ФОРМИРОВАНИЕ КОМПЬЮТЕРНОГО ПОДЪЯЗЫКА В СОВРЕМЕННОЙ
ЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ НАУКЕ
Данная статья посвящена изучению одного из наиболее динамично развивающихся профессиональных подъязыков – подъязыка компьютерных технологий. Рассматривается появление новых лексических единиц в условиях компьютеризации и информатизации. В публикации анализируется появление компьютерного сленга. Данная разновидность является частью компьютерного подъязыка. Приводятся примеры способов образования компьютерных сленгов. Рссматриваются основные пути пополнения данного пласта лексики через заимствования из англоязычного лексикона.
Актуальность данной проблемы связана с растущей популярностью компьютерных видов коммуникации и с тем, что компьютерный подъязык является динамичной структурой и постоянно претерпевает изменения.
Ключевые слова: компьютерный подъязык, компьютерный сленг, компьютерная терминология, техницизмы, компьютеризация, информатизация, компьютерная лингвистика
ВВЕДЕНИЕ
Сложно назвать иную сферу человеческой деятельности, которая развивалась бы до такой степени динамично и стремительно, как компьютеризация. Действительность такова, что в нашу жизнь бурным темпом внедряются компьютерные, телекоммуникационные и цифровые аудио-, видеотехнологии, поэтому в язык входят многие связанные с ними слова. Наблюдается спонтанное внедрение большинства этих слов в русский и казахский языки, которые не сразу, а постепенно входят в литературный язык.
Веком научного прогресса и зарождения новых технологий по праву считается вторая половина XX столетия, когда национальные языки стали переживать значительные изменения на всех уровнях языковой системы. Особенно это заметно на лексическом уровне: пополнение лексики русского и казахского языков происходит за счет неологизмов, приходящих из разных сфер нашей жизни, но заметнее всего из компьютерной сферы. Также наблюдается обогащение словаря через процесс появления новых значений у старых слов.
Стремительное динамичное развитие компьютерных, телекоммуникационных и цифровых аудио-, видеотехнологий повлекло за собой появление соответствующей терминологии. Несколько десятилетий назад современная терминологическая система по вычислительной технике и программированию насчитывала около трех тысяч лексических единиц. Сегодня мы наблюдаем иную картину: нанотехнологии, в том числе, компьютерная, телекоммуникационная, оказали свое влияние на изменение и обогащение лексики, обогатили терминологическую систему разных языков.
Это повлияло на разговорную речь и на специальную лексику: компьютеры, гаджеты очень сильно повлияли на нашу жизнь и внедрились в нее. Вместе с положительными моментами наблюдаются и некоторые негативные стороны данного явления, так как многие новые слова засоряют нашу речь, делают ее непонятной для большинства, но этот факт неизбежен и закономерен. Значимые происходящие процессы в языковой системе и в целом в современном обществе повысили интерес специалистов разных направлений. Так, в частности, лингвисты с большим научным интересом стали исследовать особенности современного компьютерного подъязыка, элементы которого чаще всего встречаются в телевизионных программах, на страницах журналов и газет, в обыденной речи.
Общеизвестно, что в настоящее время информационные технологии (далее – ИТ) бурно развиваются, охватывая все сферы жизнедеятельности человека, в том числе и образование [1, 561]. Изменения в сфере ИТ привнесли в языковую систему большое количество специализированной лексики – термины, разговорные слова, жаргонизмы. Их динамика, разнообразие и непрерывное обновление привлекает внимание многих ученых.
Инструментами информационных технологий являются технические, программные и информационные средства, персональные компьютеры, система связи и сетевое оборудование. Информационные и программные инструменты, которые зависят от технического оснащения, собирают и делают выборку, обрабатывают поступающую информацию. В современное информационное время нельзя представить нашу динамичную жизнь без информационных технологий, особенно, без компьютера.
В результате очень быстрого развития новых технологий главным и важным ресурсом государственного управления стала информация, даже появился новый термин – информационное государство. В Казахстане была принята государственная программа «Информационный Казахстан-2020», в которой освещены основные этапы для перехода к информационному обществу и определены ключевые направления (2013г.).
Общеизвестно, что каждая сфера, каждый подъязык имеют свою терминологию, которая играет важную роль в коммуникационном пространстве любого общества. Особое место среди терминосистем занимает компьютерная терминология, описание которой достаточно сложно, потому что она находится в процессе непрерывного изменения и пополнения.
Как известно, в настоящее время быстрыми темпами осуществляется компьютеризация всей сферы жизнедеятельности человеческого общества, которая затрагивает речевую и речетворческую деятельность человека, а также определенную часть лексической системы языка, которую включает терминологию разных отраслей. Компьютерная терминосистема – открытая и интенсивно развивающаяся система, так как компьютерный язык является искусственным образованием, он, проникая в наши языки, подвергается всесторонней адаптации.
К данному глобальному процессу современные языки пришли с разными возможностями: лидером в этом отношении стал английский язык, обслуживающий всю современную электронную связь. Другие языки либо заимствуют из английского языка вербальные компоненты, либо, основываясь на англоязычные модели, формируют свои языковые средства. Невозможно не отметить, что «лидерство» английского языка объясняется не какими-то исключительными чертами этого языка, а тем, что он представляет собой рабочий язык этой сферы.
