ЯЗЫКОВАЯ ГЛОБАЛИЗАЦИЯ:
АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫК В СИСТЕМЕ ОБРАЗОВАНИЯ РОССИИ И КАЗАХСТАНА
В статье рассматриваются процессы распространения английского языка и формирования англоязычной среды на примере включения дисциплин иностранных языков в систему образования России и Казахстана. Показаны подходы к преподаванию иностранных языков и выбору языка в условиях дореволюционной России, в период Советского Союза и постсоветский период. Представлены концепции введения английского языка в систему образования Республики Казахстан в рамках реализации программы трехъязычия. Новые технологии и СМИ затрагивают сферу образования, причем потенциал новых технологий таков, что они могут радикально изменить практику обучения иностранным языкам. Именно глобализация сохраняет значительное влияние на изучение иностранных языков.
Ключевые слова: английский язык, система образования, выбор языка, программа трехъязычия, иноязычное образование.
ВВЕДЕНИЕ
Термин «глобализация» впервые стал использоваться в 1985 году, определение термину в своих работах дал американский социолог Роланд Робертсон. По мнению ученого, «глобализация – это процесс всевозрастающего воздействия различных факторов международного значения (например, тесных экономических и политических связей, культурного и информационного обмена) на социальную действительность в отдельных странах» [1, 10]. Данный термин может относиться и к процессам, связанным с функционированием языков.
Языковая глобализация находит свое выражение, прежде всего, в широком распространении мировых языков, которые находятся в постоянной конкуренции друг с другом на международной арене. Глобализация влияет на условия, в которых происходит изучение языков. В современном мире на выбор языка часто влияет экономическая составляющая, то есть люди начинают изучать тот или иной иностранный язык по приоритету страны, по экономическим причинам. Более того, глобализация вызывает изменения политических условий, в которых и происходит обучение иностранным языкам, к примеру, английскому языку. Согласно Д. Кристаллу, «естественное условие изменяющегося состояния языков приводит нас к сознанию ситуации, при которой «никто не обладает монополией на английский язык» …» [2, 6]. Вопросы языкового империализма стали исследоваться в 90-х годах ХХ века, что связано, прежде всего, с глобальным распространением английского языка во всех странах мира. Термин «языковой империализм» вошел в научный обиход после публикации в 1992 г. книги Р.Филипсона «Языковой империализм» [3], ученый понимал под ним распространение английского языка как второго. Согласно Филипсону, английский язык должен сохранить свое доминирование в развивающихся государствах.
Английский язык занимает важное место в коммуникативном пространстве в государствах, где он имеет определенный статус, закрепленный в законодательных документах. Например, английский является официальным (государственным) языком в Великобритании (территория исконного распространения этноса), США, Канаде, Австралии и Новой Зеландии, в которых он является средством общения во всех функциональных сферах. В таких странах, как Индия, ЮАР, Пакистан, Малайзия, Филиппины, Нигерия, Гана, Бангладеш, Сингапур, Германия, Швейцария, Китай, Австрия и некоторых других, английский язык имеет статус официального или второго государственного языка, наряду с исконным национальным языком. В странах постсоветского пространства английский язык имеет статус вспомогательного средства общения, принятого относительно недавно и выполняющего ограниченный набор коммуникативных функций. Совершенно справедливо указывает Д. Кристалл на особенность английского языка «оказываться в нужное время в нужном месте» [2, 145], что способствует его становлению как «мирового лидера и закреплению позиций в сферах межнациональной коммуникации» [2, 147].
ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ
Глобализации английского языка способствовало нескольких факторов. Во-первых, это распад колониальной системы в конце 60-х прошлого века, когда английский стал официальным или полуофициальным языком многих освободившихся стран. Во-вторых, национальные экономики стали более интегрированными в глобальную экономику. Втретьих, экономические изменения тесно связаны с технологическими инновациями, поскольку операции на глобальных рынках зависят от скорости информационных потоков, обеспечивающихся применением новых коммуникативных технологий. Новые информационные и медийные технологии все шире вторгаются в сферу образования, особенно в преподавание иностранных языков, радикальным образом меняя практику изучения языков.
Большое влияние на масштабность распространения английского языка имеет процесс постепенного и целенаправленного внедрение его в сферу образования практически всех стран мира. Рассмотрим процесс распространения английского языка в образовательных учреждениях Российской Федерации и Республики Казахстан.
В России до революции иностранные языки изучались только дворянами и представителями разночинной интеллигенции, то есть элитой русского общества. Основными иностранными языками в учебных заведениях были греческий язык и латынь, считавшимися классическими и обязательными к изучению, поскольку подавляющее большинство классических научных трудов того времени все еще писалось и издавалось на этих языках [4].
