АУДИТТІҢ ҚОЛДАНЫЛАТЫН АУҚЫМЫ, МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
Аудиттің ежелгі тарихы тереңде және әртүрлі аудармаларда «ол тыңдап тұр» немесе «естуші» деген мағыналарды береді. Аудит қаржылық бақылау ретінде Қытайда қалыптасқан.
ҚР-ң аудиторлық қызметті реттейтін бірінші нормативтік акт 1998 жылы 20 қарашасынан №304-1 «ҚР-ң аудиторлық қызметі туралы» заң болып табылады.
Аудит дегеніміз шаруашылық және қаржылық операциялардың сәйкестігі мен дұрыстығын бағалау мақсатында заңды және жеке тұлғалардың қаржылық есеп беруі мен басқа да құжаттарының ҚР- ның заңына сәйкестігін аудитор мен аудиторлық ұйымдардың тәуелсіз тексерісі.
Аудиторлық қызметтің негізгі түрі болып қаржылық есеп аудиті табылады.
Қаржылық есеп берудің аудитінің мақсаты аудитордың қаржылық есеп беруі бекітілген талаптарға сәйкес барлық мәнді аспектілер бойынша құрылғандығына байланысты өз ойын ашық білдіруге мүмкіндіктің болуын айтады.
Батыс теориясы мен тәжірибесінде аудит деп өз қорытындысында тәуелсіз білікті жұмыскердің сандық бағалауға келетін және арнайы шаруашылық жуйеге жататын ақпараттың белгіленген критерияларға сәйкестік деңгейін білдіру үшін қажетті ақпарат туралы куәлікті бағалау және жинау процесі ретінде санауды айтады. Аудит ұғымы ревизия және бақылаудың басқа формаларына қарағанда едәуір кең, себебі ол қаржылық көрсеткіштердің шынайылығынан ғана тексермейді, сонымен қатар кәсіпорынның шаруашылық қызметінің шығындарын рационализациялау және салықтарды оптимилизациялау мақсатымен ұсыныстар жасайды.
Аудит мақсаттарының мәні мынада: аудиторға керекті өзекті куәліктерді жинауға көмектесетін небір құрылымды құру, сосын дәл қандай нақты көрсеткіштерді берілген жағдайда жинау керектігін шешу.
Мақсаттар әр түрлі тексерістер кезінде бірдей болып қала береді, бірақ нақты көрсеткіштер жағдайларға байланысты әр түрлі болады:
1. жалпы мүмкіншілік деңгейі;
2. сомаларды дұрыс қосу;
3. аяқталуы;
4. меншік құқығы (қосылған самалар бойынша);
5. бағалау;
6. шоттарда корреспонденция және сомаларды көрсету дұрыстығы;
7. шектеулер (баланс күніне жақын шаруашылық операцияларды сәйкес мерзімі бойынша есептеу керек);
8. арифметикалық дәлділік (баланстың жекелеген баптары есептік тіркемелер мен Бас кітап нәтижелеріне сәйкес келеді);
9. толық ашу (шоттарды және оларға тиеселі есеп берудің берілгендерін іс жүзінде көрсетудің дұрыстығы).
Аудит пәні болып субъектінің шаруашылық операцияларын тексеру табылады. Қаржылық аудиттің объектілері қаржылық есеп берудің барлық элементтері: активтері, міндеттемелері, меншікті капитал, табыстар, шығындар табылады.
Кәсіпкерлік қызмет түрі ретінде аудит келесідей қызметті атқарады:
1. Эксперттік – қаржылық есеп беру элементтерін, бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйесіне кешенді тексеру жүргізуді айтады.
2. Аналитикалық – қаржылық есеп берудегі өткен жағдайды талдаусыз және болашаққа болжауынсыз субъектінің қаржылық жағдайын объективті, толық бақылау мүмкін емес. Сондықтан аудиттің толықтығы мен шынайылылығы шаруашылық әрекетке кезеңдік, кешендік талдаумен бекітіледі.
3. Кеңестік – бухгалтерлік есеп, салық салу, банктік іс, мүлікті бағалау, құқықтары және т.б. сұрақтары бойынша семинарлар және сабақтар жүргізуді білдіреді. Сонымен қатар аудитордың аудиттелетін объектіге кеңес беру аудит барысында немесе аудит процедурасына байланысты емес, жеке жүргізіледі.
4. Өндірістік – бұл аудиттің өндірістік бағытын білдіреді, яғни келесі жұмыс түрлерімен байланысты:
— субъектінің бухгалтерлік есебін қалпына келтіру немесе жүргізу;
— аудиторлық қортындысыз қаржылық есеп беруді құру;
— заңды және жеке тұлғаларға салықтар бойынша декларациялар толтыру;
— субъектінің есептік саясатын өңдеу және т.б.
Осы жұмыстың алғашқы үш түрі бойынша берілген кәсіпорындарда аудит жүргізуге болмайды, себебі аудитор бухгалтер ретінде атқарған өз жұмысына қорытынды бере алмайды.
Аудит келесі сипаттар бойынша жіктеледі:
1.Заң талаптарына байланысты:
— міндетті;
— ерікті.
2. Аудит субъектісіне байланысты:
— ішкі;
— сыртқы.
3. Аудит объектілеріне байланысты:
— қаржылық.
— басқарушылық.
— салықтық.
Барлық аудиттер бір-бірімен байланысты.
Негізгі әдебиет: [1], [6], [15], [16], [19], [21].
Қосымша әдебиет: [5], [7].