Формирование терминосистемы каждого отдельного языка протекает трудно, о чем свидетельствуют поиски, которые происходят в рассматриваемых языках, особенно казахского. Стоит отметить, что большую роль в становлении казахской терминологии данной сферы играет русская компьютерная терминология: очень много терминов-калек из русского языка, которая, в свою очередь, пополняется до сегодняшнего дня английскими терминами.
Компьютерная терминология среди остальных терминосистем языка занимает одно из особых мест в лингвистическом отношении. Отличительной ее чертой можно назвать значительное количество заимствованной лексики.
ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ
Активизация процесса заимствования в разных языках привлекает внимание ученых, при этом следует отметить, что большое влияние оказывает заимствование из англоамериканского языка. Статистика показывает, что интенсивное заимствование англицизмов и американизмов наблюдается во всех европейских языках. Англицизмы и их дериваты – существенный пласт лексических инноваций в русском языке (и не только) современного периода. Высокий функциональный статус англицизмов и их присутствие в русском языке последнего десятилетия показывает вновь возросший интерес лингвистов к проблеме заимствования (Крысин 1996; Максимова 1998; Шапошников 1997, 2004 и др.). Исследователей-лингвистов касаются разных аспектов данной проблемы: сущность заимствования, целесообразность, причины и разные виды заимствования, пути и способы проникновения иноязычных слов в язык-реципиент, классификация, освоение заимствующим языком.
Одной из версий функционирования англоязычных заимствований в русском языке является результат исторических связей русского и английского народов, а также доминирование английского языка в различных сферах международной жизни: экономической, компьютерной, культурной, спортивной и т.д. Англо-американская языковая экспансия в русский язык вызвана также «мировыми тенденциями к глобализации» [2, 12].
Процессы обогащения лексики за счет заимствований происходят не только в русском и казахском языках, но и во всех других современных языках, так как «в наш бурный век поток новых идей, вещей, информации, технологий требует быстрого называния предметов и явлений, заставляет вовлекать в язык уже имеющиеся иностранные названия, а не ожидать создания самобытных слов на русской почве» [3, 52].
Следует обратить внимание и на экстралингвистические причины языковых заимствований: исторические связи народов и наличие какого-либо уровня двуязычия, необходимость в наименовании нового предмета, новой дефиниции, нововведение нации в определенной сфере деятельности, привлекательность иноязычного слова по сравнению с исконным словом, экономия языковых средств, например, курсор, интерфейс, модем, джойстик и т.д. Но чрезмерное и неуместное применение иноязычных слов неприемлемо, и это не желательно при использовании любого слова.
По отношению к заимствованным словам можно наблюдать частое столкновение двух крайностей: с одной стороны, переизбыток речи иностранными словами и оборотами, с другой, неприятие их и желание использовать только коренное (исконное) слово данного языка.
Нет ни одного во всем мире языка, в лексике которого не было присутствия заимствованных слов. Прежде чем стать своим, родным, заимствованное слово должно адаптироваться, пройти на этом пути несколько этапов – от употребления иноязычного слова в тексте в его исконной орфографической (в устной речи – фонетической) и грамматической форме, без транслитерации и транскрипции, в качестве своеобразного вкрапления, например, on line, до утраты непривычности для носителя языка и употребления его на равных с другими словарными единицами родного языка (см. англ. notebook, laptop – notebook – ов, laptop – ов ). К тому же, постепенно иноязычное слово-термин вносится в толковый словарь данного языка. Некоторые иноязычные слова-термины могут никогда стать действительностью другого языка, этому может быть преградой и его звуковой облик, например, слово ноу-хау.
На сегодняшний день английские слова вытесняют не только русские, но и слова других языков, заимствованные еще раньше и неплохо укоренившиеся в русском языке. Например: сэндвич вместо нем. бутерброд; слоганы вместо нем. лозунги; хит вместо нем. шлягер; аниматор вместо фр. мультипликатор; дисплей вместо фр. экран и др.). Данные слова в 90-е годы прошлого столетия были среди наиболее употребляемых заимствований.
Также можно назвать слова: дисплей, дисковод, дискета, клип, репринт, телефакс, файл.
Заинтересованность многих исследователей привлекает профессиональный подъязык (technical language), представленный в известной классификации российским лингвистом В.Д. Бондалетовым. Видный ученый Ю.Д. Дешериев объясняет возникновение и стремительное развитие профессиональных подъязыков, в том числе и информационных, развитием науки и техники. Он предполагает, что в дальнейшем процесс выделения и обособления отдельных профессиональных подъязыков, углубление и совершенствование уже имеющихся будет продолжаться [4, 218]. Развитие в последние годы компьютерного подъязыка полностью подтверждает данный прогноз ученого.
Компьютерные термины, появившись сначала в профессиональной сфере (драйвер, сайт, файл), «быстро вышли за пределы профессиональной сферы и стали появляться в менее специализированных областях человеческой деятельности, например, в прессе, радио- и телепрограммах, в устной речи обычных носителей языка (имидж, шоу, видео)» [5, 44].