Главной целью обучения иностранным языкам в Российской империи было научить учащегося не навыкам свободной речи, а литературному переводу. В XVIII-XIX веках в обеспеченных дворянских семьях было принято повседневное общение на иностранных языках, первым из которых был французский. Этот культурно-образовательный феномен ярче всего представлен в романе Льва Николаевича Толстого «Война и мир», определенная часть романа была написана писателем в виде писем на французском языке.
В Советском Союзе, начиная с 1920-х годов, меняются подходы и формы образования, цели обучения языкам, в том числе и иностранным языкам. Главная цель, которую ставят в этот период перед учителями, – это научить читать, понимать письменные и устную тексты. Актуальность приобретают современные западноевропейские языки: английский, немецкий, французский. Изучение их связано с актуальной для того времени задачей: «в относительно минимальный исторический срок нагнать, а затем и превзойти уровень индустриального развития передовых стран» [4]. С 1928 года иностранные языки входят в обязательный компонент программ вузов, чтобы «сделать для студентов обязательным знание, по крайней мере, одного иностранного языка» [4]. Это способствовало постепенному и качественному преподаванию иностранных языков в вузах России и помогло повысить роль этой дисциплины.
Как указывает А.А. Миролюбов, «начался огромный по масштабу», рассчитанный на всю большую страну, эксперимент по обучению иностранным языкам людей разного возраста и уровня общеобразовательной подготовке, следовательно, и цели изучения также были различными. Данный процесс предопределил начало поиска новых методик преподавания, однако на тот период эта работа проводилась недостаточно квалифицированными преподавателями и не была достаточно успешной [4].
Борьба с фашизмом в 40-е годы «стимулировала» изучение немецкого языка. Знание немецкого языка в годы Великой Отечественной Войны было востребованным, в связи с подготовкой опытных разведчиков в рядах советской армии. В Казахской ССР в военный период иностранный язык изучался только в некоторых школах, в связи с этим была серьезная проблема набора обучающихся на факультеты иностранных языков [5]. Основной причиной была как нехватка студентов, так и преподавателей, к тому времени большинство учителей призывного возраста были отправлены на фронт. После разгрома Советским Союзом Третьего Рейха, немецкий язык во всем мире уступает свою роль мировому английскому языку. В самом СССР тоже всё больше делается акцент на изучение английского, а не немецкого языка. Французский язык был востребован еще менее. Так, в 1963 году предполагалось, что английским языком должны быть охвачены 50% наиболее успевающих учащихся средней школы. По 20% учащихся должны были изучать немецкий и французский языки, 10% предполагалось привлечь к изучению испанского и других языков [6]. Большое внимание к изучению английского языка во второй половины ХХ века объяснялась экономическим и политическим лидерством США и Великобритании в мире после Второй мировой войны.
После распада СССР в Российской Федерации стратегия изучения иностранных языков изменилась. К примеру, в 2015-2016 учебном году изучение второго иностранного языка в организациях образования России стало обязательным. Через несколько лет, в 2019 году, выступая в Общественной палате РФ, заместитель Министра просвещения Павел Зенькович ознакомил присутствующих с тем, что «в новых федеральных государственных стандартах (ФГОС) второй иностранный язык перестанет быть обязательным для изучения», будет «рекомендованным» [7]. Это означало, что образовательные организации могут самостоятельно решать, вводить ли изучение второго иностранного языка, ориентироваться они должны, прежде всего, на свои возможности (материальная база, преподавательский состав, положительное решение родителей), чтобы обучение не превращалось в профанацию, и не было повышенной нагрузки на детей. Таким образом, с 2019 года в Российской Федерации согласно ФГОС второй иностранный язык получает статус «рекомендованного». Следует отметить, что отмена обязательного изучения второго иностранного языка имеет как свои плюсы, так и минусы.
В современном мире отношение к английскому языку как к товару влияет на выбор этого языка учебными заведениями, а также и на выделение ресурсов для его изучения. Сфера образования становится все больше зависимой от информационных технологий, которые затрагивают все ее уровни, а также собственно преподавание языков, в частности, иностранных языков, кардинально меняя практику их изучения.
Рассмотрим ситуацию с изучением иностранных языков в Казахстане. Языковая политика в суверенном Казахстане прописана в ряде законов, прежде всего, в законе «О языках в Республике Казахстан» (от 11.07.1997 г.), который утверждает казахский язык государственным языком, русский – официальным языком, а языки народов Казахстана национальным достоянием, историко-культурным наследием страны. Первый Президент Республики Казахстан Н.А. Назарбаев в ежегодных посланиях народу Казахстана неоднократно обращал внимание на вопрос языков. Изменение политических условий Казахстана ставит новые проблемы перед преподавателями казахстанских школ, что касается не только обучению английскому языку, а также и точных наук на английском языке.
