Аудит жүргізудің дәйектілігі және сапасын бақылау
Аудит жүргізу үшін шаруашылық субъектілері аудит фирмаларымен немесе жеке аудиторлармен аудит шартын жасасуы қажет. Қалыптасқан тәртіп бойынша шарт жасаудан бұрын аудит фирмасы немесе жеке аудитор өз тарапынан міндеттеме — хат жазуға тиісті.
Аудитордың міндеттеме хаты өзінің тапсырушы алдындағы жазбаша түріндегі беретін өз жауапкершілігін, алдына қойылған міндет-мақсаттарды орындау үшін көрсететін қызметіне анықтама беру. Аудит шартын жасаудан бұрын міндеттеме хатты тапсырушы өз тарапынан зерттеп, жан-жақты талқылап содан кейін ғана міндеттеме хаттың мазмұны ойынан шыққан жағдайда ғана аудит шартын жасауға келіседі.
Міндеттеме хаттың түрі және мазмүны тапсырушы талабына сәйкес әр түрлі болуы мүмкін, онда негізінде төмендегідей талаптар қойылады:
• қаржы есебін тексерудің мақсаты;
• тапсырушылардың тексеретін мәліметтерінің дұрыстығына жауапкершілігі;
• аудит жүмысының көлемі, ондағы аудитордың жұмыс бабындағы қолданатын заң қүжаттары және ереже-нұсқаулар, нормативтік құжаттар;
• тапсырылатын аудит есебінің, аудит қорытындысының үлгісі;
• жүргізілетін аудит жүмысының бағдарламасы;
• аудит жұмысының төлем ақысы.
Аудит келісім-шартының мазмұны бірнеше бөлімнен тұрады:
Бірінші бөлімінде екі жақтың реквизиті толық көрсетіліп, жауапкершіліктеріне анықтама беріледі. Мысалы, аудитор фирмасының аты, оның жауапты директоры, тапсырушы жағынан шаруашылық субъектісінің аты, оның жауапты қызметкері.
Екінші бөлімінде аудитор жауапкершілігі анықталады. Мысалы, аудит жүмысын орындау мерзімі, құжаттарға жауапкершілігі, коммерциялық қүпиялылықты сақтау тәртібі тағы сол сияқты аудитор міндеттері көрсетіледі.
Үшінші бөлімінде тапсырушының міндеттері анықталады. Мысалы, аудит жүмысын ұйымдастыру, қажет құжаттарды, есептерді уақтында беру. Қажет болған жағдайда әр түрлі анықтамалар беру, қызметкерлерден түсініктемелер алып беру тағы сол сияқты көптеген міндеттерді орындауы қажет.
Осы шартта, аудит жұмысының қорытындысын тапсырушыға өткізу тәртібі де қарастырылады. Міндетті түрде аудит шартына бірінші хаттама тіркеледі. Онда аудит жүмысына төлем нақты көрсетіліп, екі жақ алдын-ала шартқа тіркеу құжатын анықтайды.
Шартта қажет болған жайғдайда қосымша төлем жасау мүмкіңдіктері келісілуі қажет. Оған бірден-бір себеп, аудит барысында шартта қаралмаған жұмыс кездесуіне немесе екі жақтың келісуі бойынша қосымша қызмет жасау анықталған жағдайда болады. Осындай себептермен бірінші жасалынған шарт қайта жасалуы мүмкін.
Аудит барысында шарттың орындалуын тоқтау, жою жағдайы кездеседі. Ол біріншіден, тапсырушы жағынан аудит шартын тоқтату немесе жою талабы қойылуы мүмкін. Оған уақтылы төлем жасаудан бас тарту, өзара акционерлер арасындағы келіспеушіліктер себеп болуы мүмкін.
Сол сияқты аудитор фирмасы жағынан да әр түрлі себептермен аудит шартын тоқтату немесе жою талабы қойылуы мүмкін. Оған себеп тапсырушы шарт талаптарын орындамаудан болады.
2. Аудиторлық дәлелдеулер, оның түрлері
Аудиторлық дәлелдер дегеніміз аудиторлардың сараптама жұмысы немесе клиенттерді және үшінші тұлғаларды тексеру барысында алған , жиналған ақпарат және аудиторлық қорытындының негізіне қызмет етеін нәтиже болып табылады. Бұл ақпараттар арқылы аудитор қорытынды жасап, өз көзқарасын білдіре алады.
Аудиторлық дәлелдер құжаттар мәліметтерінің қайнар көздерінен , бухгалтерлік есеп құжаттарынан , мамандардың қорытындыларынан және тағы басқа қайнар көздерден құралады.