Стремительное вторжение компьютеров в нашу жизнь, повлекло столь стремительное появление и интернета, так называемой, всемирной паутины, что сделало компьютерные технологии более функциональными и повсеместными, чаще используемыми человеком. Широкое применение новых технологий во всех сферах жизни стало настолько привычным, что это начало влиять на языковые процессы, происходящие в лексической системе разных языков и повлекло появление целой системы терминов, используемых ранее только профессионалами. Такие термины носят название «техницизмы» и «профессионализмы».
На сегодняшний день техницизмы представляют собой достаточно богатую терминологическую систему, большинство из них, ранее известных только узким специалистам, стали использоваться в ежедневной жизни многих людей. Некоторые термины стали использоваться молодым поколением пользователей компьютерных технологий как сленговые выражения.
Компьютерный сленг как язык, присущий молодым людям, состоит из специфических слов, окказионализмов и техницизмов английского происхождения, так как компьютерные технологии зародились в англоязычных странах. В русском языке компьютерный сленг, в основном, это заимствования из английского языка. В связи с тем, что компьютерная сфера деятельности относится к динамично развивающимся, наблюдается регулярное пополнение словаря новыми лексическими единицами. В то же время наблюдается и обратный процесс: по причине быстрого устаревания компьютерных программ и систем, разнообразных гаджетов многие слова быстро уходят из употребления и исчезают.
Стоит отметить, что в русском языке техницизмы сами по себе составляют основную массу слов: байт (единица измерения информации); винчестер (жесткий диск); дискета (носитель информации, гибкая пластинка); дисковод (устройство для чтения информации с дискеты); дисплей (то же, что и монитор); картридж (сменная кассета); курсор (значок на экране монитора, управляемый «мышью»); принтер (устройство для печати); процессор (центральная часть ЭВМ, его сердце); сканер (устройство для ввода текстовой и графической информации); стример (устройство резервного копирования) и мн. др. [6, 67].
На базе профессионального языка создается сленг, создатели которого проявляют максимум изобретательности, соединяя английские и русские корни на основе словообразовательных моделей, так происходит преобразование международных терминов. Например: клава (клавиатура); топтать клаву (вводить данные с клавиатуры); Айболит (программа антивирус Aidstest); Астма (язык программирования Assembler); баг (англ, bug – жучок, вирус; ошибка, сбой в программе); батоны (кнопки); блинковать (англ, blink – мерцание; мигать); быкапить (англ, buck up – дублирование; делать копию); грохнуть (стереть); доктор Айболит (антивирусная программа); дупы (англ, double – дублет; повторы); Карлсон (вентилятор); квотить (цитировать); клоки (англ, clock – час; часы); коробок (сам компьютер); ламмер («чайник», неумелый пользователь); полировать глюки (отлаживать программу); хакер (компьютерный взломщик); смайлики (англ, smile – улыбка), которые обозначают всю совокупность «невербальной части» письменной коммуникации.
В настоящее время словарь компьютерного сленга включает в себя большое количество слов и новообразований, который постоянно пополняется, так как ни в одной отрасли не наблюдается такого стремительного роста, как в компьютерной индустрии. Сюда можно отнести целую группу жаргонных слов, которые характеризуют поведение и уровень пользователя компьютерными технологиями, например различные сленговые именования пользователей: user – обычный пользователь; lamer – новичок; programmer, softy, sys-frog, system jock – программист; hacker, guru, wizard, superuser – хакер, профессионал.
На просторах интернета можно найти 12 самых распространенных компьютерных сленговых слов: admin – администратор, человек который администрирует компьютеры в организации; app – компьютерное приложение; blog – онлайн дневник, журнал с возможностью оставлять комментарии; egosurf – поиск чьего-либо имени в Интернете; to flame – отправлять оскорбительные сообщения на форумах или досках сообщений; geek – эксперт в технологиях ай-ти; glitch – дефект или недоработка в программном обеспечении («глюк»); meatspace – термин, который используется молодыми интернет-пользователями для обозначения физического мира, в отличии от виртуального (киберпространства); on the blink – что-либо неработающее, вышедшее из строя; troll – так называют того, кто оставляет провокационные сообщения на форумах или досках сообщений (это также может быть глаголом, обозначающим и сам данный процесс); up time – время работы операционной системы с момента загрузки; virus – вредоносное компьютерное программное обеспечение, обладающее способностью самораспространяться на другие компьютеры.
Каждому сленгу характерна экспрессивоность, эмоциональность, яркость, образность и выразительность, можно наблюдать и юмористический оттенок сленга, котрый чаще всего выражает отношение к объекту, указывая на его характеристики, особенность или является одним из свойств. Например: искалка – поисковая система (яндекс, гугл); червь – разновидность компьютерного вируса; болванка или блин – пустой диск; бродилка – браузер.
Некоторые слова могут заменяться сленговыми из-за сходства по произношению с другими словами, например: бук – ноутбук; Барсик, Васик – язык программирования Basic; дрова – драйвера; мыло – похоже на англ. Mail; Емеля – электронная почта от русского прочтения английского слова e-mail, мыло [7]. Стоит отметить, что использование терминологии и компьютерного сленга в интернете стало необходимым и модным явлением. Компьютерный сленг в русском языке – это явление относительно новое. Однако, несмотря на новизну это утвердившаяся система, имеющая свои законы, лексикосемантические отношения и постоянно растущий словарный запас, пополняющийся за счёт образования или заимствования слов и новобразований.