В последние годы в государстве осуществляется реализация программы трехъязычия, направленной на освоение гражданами страны казахского, русского и английского языков. Английский язык важен для успешной интеграции государства в глобальную экономику. Содержание образовательного процесса в условиях трехъязычия регламентируют нормативные документы: ГОСО и ТУП. Важно отметить, что казахский, русский и английский языки входят в состав ООД, потому они строго следуют Типовой программе, утвержденной МОН РК. В программе описываются компетенции, которыми необходимо овладеть обучающемуся, а также конкретный языковой материал, подлежащий усвоению в определенные сроки. Этому процессу способствуют документы: государственный образовательный стандарт, учебный план, типовая учебная программа, учебно-методический комплекс и учебная рабочая программа дисциплины.
Очевидно, что реализация программы «Трёхъязычие» требует огромных усилий, длительного времени и колоссальных финансовых затрат для Казахстана. В короткие сроки «подготовленные на языковых курсах» учителя-предметники средних школ не смогли бы свободно преподавать свои дисциплины на английском языке, на таком же уровне, как это делают учителя Назарбаев интеллектуальных школ, а также учителя частных школ с международной системой обучения и международной аккредитацией в Казахстане, в которых обучение проводится на английском языке: Almaty International School (американская программа c английским языком обучения); Haileybury (английская программа, все преподаватели – носителями английского языка); Kazakhstan International School (KIS); школа «Мирас» и Международная школа Алматы (МША).
В Казахстане была разработана Концепция развития иноязычного образования, которая «с позиций нового методологического подхода определяет цели и содержание иноязычного образования в соответствии с международными стандартами – общеевропейскими компетенциями владения иностранным языком, представляющими собой систему уровней владения языком и систему описания этих уровней с использованием единой системы понятий, которая может быть использована для описания любой системы сертификации, а, следовательно, и любой программы обучения, начиная с постановки задач – целей обучения и заканчивая достигаемыми в результате обучения компетенциями» [8].
Кроме того, при обучении английскому языку государством оказывается учебнометодическая помощь, а также привлекаются опытные педагоги-носители языка, используется международный опыт и современные технологии. Ведь уровень образования – отправная точка экономического и научно-технического прогресса, залог успешного развития Казахстана. Отставание же в области образования прямо сказывается на конкурентоспособности страны, на национальных перспективах и государственной безопасности.
Согласно программе «Трёхъязычие», в Казахстане постепенно внедряется изучение предметов математического цикла и естествознания (химия, физика, биология) на английском языке, однако, несмотря на огромные усилия и финансовые вложения в переподготовку кадров для преподавания спецдисциплин на английском языке, на сегодняшний день многие учителя казахстанских школ пока не владеют необходимым уровнем знания английского языка, достаточных для преподавания неязыковых дисциплин. Этот процесс должен происходить добровольно, постепенно.
На первой встрече Президента Республики Казахстан Касым-Жомарта Токаева с руководителями всех областей и городов республиканского значения в Акорде 27.03.2019 года был намечен курс работы на предстоящий период в сфере образования. Касым-Жомарт Токаев подчеркнул, что довольно сложным, но очень важным является вопрос реализации программы трехъязычия в сфере среднего образования. Приведем некоторые цитаты, прозвучавшие в рамках работы данного совещания. Касым-Жомарт Токаев, Президент Республики Казахстан: «У меня есть один вопрос министру образования. Как вы относитесь к программе трехъязычия? Ведь это очень важный вопрос». Куляш Шамшидинова, министр образования и науки РК: «Изначально планировалось, что ученики должны изучать все предметы на всех трех языках, как на казахском, так и на английском и русском. Министерство образования РК выделило деньги на обучение 11 тысяч преподавателей химии, биологии, физики и информатики. Но со следующего года мы планируем прекратить финансирование этой программы. Теперь переход на трехъязычие будет зависеть от готовности образовательного учреждения и от самих учителей. На сегодняшний день четыре предмета преподаются на трех языках в 153 школах». КасымЖомарт Токаев, Президент Республики Казахстан: «Хорошо. На самом деле это очень сложный вопрос. Но в первую очередь ученики должны изучать казахский язык, затем русский и только потом английский» [9].
Как видно из приведенного интервью, президент акцентирует внимание на главном критерии обучения – качестве. Качество может дать только планомерная подготовка учителей. В 2019 году в Казахстане снижены требования относительно знания немецкого и французского языков, но возросли в отношении английского языка. Большую помощь в языковой подготовке казахстанских студентов, изучающих английский язык, а также повышение квалификации казахстанских преподавателей английского языка оказывают посольства США и Великобритании в Казахстане. Патронирование казахстанских школ с углубленным изучением английского языка (поставка и закупки учебно-методических материалов и литературы, школьного оборудования, командировки для учителей английского языка и т.д.) осуществляют так же посольства Соединенных Штатов Америки и Великобритании в Казахстане.
