Азаматтардың әкімшілік-құқыктык мәртебесі
Азаматтардың азаматтық құқықтық мәртебесінің негіздері және оның элементтері ҚР сы азаматының әкімшілік құқықтық мәртебесі дегеніміз азаматтың мемлекетті басқаруға қатысуын және жариялы әрі жеке мүдделерін қамтамасыз ететін заңмен және өзге де нормативтік құқықтық актілермен белгіленген құқықтары, міндеттері және жауапкершілігі. Азаматтардың жалпы құқықтық мәртебесі ҚР ның Конституциясымен, қолданып жүрген қазақстан заңнамаларымен айқындалады. Азаматтың әкімшілік құқықтық мәртебесінің бірнеше түрі бар. Біріншіден, оның күрделі сипаты бар яғни адам мен қоғамның, азамат пен мемлекеттің, жеке адам мен ұжымның қарым қатынастарын білдіретін конституциялық, азаматтық, қаржы және басқа құқық салаларының нормалары. Екіншіден, нұсқамалардың міндеттілігі бойынша онда не тек құқықтар ғана (мыс.арыз жазу құқығы), не тек міндеттер ғана ( мыс.жол жүру ережесін сақтау) , не құқықтар мен міндеттер болады( мыс.шағым бару құқығы және айыппұлды төлеу міндеті). Үшіншіден, азаматтың әкімшілік құқықтық мәртебесінің мазмұны бір жағдайларда қандай да болмасын бір адамның қалауына байланысты болады. (мыс. аң аулау мылтығын алу үшін ішкі істер органдарына рұқсат алуға өтініш жасайды). Төртіншіден, әкімшілік құқықтың субъектісі ретінде құқықтық мәртебесі барлық азаматтар үшін жалпы болып табылатын құқықтар мен міндеттерді(мыс. Өрт қауіпсіздік ережесін сақтау міндеті), азаматтардың тек қандай да болмасын бір санатына ғана тиісті болатын құқықтар мен міндеттерді( мыс. Автомобиль көлігін жүргізушілерге, кәсіпкерлерге, аңшыларға), сондай ақ нақты жеке адамдардың құқықтары мен міндеттерін қамтиды.
Мемлекеттік басқару жүйесіндегі азаматтардың құқықтары мен міндеттері. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі азаматтардың құқықтары мен міндеттері ҚР Конституциясына сай жүзеге асырылады. Мыс. Еңбек ету құқығы (Конституцияның 24-бабы), әлеуметтік қамсыздандыру (Конституцияның 28-бабы),денсаулық сақтау (Конституцияның 29-бабы), Мемлекет ісін басқаруға қатысу (Конституцияның 33-бабы), Әркімнің өмір сүру құқығы (Конституцияның 18-бабы), Еркін жүріп тұру құқығы(Конституцияның 21-бабы) бар. Азаматтардың заңдармен және атқарушы билік субъектілерінің заңға тәуелді құқықтық актілермен белгіленетін және кепілденетін құқықтары бар. Конституциялық құқықтардан басқа азаматтар тікелей мемлекеттік басқарушылық қызмет аясында жалпы және нақты сипаты бар бірнеше өзге де құқықтарды пайдаланады.Бұл құқықтар заңдармен де, атқарушы биліктің өкілетті органдарының заңға тәуелді нормативтік актілермен де тағайындалады және кепілдендіріледі. Егер азаматтар өз міндеттерін орындамаған немесе дұрыс орындамаған жағдайда жауапкершілік туындайды.