Большинство сленгизмов эмоционально окрашены и понятны людям, чья деятельность непосредственно связана с компьютерными технологиями. Широкое распространение компьютерного сленга среди всё большего числа носителей русского языка обусловливается стремительным внедрением информационных технологий в жизнь современного общества, а также тем, что в литературном русском языке зачастую отсутствуют необходимые слова для обозначения тех или иных компьютерных реалий.
Исходя из всего вышесказанного можно сказать, что сленг в русском языке является своеобразной «отдушиной», облегчающий процесс общения и наименования в ситуации стремительного развития компьютеров, когда язык пытается угнаться за новыми технологиями. Русский язык вне всяких сомнений находится под непосредственным влиянием английского языка, и этот процесс будет продолжаться, так как будет появляться новое в области компьютерных технологий. В основном, в большинстве случаев компьютерный сленг представляет собой английские заимствования или фонетические ассоциациии, случаи перевода встречаются реже в русском языке, да и то благодаря бурной фантазии компьютерщиков. К привлечению иностранных слов в родной язык всегда следует относиться внимательно, а тем более, когда этот процесс имеет такую скорость [8, 156].
Значительно меньше таких образований наблюдается в казахском языке и объясняется тем, что интернет-язык пока не достиг такого же развития как русский, поэтому еще нет нужды в создании собственного компьютерного сленга, но это дело времени. Ведь известно и не вызывает сомнения то, что «…язык никогда не существует вне общества, ибо язык – это семиологическое явление», «…вне категории времени языковая реальность неполна…» (Соссюр ,1999).
ВЫВОДЫ
Таким образом, существование компьютерного сленга позволяет говорить специалистам на одном понятном языке, чувствовать себя частью одного общества, понимать друг друга в профессионально значимых ситуациях. И самое главное, это отличный способ коммуникации не только в технической среде, но и в любом поликультурном и полиязычном современном обществе.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ
1 Денико Р.В., Щитова О.Г. Изучение терминологии в новейшем аспекте интернационализации высшего образования [Электронный ресурс] // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований, 2015. № 5-4. – 561 с.
2 Тимачев П.В. Семантические процессы при заимствовании экономических терминопонятий / П.В.Тимачев // Материалы II Международного конгресса исследователей русского языка, 18-21 марта 2004 г. «Русский язык: исторические судьбы и современность». – М., 2004. – 12 с.
3 Могилев А.В., Пак Н.И., Хеннер Е.К. Информатика: учебное пособие для студентов педагогических вузов. – Москва: Academia, 1999. – 52 с.
4 Дешериев Ю.Д. Социальная лингвистика. К основам общей теории – М.: Наука, 1977. – 128 с.
5 Крысин Л.П. Русский язык сегодня. – М., 2000. – 44 с.
6 Комлев Н.Г. Словарь новых иностранных слов: (с переводом, этимологией, толкованием). – М., 1995. – 67 с.
7 Компьютерный сленг https://www.englishdom.com/blog/sleng-kompyuternyj-sleng/ (дата обращения 18.10.2019)
8 Смирнова А.Н. Компьютерный сленг: его передача и значимость в современном языковом пространстве// Вестник гуманитарного факультета ИГХТУ. Вып.2. – Иваново, 2007. – 156 с.
Ж.Н. Жүнісова1, Ә.Т. Абдушукурова2
Заманауи лингвистикалық ғылымда компьютерлік тілді қалыптастыру
1,2Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан қ., Қазақстан Республикасы
Берілген мақала қарқынды түрде дамып келе жатқан кәсіби тілдердің бірі – компьютерлік технологиялар тілін зерттеуге арналған. Компьютерлендіру және ақпараттандыру заманында жаңа лексикалық бірліктердің пайда болуы қарастырылады. Мақалада компьютерлік тілдің бір саласы болып табылатын компьютерлік сленгтің пайда болуы сарапталады. Компьютерлік сленгтерді қалыптастыру әдістерінің мысалдары келтірілген, сонымен қатар ағылшын тіліндегі лексикадан қарыз алу арқылы берілген сөздік қабатын толықтырудың негізгі жолдары қарастырылған.
Бұл мәселенің өзектілігі байланыстың компьютерлік түрлерінің өсіп келе жатқан танымалдылығымен және компьютердің қосалқы тілі динамикалық құрылым болып табылуы, үнемі өзгерістерге ұшырап отыруымен байланысты.
Түйін сөздер: компьютерлік тіл, компьютерлік сленг, компьютерлік терминология, техницизм, компьютерлендіру, ақпараттандыру, компьютерлік лингвистика.
Zh. N. Zhunussova1, A.T. Abdushukurova2
Formation of computer sublanguage in modern linguistic science
1,2L.N.Gumilyov Eurasian National University,
Nur-Sultan, Kazakhstan This article is devoted to the study of one of the most dynamically developing professional sublanguages – sublanguage of computer technologies. The emergence of new lexical units in the conditions of computerization and Informatization is considered. The publication analyzes the emergence of computer slang, which is part of the computer sublanguage. Examples of methods for the formation of computer slangs are given, and the main ways of replenishing a given vocabulary layer through borrowing from an English-language lexicon are also considered.