ВЫВОДЫ
Задача овладения английским языком поставлена и в принятой в 2019 году новой Государственной программе по реализации языковой политики в Республике Казахстан на
2020-2025 годы (утверждена постановлением Правительства РК от 31 декабря 2019 года № 1045). Мы совершенно солидарны с лингвистом Д. Кристаллом в том, что нейтральное распространение языка среди его носителей как иностранного языка признает за собой право осуществлять функции посредника [2]. Во многих странах английский язык занимает очень важное место как язык дипломатии, торговли и бизнеса. Процесс всемирной глобализации затрагивает многие сферы человеческой деятельности, в том числе и язык как основной инструмент коммуникации.
Любые изменения, которые происходящие в образовательной системе Казахстана – объективная необходимость, вызванная динамикой развития науки, экономики и технологий.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ
1 Робертсон Р. Глобализация как социальная теория мировой культуры. – Лондон, 1992. – 338 с.
2 Кристалл Д. Английский язык как глобальный / Пер.с англ. – М.: Изд-во «Весь мир», 2001. – 240 с.
3 Philipson R. Linguistic Imperialism. Oxford: Oxford University press. 1992.p.15.
4 Райнер Ф.Л. Иностранные языки в дореволюционной высшей школе. – Казань, 1983.
– 329 с.
5 Постановление Совнаркома СССР от 16 сентября 1940 года о преподавании немецкого, английского и французского языков.
6 Постановление Совета Министров СССР от 27 мая 1961 г. № 468 об улучшении изучения иностранных языков.
7 Изучение иностранных языков в современной России // Электронный ресурс [Режим доступа]: https://sn.ria.ru/20190424/1552996656.htm (дата обращения 7.04.2019). 8 Концепция иноязычного образования // Электронный ресурс [Режим доступа]:
www.kz/rus/bm/gosudarstvennii_yazik/programma_ry (дата обращения 03.04.2019).
9 Токаев высказался о программе трехъязычия в Казахстане // Электронный ресурс [Режим доступа]: https://24.kz/ru/news/top-news/item/305066-tokaev-vyskazalsya-o-programmetrekh-yazychiya-v-kazakhstane (дата обращения 18.06.2019).
Г.С. Казиева
Тілдік жаһандану: Ресей мен Қазақстанның білім беру жүйесіндегі ағылшын тілі
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан қ., Қазақстан
Мақалада Ресей мен Қазақстанның білім беру жүйесіне шет тілі пәндерін енгізу мысалында ағылшын тілінің таралуы және ағылшын тілді ортаны қалыптастыру процестері қарастырылады. Шет тілдерін оқыту және революцияға дейінгі Ресей жағдайында, Кеңес Одағы кезеңінде және посткеңестік кезеңде тілді таңдау тәсілдері көрсетілген. Үш тілділік бағдарламасын жүзеге асыру шеңберінде Қазақстан
Республикасының Білім беру жүйесіне ағылшын тілін енгізу тұжырымдамалары ұсынылған. Жаңа технологиялар мен БАҚ білім беру саласын қозғайды, бұл ретте жаңа технологиялардың әлеуеті шет тілдерін оқыту практикасын түбегейлі өзгерте алады. Жаһандану шетел тілдерін оқытуға айтарлықтай әсер етеді
Г.С. Казиева
Language Globalization: English Language in the Education System of Russia and Kazakhstan
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan The article discusses the processes of the spread of the English language and the formation of the English-speaking environment on the example of the inclusion of foreign languages in the education system of Russia and Kazakhstan. Shown are approaches to teaching foreign languages and choosing a language in pre-revolutionary Russia, during the Soviet Union and the post-Soviet period. There are presented the concepts of introducing English into the education system of the Republic of Kazakhstan as part of the implementation of the trilingualism program. New technologies and mass media touch education system, what is more, these technologies can radically change a practice of foreign languages teaching. Globalization keeps an important influence upon foreign languages studies.
ОӘК81.378 (574)
Л.М. Оразғалиева , Г.К.Камиева2
2п.ғ.к., доцент, Казақ технология және бизнес университеті, Нұр-Сұлтанқаласы, Казақстан, еmail: gulmir_kk@mail.ru
ОРЫСТОБЫНДАҒЫ СТУДЕНТТЕРГЕ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДА ИНТЕРБЕЛСЕНДІ ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ТІЛДІК ДАҒДЫЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Мақалада орыс топ студенттеріне қазақ тілін оқытуда интербелсенді әдістерді қолдану арқылы тілдік дағдыларды қалыптастыру мәселесі қарастырылған. Тіл үйретуді құндылық бағдарлы оқыту мақсатында оқытудың тиімділігі көрсетілген. Студенттердің академиялық тілін қалыптастырудағы тілдік дағдыларыдың маңызы анықталған. Сабақты конструктивті оқыту теориясына сәйкес ұйымдастырудың ерекшеліктері сөз болады Тыңдалым, оқылым, айтылым және жазылым дағдыларын қалыптастыруда қолданылатын интербелсенді тапсырмалар көрініс тапқан. Соның ішінде құрылымдалған айтылым мен тыңдалымды ұйымдастыру, жазылымдағы «төрт сөйлем» тәсілі мысалға қарастырылады. Студенттің тілдік дағдыларын дамыту оқудың интербелсенді тәсілдерін жүйелі түрде қолдану арқылы жүзеге асырылғанда нәтижелі болатындығы тұжырымдалған.