Азаматтардың құқықтарының әкімшілік құқықтық мәртебелерінің кепілдіктері мен олардың түрлері. Азаматтардың заңды құқықтарының, міндеттерінің және заңды мүдделерінің кепілдіктері деп олардың нақты жүзеге асырылуы мен қорғалуын қамтамасыз ететін жағдайлар мен құралдар. Мұндай кепілдіктер мынандай әрекеттерден тұрады: Азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруды қамтамасыз ету жөніндегі заңдық міндетін орындау; Оларды жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар жасау; Олардың жүзеге асырылуына байқау мен бақылау жасау; Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау; Оларды бұзған жағдайда санкциялар қолдану. Мемлекеттік басқарушылық қызмет процессінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырудың екі бағыты бар: Біріншіден: Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырудың әкімшілік құқықтық кепілдіктерімен жүзеге асырылады: Азаматтың өзіне бекітілген құқықтарды жүзеге асыру жөнінде атқарушы органға (лауазымды адамға) өтініш жасауы арқылы. Өкілетті органның (лауазымды адамның) азаматтық өтінішін, оның заңдылығы мен негізділігін анықтау үшін, қарауы арқылы. Олардың өтініш мәселесі бойынша шешім шығарылады. Қабылданған шешімді орындауы. Екіншіден: Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың әкімшілік құқықтық кепілдіктерімен жүзеге асырылады. Бұл атқарушы органның (лауазымды адамдардың) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылуы: Байқау жасап отыру функциясы арқылы жүзеге асырылады. Қадағалау арқылы жүзеге асырылады. Атқарушы органдардың ( дауазымды адамдардың) азаматтардың құқықтарын тікелей қорғауы арқылы жүзеге асырылады. Азаматтардың құқықтарыын қорғауды жүзеге асыру жөнінде сот билігі және прокуратура органдары маңызды рөл атқарады. Прокуратура органдары азаматтардың құқықтарын бұзатын басқарудың құқықтық актілеріне наразылық білдіреді. Азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың заңдық жауапкершілігі екі негізде жүзеге асырылады: Тәртіптік жауапкершілік арқылы жүзеге асырылады. Әкімшілік жауапкершілік арқылы жүзеге асырылады. Мемлекеттік қызметші өзіне жүктелген қызметтік міндеттерін, олардың ішінде азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін сақтау мен қорғауды қамтамасыз етуге міндетті. Егер оны бұзған жағдайда тәртіптік жауапкершілік пайда болады. Лауазымды адамдардың әкімшілік жауапкершілігі басқару тәртібін, мемлекеттік және қоғамдық тәртіпті, табиғатты, халықтың денсаулығын, т.с.с. қорғау аясындағы белгіленген ережелерді бұзғаны және сақтамауына байланысты олардың әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін пайда болады. Прокурор әкімшілік іс қозғау туралы қаулы шығаруға құқылы.
Азаматтардың жолдамалары. Жолдамалардың түрлері. Азаматтардың өтініш жасау құқығы ҚР сы Конституциясының 33- бабында бекітілген, соған сәйкес ҚР сы азаматтарының мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін өзі басқару органдарына тікелей өзі жүгінуге,сондай ақ жеке және ұжымдық өтініштер жолдауға құқығы бар. Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі ҚР ның Конституциясына негізделген ҚР сы Президентінің «Азаматтардың өтініштерін қарау тәртібі туралы» 1995ж.19- маусымда қабылданған заң күші бар жарлығының орнына « Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы » 2007ж. 12- қаңтарда қабылданған жаңа заңға сәйкес және өзге де нормативтік құқықтық актілермен реттеледі. Заңда өтініштердің түрлері ажыратылып,олардың ұғымдары берілген. Өтініш дегеніміз: өтінішті қарайтын субъектіге немесе лауазымды тұлғаға жіберілген жеке немесе ұжымдық жазбаша,ауызша не электрондық цифрлық қолтаңбамен расталған электронды құжат нысанындағы ұсыныс,арыз,шағым,сауал немесе үн қосу. Ұсыныс – адамның заңдарды және өзге де нормативтік құқықтық актілерді, мемлекеттік органдардың қызметін жетілдіру, қоғамдық қатынастарды дамыту, мемлекет пен қоғамның әлеуметтік– экономикалық және өзге де қызметі салаларын жақсарту жөніндегі ұсынымы. Арыз– адамның өз құқықтары мен бостандықтарын немесе басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын іске асыруда жәрдем көрсету туралы өтініш – хаты не заңдардың және өзге де нормативтік құқықтық актілердің бұзылуы, өтініштерді қарайтын субъектілердің, лауазымда тұлғалардың жұмысындағы кемшіліктер туралы хабарлама не олардың қызметін сынау. Шағым – адамның өзінің бұзылған құқықтарын,бостандықтарын немесе заңды мүдделерін қалпына келтіру, лауазымды тұлғалардың заңсыз іс әрекеттерін немесе әрекетсіздігін жою,сондай ақ субъектілердің заңсыз шешімдерінің күшін жою туралы талабы. Сауал– адамның жеке немесе қоғамдық сипаттағы қызығушылық туғызатын мәселелер бойынша ақпарат беру туралы өтініш. Үн қосу– адамның мемлекет жүргізіп отырған ішкі және сыртқы саясатқа, сондай ақ қоғамдық сипаттағы оқиғалар мен құбылыстарға өз көзқарасын білдіруі. Бақылау сұрақтары: Азаматтардың әкімшілік-құқыктық мәртебесінің негіздері және онын элементтерінің түсінігі. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі азаматтардың құқықтары мен міндеттерінің жіктелуі. Азаматтардың құқыктарының әкімшілік-құқыктық мәртебелерінің кепілдіктері мен олардын түрлері қалай жүзеге асырылады? Азаматтардың жолдамалары. Жолдамалардың қандай түрлері бар?
Глоссарий: Өтініш шетел азаматы апатрид ұсыныс арыз шағым сауал үн қосу