The relevance of this problem is associated with the growing popularity of computer types of communication and the fact that the computer sublanguage is a dynamic structure and is constantly undergoing changes
ӘОЖ 800.8
И.С.Каирбекова1, О.А.Жумагулова2
1 г.ғ.м., аға оқытушы, Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті,
Көкшетау қаласы, Қазақстан Республикасы, e-mail: kairbekova_1966@mail.ru
2 ф.ғ.к., доцент, Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау қаласы, Қазақстан Республикасы, e-mail: J_Omirgul_A@mail.ru
ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ МӘДЕНИ КОДЫ: ЖЫЛҚЫ НЕГІЗДІ ЗООМОРФТЫ
МЕТАФОРАЛАР
Мақалада қазақ тілінің мәдени коды қарастырылады. Қазақ халқының тұрмысына негізделген зооморфты мәдени коды «жылқы» негіз сөзінің метафорлануы арқылы талданады. Тіл білімінде мәдени код лингвомәдениеттану бағытында зерттеліп, метафоралық кодталудың ұлттық-мәдени ерекшелігі, бейнелі ассоциацияларға негізделген стереотиптері анықталады. Тіліміздегі зооморфты мәдени кодтың қалыптасу тетіктерін саралауда бейнелі атаулар халқымыздың тұтас мәдени пресуппозиция аясында ашылады. Метафоралану уәжі халқымыздың өмірі мен шаруашылығы, салт-дәстүрі мен тарихы туралы білім жиынтығына сүйеніп талданады. Қазіргі қазақ тіліндегі «жылқы» негізді зооморфты метафоралар адамның қоғаммен, табиғатпен қарым-қатынасын бейнелейді. Бұл бейнелі сөздердің қалыптасуына қазақ халқының танымындағы төрт түліктің орны, оның пайдасы мен зияны, қасиеті мен құдыреті әсер етіп, 103 зооморфты бірліктердің қалыптасуына уәж болғаны сараланды.
Кілт сөздер: лингвомәдениеттану, мәдени код, метафоралану, зооморфтар, зооним, метафоралық кодтану, қазақ тілінің бейнелі жүйесі.
КІРІСПЕ
Болмысты тану барысында белгілі бір мәдени кеңістікте жұмсалған тілдік бірліктер екіншілік атау қызметін атқарады. Мәдени мәнге ие болып, мәдени таңба ретінде танылады. Лингвомәдениеттану бағытындағы ғылыми зерттеулерде метафоралық кодталудың ұлттықмәдени ерекшелігін, бейнелі ассоциацияларға негізделген стереотиптерін анықтау, олардың ұлттық құндылықтарға қатысын зерттеу өзекті мәселе болып табылады. Тіліміздегі мәдени кодтың қалыптасу тетіктерін, бейнелі атауларды, халқымыздың тұтас мәдени пресуппозиция аясында өмірі мен шаруашылығы, салт-дәстүрі мен тарихы туралы білім жиынтығына сүйеніп зерделейміз. Қазақ тілінде мәдени мәнді жеткізуші сөздер – тарихи тұрғыда қалыптасқан қазақ тілінің мәдени кодтарының экспоненттері болатын тіліміздегі бейнелі сөздер. Біздің мақаламызда қазақ тілінің бейнелі жүйесіндегі көшпенділік тіршілік пен мал шаруашылығына негізделген зооморфты мәдени кодтар сараланады.
Жалпы тіл білімінде жан-жануарлардың атауларын, сөзжасамдық әлеуетін, танымдық мазмұнын зерттеуге арналған ғылыми еңбектер баршылық. Алайда, бұл мәселенің өзектілігін ғылыми ортада терминдердің жарыса қолданылып жүруі, олардың нақтыланбауы дәлел бола алады. Бұл ретте, жан-жануарларды атау үшін «зоосемизм» терминін Л.А.Кипрянова ұсынады. Зоонимдер жануарлардың атын білдіретін сөздер [1, 48]. Зоосемизм терминін тілші Л.А.Кипрянова былайша анықтайды: «зоосемия – құрамына кіретін лексемалардың ауыспалы мағынада қолданылуға бейімділігі айқын байқалатын ата-тектік қауымдастық. Ауыспалы мағынада эмоциялық және бейнелі мәнде жұмсалып, күнделікті тілдік қарымқатынаста кеңінен қолданылса, әдебиетте идиомалық мағынаны білдіреді» [2, 14]. Жануарлар атауының бейнелі сөздерге негіз болуып, метафораланып, мәдени код ретінде қалыптасуын орыс тіл білімінде Е.М.Брославская, Н.Б.Романова, Е.А.Гутман, О.А.Рыжкина, О.А.Солодкин зерттесе, қазақ тіл білімінде С.К.Сансызбаева, Р.Қ.Смағұлова, М.Т.Жұбанышқызы қарастырды.
Қазақ тіліндегі зооморфты жан-жануарлар атауларына байланысты зерттеулер ХХ ғасырдың 50 жылдары басталды. Төрт түлік атауларының тілімізде тұрақты тіркестерді қалыптастыру әлеуетін, қазақ тілінің бейнелі жүйесінде зооморфты фразеологизмдердің алатын орнын ғалым Т.Қоңыровтың «Қазақ тілінің тұрақты теңеулер сөздігі» еңбегінен көреміз [3]. Қазіргі қазақ тілінде зоонимдер негізінде қалыптасқан метафораларды зерттеуге арналған жеке еңбек жоқ. Ғалымдар С.К.Сансызбаева, Р.Қ.Смағұлова, М.Т.Жұбанышқызы зооморфтарды салғастырмалы аспектіде қарастырған.