Кілт сөздер: тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым, тілдік дағдылар,
құндылықтар, құндылық бағдарлы оқу, интербелсенді тәсілдер
КІРІСПЕ
Әлемдік білім беру жүйесінде 21 ғасыр дағдылары мәселесі қарастырылып жатыр. 21 ғасыр дағдылары мен құзыреттіліктерін бағалау және оқыту бойынша ірі халықаралық ғылыми жобаның жетекшісі, Мельбурн университетінің профессоры Патрик Гриффин 21 ғасырда сын тұрғысынан ойлау, өзара әрекеттесу мен коммуникацияға, іске шығармашылықпен келу дағдыларына басымдық беріліп отырғанын айтады [1].Әлемдік қоғамдастықтың мүшесі ретінде Қазақстан Республикасында да жас ұрпақтың бойына бұл дағдыларды қалыптастыруға басымдық беріледі.Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі қолданыс аясын кеңейту және өмірдің барлық саласында жастар қазақ тілін тұтына алу үшін коммуникативтік дағдыларды дамыту оқытуда ерекше орын алады. Тіл мәселесін руханияттан бөліп қарауға келмейді. Сондықтан мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқытқанда жалпыадамзаттық, ұлттық құндылықтарды жас ұрпақтың бойына сіңіруді есте ұстау керек. Бұл қазақ тілін оқытуда құндылық бағдарлы оқытуды негізге алғанда мүмкін болады.«Құндылық бағдарлы оқытуда білім берудің жүйелеуші мәнге ие болып, аксиологиялық компонент орталық ретінде шоғырландырып, жалпы адамзаттық құндылықтар негізгі орын алады» [2, 93]. Қазіргі білім беруде оқу мақсаттарын белгілеу негізі ретінде бағдарлы дамытатын құндылықтар жүйесін анықтап алу керек болады. Өйткені құндылықтар жүйесі тұлғаның дүниетанымының құрамдас бөлігі ретінде қоғамда өз орынын табуына көмектеседі.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазақстан Республикасының «Мәңгілік Ел жалпыұлттық идеясында» белгіленген құндылықтарды жас ұрпақ бойында қалыптастыру жалпы білім беретін мектептерден бастап, жоғары оқу орындарында да жүзеге асырылады. Мысалы, университет миссиясында: «Ұлттық патриотизм идеясына берілген және құқықтың, экономика мен ғылымның маңызды бағыттарының дамушы мәселелерін шешуге бағдарланған, таңдау мүмкіндігіне ие, елдің бәсекеге қабілетті гуманитарлық-құқықтық элитасын қалыптастыру» – деп көрсетіген. Яғни оқу орындары білім берумен бірге тұлға қалыптастыруды өздерінің басты миссиясы деп біледі. Осындай құндылықтардың қатарында толеранттылық та бар. Құндылық бағдарлы оқу қағидаларына сәйкес қазақ тілі сабағын ұйымдастыру кезінде тілдік дағдыны қалыптастыру үшін пайдаланылатын мазмұндық компонент ретінде толеранттылық құндылығын алуға болады. Бұл құндылық көпұлтты Қазақстан үшін аса маңызды екені белгілі. Әрі толеранттылық ұғымы қазақ халқының дүниетанымында ерекше орын алады. Дәлірек айтқанда, қазақ халқы тек толерантты емес, бауырмал халық деп айта аламыз. Ұлы Абай бұл ұғымды «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» тұжырымдама деңгейіне көтерген. Қазақ халқының өмірі бұл тұжырымдаманың іс жүзінде жүзеге асқанын көрсетеді.
Қазақ тілін оқытудағы тілдік мақсат студенттердің коммуникативтік, жазылым, тыңдалым, айтылым дағдыларын дамыта отырып, академиялық тілді қалыптастыру болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін оқытудың интербелсенді әдістері қолданылады. Студенттер ересек адамдар болғандықтан, дайын жауапты бергеннен гөрі, өздеріне ізденуге мүмкіндік бергенде оқуға зейін қояды. Сонымен бірге бұл мен үшін қажет деп танығанда білімге ұмтылып, мәселенің мәнін түсінетін болады. Яғни студенттерді оқыту кезінде андрагогиканың қағидаттарын басшылыққа алу керек. Соның ішінде:
1. Білуге қажеттілік. Ересектер бір нәрсені оқып үйрену үшін алдымен бұл не үшін қажет екенін түсіну керек.