Аудиторлық дәлелдер релевантты және жеткілікті болуы керек. Дәлелдің релеванттілігі – бұл қандай да бір мәселені шешу үшін оның бағалылығы. Дәлелдің жеткіліктілігі- бұл нақты әрбір жағдайда ішкі бақылау жүйесін және аудиторлардың тәуекелді бағалау негізінде анықталады.
Аудитор кез келген жағдайларда объективті негізделген қорытынды жасау үшін қажетті дәлелдер санының жиналғандығына сенімді болуы керек. Аудиторлық дәлелдердің сапасы оның қайнар көздеріне тәуелді болады.
Аудиторлық дәлелдер ішкі, сыртқы және аралас болып бөлінеді:
— ішкі дәлелдер- клиенттерден алған ақпараттар;
-сыртқы дәлелдер- үшінші тұлғалардан, басқа да ұйымдардан алынған ақпараттар;
-аралас дәлелдер- клиенттерден алынған және де сыртқы қайнар көздермен бекітілген ақпараттар болып табылады.
Аудиторлық дәлелдердің сапасы оның қайнар көздеріне тәуелді. Аудиторлық дәлелдер тексерілетін кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің құжаттары, есептік регистрлері негізінде, статистикалық есеп, салық есебі, келісім –шарттар және т.б. қайнар көздерден алынады.
Аудиторлық дәлелдер жинауда келесідей процедуралар іске асырылады: 1) клиенттің арифметикалық есебін тексеру жоспарына тәуелді ішкі бақылау жүйесі және аудиторлық тәуекелді бағалау; 2) клиенттің әртүрлі активтерінің түгендеуіне қатысу немесе бақылау; 3) жекt шаруашылық , бухгалтерлік операциялардың орындалуын бақылау; 4) басқа үшінші жақтардан жазбаша растау алу жолымен шаруашылық операциялардың дұрыстығы және шоттар бойынша қалдықтар және есеп берушіліктің жеке баптарының дұрыстығын тексеру; 5) клиент кәсіпорыны жетекшілерінен ауызша немесе жазбаша түсініктеме алу; 6) үшінші жақтан клиенттермен алынған құжаттарды тексеру; 7) клиенттің кәсіпорында дайындалған құжаттарын тексеру; 8) аналитикалық процедуралар, яғни фактілер мен көрсеткіштерді және олардың пайда болу себептерін зерттеуді айқындау мақсатында маңызды қаржылық көрсеткіштерді зерттеу.
Жиналған аудиторлық дәлелдер аудитордың құжаттарында бейнеленеді. Ал аудитордың жұмыс құжаттарының мазмұны, сақталуы, безендірілуі аудиторлық қызметтің «Аудиторлық дәлелдер» ережесінде бейнеленген.
3. Құжаттамалар және аудит сапасын бақылау.
Аудиторлармен жұмыс алдында дайындалған барлық құжаттар оның жұмыс қағаздарын ажыратады және аудитті жоспарлауға көмектеседі. Сонымен қатар аудиторлық жұмыстың дәлелі болып табылады. Аудитті тексеру барысында аудитор әртүрлі мәліметтерді пайдаланады. Оларды өз кезегінде тікелей және қосалқы мәліметтер көзі деп бөледі.
Тікелей мәлімет көзі фактілерді тікелей кепілдік анықтама беретін құжаттар- бухгалтерлік есеп кестелері, түгендеу құжаттары және түгендеу қорытындысы, акті.
Қосалқы мәліметтер көзі олар материалдық емес, бірақ сол кәсіпорынның шаруашылық жұмысына қатысты мәлімет.
Бухгалтерлік есеп құжаттарын дәлел көзі мағынасы ретінде 4 топқа бөледі: алғашқы, топтаушы, ерікті, қосымша.
Алғашқы есеп құжаттары- бұл шаруашылық операциялардың нақты орындалғанын немесе оның орындалуына негіз болатын жазбаша анықтама. Топтаушы құжаттар-олар шаруашылық арасындағы өзара ішкі мағынасы бірдей өлшемдермен топтастырылғандарын жинақтап, бір жүйеге кетірілген құжаттар. Ерікті құжаттар- ол құжаттарға материалды-жауапты жұмысшының немесе басқадай қызметкерлердің өз еркімен жасайтын құжаттары. Қосымша құжаттар- кәсіпорын шаруашылығына бақылау жасаушы жеке қызметкерлердің пікір-ойын көрсететін негізде экономикалық фактілерді, құбылыстарды анықтайтын аудиторлық тексеруде көптеген мәліметтер көзі болатын құжаттар.