Төрт түлік мал көшпелі қазақ халқының тіршілігінде ерекше орын алады. Мал жесе тамағы, ішсе сусыны, кисе киімі, мінсе көлігі, ауырса емі, жыл он екі ай отыратын үйі болды. «Демінен басқасының бәрі пайдалы» төрт түліктің күнделікті тұрмыста атқаратын рөлі, қолданылатын орындары өте көп.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазақ халқының тұрмысындағы төрт түліктің маңыздылығын ғалым, этнолингвист, мәдениеттанушы Қ.Әбдуали былай тұжырымдайды: «Қазақ халқы малды сүйіншіге, құн төлеуге, айып-пұлға, қалың малға, тасаттыққа, қалжаға, бата оқырға, өлікті жерлеуге, той өткізуге, ауруды көшіруге, спорттық ойындарға, құдайы садақаға (құрбандыққа), сыйлыққа, асқа, емдеуге, ауа райын болжауға, көшіп-қонуға, жүк тасымалдауға, күш-көлік ретінде, бал ашуға, уақыт пен кеңістікті өлшеуге, нысандарды салыстыруға, кеңістікті игеруге, табиғаттың тепе-теңдігін сақтауға, жас ұрпаққа тәрбие беруге т.б. жағдайларға пайдаланған» [4, 196]. Демек, қазақ халқының материалдық және рухани мәдениетін төрт түліктің қатысынсыз зерделеу мүмкін емес. Қиын көшпенді тіршілікте қазақ халқының тұрмысында ерекше маңызды болып, халық дүниетанымындағы құндылықтардың бірі ретінде төрт түлік атауларының қазақ тілінің сөздік қорында орнығып, сөздік құрамды байытып, бейнелілік жүйесін қалыптастыруда молынан қолданылады. Мұндай тұжырым жасауға жинақталған тілдік деректерді лингвомәдени тұрғыдан саралау нәтижелері негіз болды. Сөзіміз дәлелді болу үшін төрт түлік атауларын зерделейік.
Қазақ халқының өте қастерлеп өсіретін төрт түлігінің ең қасиеті әрі қадірлісінің бірі – жылқы.
Жылқы (ат) – тақ тұяқты ірі қара, төрт түлік малдың бірі.
Қазақ халқының дүниетанымында жылқы – жылдамдық пен еркіндіктің (жылқы желден жаралған) сән-салтанат пен байлық, тектіліктің символы. Жылқыны жасына қарай құлын, жабағы, тай, құнан, байтал,дөнен, бесті, бие, ат, сәурік (суйрік), айғыр деп атайды. Ал жүйріктігі мен басқа да қасиетіне қарай жорға, су жорға, жүйрік, тұлпар, қазанат, сәйгүлік, дүлдүл, арғымақ деп бөледі. Қазақ халқы жылқыны аса қадірлеп, үлкен ас-тойларда жарысқа қосып, бас бәйгесіне мол дүние берген. Қадірлі ер-азаматқа жасалатын ең үлкен сый – ат мінгізіп, шапан жабу. Төрт түліктің бар қасиетін таныған дана халқымыз жылқы өнімдерін емшілікте де пайдаланған. Сынықшылар адамның сынған сүйектерін жылқы майымен сылап отырып, орнына салу үшін қолданған.
Жылқы (ат) – қазақ халқының дүниетанымында төрт түліктің ішіндегі мифологияланған жануарлардың бірі. Жылқы түлігіне амбиваленттілік тән. Оның аруақтық культке қатыстылығы туралы түсінік – көне заманнан келе жатқан наным-сенім. Ең байырғы таным ретіндегі дүниені жаратушы Күннің жылқыны жаратуы туралы мифологиялық түсініктің мазмұны халық ауыз әдебиеті арқылы біздің заманымызға жеткен. Ол «Түйені көрсе жылқы неге қалтырайды» деген ертегіде баяндалады [5,172].
Ертедегі адамдардың танымы бойынша, жаудың құтын қашырған батырдың жорықтағы сенімді серігін, жүйрік тұлпарын, жас батырға сыйға тарту арқылы оның бойындағы батырлық қасиеттер жаңа батырға ауысады деген түсінік те орын алған, «Ер қанаты – ат» деп жүйрік атты батырдың сенімді серігі ретінде бірге жерлеуі [6, 114-116], жылқы түлігінің халық танымындағы тағы бір ерекшелігі – оның тылысым әлеммен байланысы. Халық танымында жылқы адамды о дүниеге жеткізуші көлік ретінде танылады. Бұл туралы деректі де біз халықымызбен бірге жасасып келе жатқан ауыз әдебиеті үлгілерінен кездестіреміз. Мысалы, «Ер Төстік» ертегісіндегі батырдың Шалқұйрықпен жер астына түсуі баяндалады. Жылқының көріпкел, болашақты болжау қасиеті бар жануар ретіндегі сипатын «Керқұла атты Кендебай», «Ер Төстік» ертегілерінен танимыз. Ал «Ер Төстік», «Әлібек батыр», «Еркемайдар» ертегілерінде жылқы «киелі», «өте таза» хайуан ретінде суреттеліп, жаһанды кезіп жүрген пәле-жала иесі ─ ібіліс, жын-шайтаннан, жәдігөй сияқты қаскөйлердің лаңы мен өлімнен тек жылқы ғана құтқара алады деген түсініктен мәлімет береді. Ал «Атқа міндің – «ажалға» міндің», «Ат жалында ажал тұрады» мақалмәтелдердің тууына да халықтың мифтік диниетанымы әсер еткен. Осындай мифологиялық таным мазмұнына сәйкес жылқы бейнесіне тән стереотиптер қалыптасқан.