2. Тәжірибенің маңызы. Білім алу қызметіне ересектер белгілі бір тәжірибесі бар болып келеді.
3. Оқуға дайындық. Ересектер өздері білу керек нәрсені оқиды [3]. Студенттерге ересек адам ретінде қарап, берілетін білімнің қажеттілігіне, өмірлік маңызы барына көздерін жеткізу керек.
Осы мақсатта тақырыпқа кіріспе тапсырмаларды мұқият қарастырып, таңдаудың маңызы ерекше. Тапсырма жаңа тақырыпқа деген студенттерге берілетін білімнің қажеттігіне көздерін жеткізіп, оқуға дайындайтындай болу керек. Ол үшін студенттердің жинақталған біліміне жүгінуге болады. Студенттердің қызығушылығын, уәжін арттыру, ой қозғау үшін «Еркін хат» тәсілін пайдалана аламыз. Ол үшін студенттерге толеранттылық туралы не білетіндерін еркін түрде 3 минутта кідіріссіз жазу тапсырылады. Студенттердің жауапттарында «Толеранттылық – басқа ұлтты сыйлау», «Толеранттылық – өз ара келісімге келле алу», «Толеранттылық туралы Елбасы сөзінен естіген едім» сияқты т.б. болуы мүмкін. Ең бастысы ересек адам ретінде студенттерде толеранттылық туралы өз түсініктерін тереңдетуге деген қызығушылық туындайды, яғни студент өз ойын жүйелеп, жеткізу үшін білімнің маңызды екенін түсінеді. Еркін хат жазу арқылы студент өзінің жазылым дағдыларын да дамыту қажеттігін сезінеді.Зерттеуші А.В.Богачева: «Пәннің мақсаты – шешен тәрбиелеу емес, сұхбаттасушысын тыңдап, түсіне алатын, диалог барысын белсенді бағыттай алатын, сонымен бірге қажеттілік туындаса, сұхбаттасушыға қателігін көрсете алатын коммуникант дайындау болып табылады. Тыңдалым материалының көрнекі құралы ретінде радио және телеэфирлерді пайдалану – осы мақсатқа жетудің бір тәсілі» [4, 199]. Қазіргі кезде тыңдалым дағдыларын жетілдіру үшін ғаламтордағы бейнеқорларды тиімді қолдануға да болады. Соның ішінде қазақ тіліндегі бейне-аудиоқорлар да жеткілікті деңгейде бар. Студенттерге дайын білім берілмей, өздері ой қорыту үшін «Бір ел — бір халық – бір тағдыр» фильмінің бір сериясы көрсетіледі. Бұл фильм 3-5 минут уақытты қамтиды, белгілі бір сюжетке құрылған. Мазмұны өте терең және сапалы түсірілген. Сондықтан тіл үйрену, құндылық бағдарлы тәрбие беру үшін де кеңінен қолдануға болады. Көріп болғаннан кейін студенттер жұпта талқылай отырып, фильм туралы ой бөліседі. Нәтижесінде өз ойларын қорытындылап, қысқаша ойтүйін жазады. Ойтүйінді жұптың бірлесіп жазуы маңызды болып табылады. Бұл тапсырманы орындау барысында студенттердің өздерінің тыңдалым, айтылым, жазылым дағдыларын дамытады деп көзделеді. Ойтүйінді жеке және еркін түрде орындаған жағдайда, бұл дағдылардың бәрі бірдей қамтылмай қалуы мүмкін. Сондықтан тапсырманы орындау критерийлері, талаптары барынша анық болу керек. Бұл үшін белгілі бір құрылым ұсынуға немесе ойтүйіннің сөз саны, сұрақтары нақты болғаны дұрыс. Айталық, фильм көрсетілімінен бұрын ойтүйін жазу үшін мына үлгідегі нұсқама беріп қоюға болады: 1. Фильм үзіндісін көргенде толеранттылық ұғымын ойда ұстау; 2. Толеранттылық ұғымын дәйектейтін деректерді іздеу; 3. Ойтүйін жазғанда толеранттылық туралы тұжырым жасау; 4. Қазақ халқының толеранттылығын деректерді келтіре отырып дәйектеу т.б. Нақты берілген нұсқаманың өзі фильмді жай тамашаламай, студенттерді мақсатты әрі белсенді тыңдалымды жүзеге асыруларына итермелейді. Мақсатты тыңдалымда студент зейінін шоғырландырып, толғана отырып түйсінетін болады. Бұл тапсырманы орындау барысында тыңдалымға басымдық беріледі. Ойтүйін жазу үдерісінде өз ойларын дәйектеуді (аргументация) пайдалана отырып жоғары деңгейлі ойлау дағдыларын да жетілдіретін болады. Тыңдалымнан кейінгі жазылым студенттерге өз ойларын жинақтап, қорытуға мүмкіндік береді. Сол арқылы келесі қадамды жасауға дайын тұрады.
