсы бағытталып, ащы мысқыл мен ажуаға толы болып келеді.
Мәселен:
Шағбанда шарап ішсең күнә дейді
Ішкізбес раджабта хұда, — дейді.
Екі айды пайғамбар мен құдай алса,
Ішеміз оразада шыда, мейлі.
Тікен бар бізге гүлі бұйырмаса,
Оты бар бізге нұры бұйырмаса.
Крес пен қоңыраулы шеркеуі бар,
Мешіт пен бізге діні бұйырмаса немесе,
О, құдірет, пақырыңды салған кезде-ақ қалыпқа,
Оңбасымды білдің сөзсіз, түспейінше табытқа.
Аямадың қасақана күнәкәр ғып жараттың
Сөйте тұра, әділдік пе, шыжғырғаның тамұқта.
Кейде ақын рубалттарынан бұл дүниеге риза болмаушылық, торығу лебі соғады.
О, тәңірім, жүрегімді қан қылдың ғой,
Бақытқа бір жарытпай зар қылдың ғой.
Самалды бетіме ескен жалын етіп,
Суымды аузымдағы зәр қылдың ғой.
Хайям кейбір өлеңдерінде адамның әлеуметтік өміріндегі теңсіздікке қарсы шығады.
Сұм тағдыр! Сұмырайларға нан бересің,
Су мен жер, үй, салтанат, сән бересің
Бір үзім нанға зар боп жүргендер көп
Алмаған адал жанда бар ма еді өшің?
Жалпы, Омар Хайям өлеңдерін философиялық терең ойларды халыққа қонымды түрде жеткізу үшін құрал ретінде жұмсайды.
Ол бірнеше философиялық трактат жазған ғұлама. Олар: «Болмыс және борыш туралы трактат», «Үш сауалға жауап», «Жалпыға ортақ ғылымның пәні жөнінде ақылдың шамшырағы» т.б. ол Аристотель, Фараби, ибн-Синаның көзқарастарын қабыл алып, дамытушы. Ол философ ретінде идеалист бола тұра көп мәселелер жөнінде материалистік позиция ұстаған. Хайям Европада «концепциялизм» деп аталған философиялық ағылшын негізін салушы.
Омар Хайям дүниенің ақиқаттығына шүбә келтірмейді. Ол жаратылыстану ғылымына да тоқталып, календарь реформасына байланысты жүргізген. Ол сондай-ақ «Алтын мен күмістен тұратын заттардағы алтын, күмістің мөлшерін анықтау өнері жөнінде физикалық трактат жазған. Осымен қатар ол медицина – тәуіптік өнерімен де көп шұғылданса керек. Бір нұсқада Омар Хайям сұлтан Салжар жас шағында шешекпен ауырған кезде оны емдеп жазды деген дерек бар.
Омардың ғылыми еңбектерінің салмақты жағы оның математикалық жетістіктерінде жатыр. Ол алгебра жөнінде «Алгебра және әлмунабала мәселерін дәлелдеу туралы» атты көлемді трактат жазады. Бұл еңбек сайып келгенде «алгебраның атасы » атанған ұлы Хорезмидің алгебрасы жөніндегі трактатының заңды жалғасы.
Қорыта айтқанда, Омар Хайям – үшінші дәрежелі теңдеулерді тұңғыш рет саралап, оларды шешуді белгілі бір жүйеге салуға талпынған математик.
Омар Хайямның математика тарихында көрнекті роль атқарған тағы бір трактаты – «Евклид кітабындағы қисын аксиомаларға түсініктеме деп аталады.
Хайям аты қазақ халқына бұрыннан мәлім есім. Революцияға дейін – ақ ескіше оқыған кітаби ақындар, зиялылар Хайямды, оның шығармаларын білген. Дінді, дүмше молдаларды ажуа-сықақ еткен рубаяттары көптеген ақындарға үлгі болған.
Талантты ақын Қуандық Шаңғытбаев 1964 жылы Хайямның рубалттарын тікелей парсы тілінен қазақшаға аударып бастырды. Соңғы он жыл ішінде Омар Хайямның өмірі мен творчествосы жайлы осы жолдардың авторы мен М.Исқақов арнайы мақалалар жарияланды. Қазақ Совет әдебиетінің көрнекті өкілі Сәбит Мұқанов Хайямның ұлылығын бір шумақ өлеңмен былай тұжырымдайды:
Төрт жолмен талай ойды етке баян,
Сондықтан да атағы әлемге аян.
Мәңгіге төрт тағандап тұрып қалған
Не деген берік еді Омар Хайям
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ауданбек Көбесов «Шығыс жұлдыздары».
- Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998