Қазіргі қазақ тілінде жылқы зоонимі 4 түрлі зооморфы метафораға негіз болатынын байқаймыз:
1) адамның физиологиялық ерекшелігін сипаттау үшін қолданылады. – Қара сұр, ат жақты, үлкен сұр көзді: – Адамға тесіле қарайтын үлкен сұрғылт көзді, ат жақты, ақсұр жігіттің топ жылқының ішіндегі ақалтеке, арғымағындай, бойшаң келген дене бітіміне қарағанда, оны он төрт – он бес жастарда деу қиын еді (І.Есенберлин. Көшпенділер). – Ат жақты, көк көзді, ақ сары адам (І.Есенберлин. Көшпенділер). – Бұл ұзын бойлы, қапсағай денелі, ат жақты, шоқша сақалды, қошқар тұмсық, еңселі кісі еді (І.Еснеберлин. Көшпенділер). Келтірілген тілдік деректерден қазіргі қазақ тілінде бет әлпеті сопақша келген адамды ат жақты деп суреттейтінін байқаймыз. Бұл зооморфты бейненің қалыптасуына жылқы малының жақ сүйегінің ерекшелігі себеп болып, уәждік белгі ретінде жаңа бейнелі сөзді тудыруға негіз болған.
2) адамның психологиялық ерекшелігін сипатау үшін қолданылады (жылқы мінезді, жылқыша – жылқыға ұқсап, жылқы сияқтанып): – Тыпаңның сөзі едәуір әсерлі болғаны ғой, Балташ жүген көрмеген бас асау жылқыша басын жұлқып тастап, қабағын
түйіп, сөз сұрап, өршіп отыра алмады (Ж.Аймауытов. Ақбілек).
3) ерекше жақсы көргенде эмоцияны жеткізу құралы ретінде қолданылады (құлын, құлыншақ – баланы еркелету үшін айтылады): –Ескендір, бері келші! – деп тағы шақырып алып: –Құлыным-ау! – деп бауырына қысып, құшырланып тағы сүйді (Ж.Аймауытов.
Ақбілек). Аяулы анаға, тіпті күнәсі болған күнде де, сол баланы өмірге әкелген, «құлыным» деп түн ұйқысын төрт бөліп аялай сүйген сорлы анаға, дәл мұндай сұмдық жазаны Ақсақ Темір қалай шығарған? Көреген деген атақты оған неге берген? (І.Есенберлин. Көшпенділер).
4) қашықтық өлшемін анықтау мақсатында: Дарияның сол жағында ат шаптырымдай жерде Ақсақ Темір уақытында салынған Қаңғыт руының дихасы – Маңғыт, одан әрі бір күндік жерде Үргеніш шаһары жатқан (І.Есенберлин. Көшпенділер).
Жылқы (ат) зоонимі қазақ тілінде бейнелі мағынадағы көптеген тұрақты тіркестердің қалыптасуына негіз болып, тұрақты зооморфты бейнелерді тудырады. Ат басына күн туды деген зооморфты бейне қиыншылық туып, сыналар мезгілді сипаттайтын қыншылық кезді, ел басына күн туған заманның бейнесін білдіреді: – Ат басына күн туса, Көксімдегі күй болар. Көңіл азып, тон тозса, Берген көйлек кез болар (Шортанбай ақын).
Ат құлағында ойнайды деген зооморфты бейне пысық, икемді, жеңіл адамның бейнесін сипаттайды: – Менің қызым бар, өздеріңдей оқыған бала. Бірақ … сен сияқты ер үстінде отыра алмайды емес, тіпті аттың құлағында ойнайды, асауды үйретеді (Ж.Жұмақанов). Бірақ бала жасынан ат құлағында ойнап өскен, ал ер жете бастағаннан-ақ сойыл соғып, садақ атуды өнер көрген қазақтың жау жүрек жігіттері қойсын ба, құмырысқадай қаптап: «Ақжол!», «Уайс!», «Жауқашар!», «Бахтиярлап!» ат қойғанда, алғашқы қарқынында-ақ Бахтияр сұлтанның алдыңғы шебін күл-талқан етті (І.Есенберлин. Көшпенділер).
Ат кекілін [құйрығын] кесісті [кесті, үзді, кесе айырылысты] деген зооморфты бейне адамдардың бірін-бірі көрместей кетісуін, араздасуын, мүлде безінуін білдіреді. Қазақтың көшпенді тіршілігінде бұл зооморфты бейне құныкер (кісі өлтірген) жақ пен құн талап етуші (кісі өлген) жақтың ешбір бітімге, тоқтамға келе алмауы мазмұнын тудырған. Мысалы, Жәнібек пен Керейдің және оларға ерген рулардың ішіне қан қатқанына, ашу, араздықтың оңайшылықпен тарқай қоймайтынына анық көзі жеткенімен, олар өзінен бүйтіп ат құйрығын кесісіп, мүлде бөлініп кетер деп ойламаған (І.Есенберлин. Көшпенділер). Новгород князьдары Александр мен Андрей Күйіктен ат құйрығын шорт кесіп бөлінеді де, Батумен бітімге келеді (І.Есенберлин. Көшпенділер).