Айтылым дағдыларын жетілдіру мақсатында жұптар үш рет ауысып, бір-біріне фильм туралы айтып береді. Әр айтқан сайын студенттің өзіне деген сенімділігі артып, айтылым дағдысы жетіле түседі. Айтушы мен тыңдаушы болуына қарамастан, тапсырмада, бірінші кезекте, монологтік айтылым орын алады. Өйткені екінші тарапта рефлексиялық емес тыңдалым жүзеге асады. Мұндай тыңдалымда тыңдаушы сөзге араласпайды, бірақ түсіну ниетінде зейін қоя тыңдайды. Бірінші айтылым кезінде бейнежазбаның мазмұны айтылатын болады. Айтушы бейнежазбаның сюжеттік желісін сақтай отырып, әңгімелеп беретін болады. Бұл жерде айтушы студенттің лексикалық қорына, сөздерді дұрыс қолданып, сөйлем құрауына көңіл бөлінеді. Тыңдалым үдерісінде тыңдаушы сөйлеушінің айтқандарын мұқият тыңдап, өзі көрген сюжеттің қалай сақталғанын, қандай сөздер қоланылғанын және айтушының баяндауы қаншалықты қызықты болғанына назар аударады. Айтылым мен тыңдалымның сапалы болуы үшін өзара бағалау пайдаланылады. Ол үшін әр айтылым кезеңі үшін бағалау критерийлері ұсынылады және топпен алдын ала талқыланатын болады. Бірінші айтылым үдерісінде тыңдалымды жүзеге асырушы бағалау үшін мына бағалау критерийлері ұсынылады.
Бұл кезеңде жұптағы студенттер бір-біріне екі сұрақтан қойып, жауап береді. Бірінші сұрақ бейнежазба бойынша сұқбаттасының айтқан ойын нақтылау мақсатында қойылады. Екінші сұрақ бейнежазбадағы белгілі бір идея, ойды өмірдегі өз тәжірибесімен байланыстыруға қатысты болады. Айтылым және тыңдалым үдерісінің осылайша құрылымдалып берілуі «қарапайымнан күрделіге» қағидасына негізделеді. Жұптағы студенттер арасында өзара оқыту және өзара бағалау үдерісінің қатар жүруі оқу тиімділігін арттыратын болады. Бұл үдерістің жүзеге асуы барысында оқытушы топтардың, студенттердің әрекетін мұқият бақылайды. Өйткені студенттерде тілдік дағдылардың қалай қалыптасып жатқанын білу қажет. Сол арқылы тілдік дағдыларды оқытуда не мәселелерге көңіл аудару керек екенін түсінуге болады. Сонымен бірге студенттердің оқуы тек берілген тапсырманың нәтижесімен ғана бағаланбайды. Әр студент тапсырманы орындауға қалай келді, топтық жұмысқа қандай үлес қосты, тілдік дағдыларын қалай пайдалана алды деген сұрақтарға жауап ала отырып, олардың өзара бағалау нәтижелерін назарға ала отырып бағаланатын болады.
Осыдан кейін студенттің жазылым және дәйектеу дағдысын ұштай түсу мақсатында белгілі бір жазылым стратегиясын қолдануға болады. Мысалы, қысқа да нұсқа, дәйекті ой қорытуы үшін «Төрт сөйлем» тәсілін ұсына аламыз.
1. Пікір — 1 сөйлем (Фильм бойынша туындаған өзіндік пікір );
2.Дәлелмен дәйектеу -1 сөйлем (Келтірілген өзіндік пікірді 1 сөйлеммен дәлелдеп шығу);
3. Мысал — 1 сөйлем (Мысал фильмнен алынады);
4.Қорытынды (Тағы бір рет пысықтап, қорытынды шешімді бір сөйлеммен келтіру керек).
Студенттер нақты құрылым болғандықтан, жазылым үдерісі жүйелі жүзеге асырады. Студенттер сабақ барысында алған білімдерін қорытып, ең маңызды деген мәселелерге көңіл аударады. Көрген фильмді және оған байланысты өткен талқылауларды есіне түсіріп саралайтын болады. Өз әрекетін және құрбыларының әрекетін талдай келе, қорытынды ой түйеді. Сабақ барысындағы тәсілдерде белгілі бір дағдыларды дамытуға басымдық берілгенмен де, кешенді мақсаттарды көздейді. Оның құрамында білімдік, тәрбиелік мақсаттар өзара сабақтасып жатады.
