Жер бедерінің карталарда бейнелену тәсілдері.
Берілген сызық бойынша жер беті учаскесінің тік қимасы профиль деп аталады. Профильдің екі осі және екі масштабы бар.
Топографиялық профиль (латын profilo-кескіні) — берілген сызық бойынша жер бетінің тік қимасы. Профиль сызығы әдетте ең қызықты географиялық объектілерді кесіп өту үшін беріледі. Профильдің көлденең осі бойынша арақашықтық, тік осі — биіктігі немесе тереңдігін көрсетеді.
Карталар бойынша профильдерді құру ғылыми және практикалық міндеттерді шешу үшін аумақтың табиғи жағдайларын әртүрлі зерттеулерде қажет. Профиль-Берілген бағыт бойынша тік жазықтықпен жер тілігінің бейнесі. Ол таңдалған желі бойынша жер беті рельефінің құрылысы туралы көрнекі түсінік береді. Профилдегі арнайы белгілермен геологиялық құрылым, топырақ жамылғысы, өсімдіктер және басқа да элементтер көрсетілуі мүмкін, бұл табиғи орта компоненттерінің арасындағы орналасу заңдылықтары мен өзара байланысты анықтауға ықпал етеді.
Картада сызылған берілген сызық бойынша нүктелердің ең жоғары және ең төменгі белгілерін және олардың арасындағы асып кетуді (профиль биіктігін) анықтайды. Профиль масштабын таңдайды: көлденең, карта масштабына жиі тең, тік-рельеф ерекшеліктерін жақсы көрсету үшін бірнеше есе үлкен (5-10 және одан да көп). Екі өзара перпендикулярлы координаттық осьтерді шегеріп, көлденең осьтің бастапқы нүктесінде профильдің ең төменгі нүктесінен біршама төмен жатқан көлденең белгіге қол қояды. Тік ось бойынша таңдалған тік масштабтағы қима биіктігіне тең кесінділер қойылады және көлденең биіктікке қол қояды.
Көлденең оське профиль сызығын қиып өтетін профильдің бастапқы нүктесінен көлденеңге дейінгі қашықтықты картадан жүйелі түрде ауыстырады және алынған нүктелерден ұзындығы картадағы және тік осьте көлденең белгілеріне сәйкес келетін перпендикулярларды қалпына келтіреді. Ұштары созылған қосады деген шартпен, бір қалыпты қисық. Профиль сызығының үстінде картадан түсірілген оның азимуты, профильдің бастапқы және соңғы нүктелерінің атауы, оның ауқымы көрсетіледі.
Жер бедері-жер бетінің тегіс еместігінің жиынтығы.
Горизонталь -биіктігі бірдей нүктелерді қосатын картадағы сызықтар.
Рельеф картада горизонтальдар арқылы, ерекше шартты белгілермен және биіктік белгілерімен бейнеленеді.
Горизонтальдар -жер бетінің барлық нүктелері бірдей абсолюттік биіктікке ие картадағы сызықтар. Көршілес көлденең екі биіктіктің айырмашылығы рельеф қимасы деп аталады.
Рельефтің қимасы аз болған сайын, ол жан-жақты бейнеленген. Рельеф қимасының шамасы карта масштабына және рельефтің өзінің сипатына байланысты. Ең егжей-тегжейлі рельеф топографиялық карталарда бейнеленеді. Мысалы, 1:25 000 масштабтағы картада (1 см 250 м) тұтас көлденең 5 м кейін жүргізілген, ал 1:100 000 масштабтағы картада (1 см 1 км) жазық аумақтар үшін 20 м және таулы аймақтар үшін 40 м рельеф қимасы қолданылады.
Горизонтальдар бойынша жер бетінің кез келген нүктесінің абсолюттік биіктігін және екі нүктенің салыстырмалы биіктігін (біреуден артық) оңай анықтауға болады.
Горизонтальдар, сондай-ақ беткейлердің құламасын анықтауға көмектеседі. Горизонтальдар бір-біріне жақын орналасқан сайын, еңіс соғұрлым тік. Топографиялық карталардағы рельеф туралы қосымша ақпаратты бергштрихтер – жер бедерінің төмендеуінің қай жаққа жүргенін көрсететін көлденең перпендикуляр жүргізілген шағын штрихтер береді.
1.Теңіз түбінің рельефін бейнелеу үшін изобаттар-тең тереңдіктегі оқшаулаулар қолданылады. Ұсақ масштабты гипсометриялық карталарда олар сондай – ақ ауыспалы қимасы бар, мысалы, шельфте (200 м тереңдікке дейін) – 50 м, континентальды беткейде (2500 м тереңдікке дейін) – 100 және 250, ал терең сулы жазықтар мен ойпаттар шегінде-500, содан кейін 1000 м.
2.Рельефті бейнелеу кезінде биіктік сатыларын бояу үшін құрлық және теңіз түбінің биіктігін және морфологиясын беру үшін ең жақсы бейімделген ерекше түсті гипсометриялық шкалаларды пайдаланады.
Гипсометриялық шкалаларды әзірлеу кезінде мынадай талаптар қойылады::
1) көрші сатылардың түсі мен түстері өзара анық ажыратылуы тиіс, бірақ қарама-қарсы болмауы тиіс;
2) сатылардың түсі үйлесімді болуы керек;
3) бояу картаның қалған мазмұнын қараңғылау керек (түстер мөлдір және ашық болуы керек);
4) түстер мен олардың реңктерін таңдау икемділік, дөңес әсер етуі керек;
5) түстері мен олардың түстері биіктіктері бойынша әртүрлі масштабтағы сериялық карталарға немесе Атластың карталарына ортақ болуы тиіс.