Жоғары мектеп болған соң да, студенттердің академиялық тілді білуіне және академиялық стильді меңгеруіне басымдық берілетін болады. Академиялық стильді қалыптастырудың тиімді жолдарының бірі эссе екені дау туғызбайды. ХХІ ғасырда орта мектепте де, жоғары мектепте де эссе жанрын оқу үдерісінде белсенді пайдалану үрдісін байқаймыз. Сонымен бірге философтар, жазушылар, журналистер де бұл жанрға көбірек көңіл бөле бастады. Жоғары мектепте академиялық эссе пәнді меңгертудің тиімді тәсілдерінің бірі ретінде қолданыла бастады. Тек тілдік пәндер емес, тарих, философия, әлеуметтану, журналистика сияқты қоғамдық пәндерінде белсенді қолданылса, математика, физика, химия сияқты дәл ғылымдармен байланысты пәндерде де эссе аралық не қорытынды бақылау алу кездерінде орын алады. Кейінгі кезде эссенің кең таралуына оның жанрлық алуан-түрлілігі мен жазушыға еркіндік беруі себеп болды дей аламыз. Өйткені бір қарағанда эссенің жанрлық сипаты мен композициялық құрылымына қатаң талап қойылмайды. Сонымен бірге эссенің өзіне ғана тән әдіс-тәсілдері мен ішкі желісі бар. Сол арқылы студент белгілі бір ғылым саласы немесе туындаған мәселе бойынша зерттеушілік ізденіс жүргізіп, ой өрбітіп, өз пікірін ұсына алады.Қазіргі таңда эссе жанрының әр алуан түрде көрініс тапқан копозициялық типтері мен үлгілері бар. Қазақ тілін үйрету үдерісінде эссенің әр түрлі композициялық типтері кеңнен пайдаланылады. Соның ішінде академиялық эссе курстық, дипломдық жұмыстар, ғылыми жобалар, мақалалар сияқты ғылыми жанрлардың бірі болып табылады. Академиялық эссе жанрын пайдалану оқу үдерісінің сапасын арттырады, студент өз пікірін білдіруге және дәлелдеуге кең мүмкіндік алып, қызығушылығы арта түседі.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта айтқанда, студенттің тілдік дағдыларын дамыту оқудың интербелсенді тәсілдерін жүйелі түрде қолдану арқылы жүзеге асырылғанда нәтижелі болады. Тілдік дағдыларды мақсатты түрде дамыту үдерісінде студенттердің болашақ кәсіби қызметі үшін және тұлғалық дамуы үшін қажетті басқа да дағдылары қоса дамып отырады. Мысалы, студенттің дәйектеу, сыни ойлау және шығармашылық дағдылары туралы айта аламыз. Тілдік дағдыларды дамытуда оқу үдемелігі қағидаларын ескеру нәтижелілікті арттырады. Ал құндылық бағдарлы оқу қағидалары тілдік дағдыларды меңгерту үдерісіне кедергі келтірмей, керісінше мәнін арттырып, тұлғаның дамуын жан-жақты қолдауға мүмкіндік береді.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ 1 «Навыки XXI века»: новая реальность в образовании// http://www.hr-
portal.ru/article/navyki-xxi-veka-novaya-realnost-v-obrazovanii
2 Калинин А.В. Ценностно-ориентированное развитие студентов в процессе профессионально-педагогической подготовки. Диссертация на соискания кандидата педагогических наук. Воронеж, – 2001
3 Кукуев А.И. Андрагогика М. Ноулза: содержательная и процессуальная модели. // Вопросы международного сотрудничества в образовании Южного региона. № 3-4: научный журнал. – Ростов-на-Дону: ИПО ПИ ЮФУ, 2008. – С.29-34.
4 Богачева А. В. Развитие языковых навыков учащихся посредством аудиометода :На базе отрицательного речевого материала из радио- и телеэфира//дисс.канд.пед.наук. Нижний Новгород, – 2005г.
Л.М. Оразгалиева , Г.К.Камиева2
Формирование языковых навыков с помощью интерактивных методов при обучении казахскому языку студентов с русским языком обучения
L.Orazgalyeva1, G.Kamiyeva2
Тhe formation of language skills using iterative methods in teaching Kazakh to students with Russian as the language of instruction
Кazakh University of Technology and Business, Nur-Sultan, Kazakhstan The article deals with the problem of language skills formation using interactive methods of teaching Kazakh to students of the Russian group. For the purpose of value-oriented language teaching, the effectiveness of teaching is shown. The values of language skills in the formation of students ‘ academic language are determined. In accordance with the theory of constructive learning, we are talking about the features of the lesson organization in accordance with the requirements of the theory of constructive learning, interactive tasks used in the formation of listening, reading, pronunciation and writing skills are reflected. In particular, we will consider the method of organizing structured pronunciation and listening, «four sentences»in writing. It is formulated that the development of a student’s language skills can be effective with the systematic use of interactive teaching methods.