Ат шаптырды деген зооморфты бейне қазақтың кең байтақ даласында, барар жерге көлік ретінде ат пайдаланған ата-бабаларымыз хабаршы жұмсады, кісі жіберді мағынасында жұмсалады. – Ойламаған оқиғадан шошып кеткен Ақжол серіктері дереу қалың Арғынға ат шаптырды (І.Есенберлин. Көшпенділер). Исан-Бұғы Жәнібек пен Керейдің алдынан ат шаптырды. Ақ Орда хандарының ұрпақтарын, олармен бірге келген қазақтың басты руларының игі жақсыларын құшағын жайып қарсы алды (І.Есенберлин. Көшпенділер).
Атқа қонды [мінді] деген зооморфты бейне жолға шықты, белгілі бір бағытта атпен жүру мәніндегі іс-әрекет мағынасында қолданылады: Ел билеген дәрежесіне қарамай, қасына сенімді он нөкерін ертіп өзі жай адамша киініп, атқа қонды (І.Есенберлин. Көшпенділер).
Әбілқайыр әскеріне хабар бермек боп атқа қонды. Біз ерейік деген серіктерді ертпеді (І.Есенберлин.Көшпенділер).
Ат шаптырымдай жер деген зооморфты бейне алыс жер мағынасын білдіреді. Дарияның сол жағында ат шаптырымдай жерде Ақсақ Темір уақытында салынған Қаңғыт руының дихасы — Маңғыт, одан әрі бір күндік жерде Үргеніш шаһары жатқан (І.Есенберлин. Көшпенділер).
Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінде Жылқы зоонимі 99 фразеологизмге ұйытқы сөз, 4 метафораға негіз сөз қызметінде жұмсалып, 103 зооморфты бірліктерді қалыптастыратын сөзжасамдық әлеуеті зор тілдік бірлік болатынын байқаймыз.
ҚОРЫТЫНДЫ
Төрт түлік атауларының метафоралануы арқылы жасалған бейнелі сөздердің астарында танымдық ақпаратқа негізделген лингвомәдени мәлімет орын алады. Төрт түлік атауларының метафоралануы арқылы жасалған бейнелі сөздердің жұсалымдық мағынасы:
1) Адамның мінез-құлығы;
2) Адамның көңіл-күйі;
3) Адамның физиологиялық ерекшелігі; 4) Адамның іс-әрекеті.
Қазіргі қазақ тіліндегі жылқы негізді зооморфты метафоралар адамның қоғаммен, табиғатпен қарым-қатынасын бейнелейді. Бұл бейнелі сөздердің қалыптасуына қазақ халқының танымындағы төрт түліктің орны, оның пайдасы мен зияны, қасиеті мен құдыреті әсер еткен. Сол себепті төрт түлік атауынан жасалған бейнелі сөздердің қалыптасуына негіз болған уәждік белгі осы үй жануарларына тән бейнелер болып табылады. Осы бейнелер жаңа мағынаны тудырып, лингвомәдени мазмұнды беруде прототиптік қызмет атқарады.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Сюсько М.И. Способы и типы деревации в зоонимии: Учебное пособие. –Киев, 1989.
– 147 с.
2 Киприянова А.И. Функциональные особенности зооморфов // автореф.дис.к.ф.н. – Краснодар, 1999. 23 с.
3 Қоңыров Т. Тұрақты теңеулер сөздігі. –Алматы:Арыс, 2007. –439 б.
4 Қайдар Ә. Қазақтар ана тілі әлемінде. –Алматы, 2004. –560 б.
5 Қазақ ертегілері. Көп томдық. –Алматы:Мектеп, 1988. –348 б. 6 Тойшанұлы А. Түрік-моңғол мифологиясы. –Алматы: «Баспалар Үйі» АҚ. – 189 б.
И.С.Каирбекова 1, О.А.Жумагулова 2
Культурный код казахского языка: зооморфные метафоры на основе слова
«лошадь»
1,2Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г.Кокшетау, Казахстан
Мақалада қазақ тілінің мәдени коды қарастырылады. Қазақ халқының тұрмысына негізделген зооморфты мәдени коды «жылқы» негіз сөзінің метафорлануы арқылы талданады. Тіл білімінде мәдени код лингвомәдениеттану бағытында зерттеліп, метафоралық кодталудың ұлттық-мәдени ерекшелігі, бейнелі ассоциацияларға негізделген стереотиптері анықталады. Тіліміздегі зооморфты мәдени кодтың қалыптасу тетіктерін саралауда бейнелі атаулар халқымыздың тұтас мәдени пресуппозиция аясында ашылады. Метафоралану уәжі халқымыздың өмірі мен шаруашылығы, салт-дәстүрі мен тарихы туралы білім жиынтығына сүйеніп талданады. Қазіргі қазақ тіліндегі «жылқы» негізді зооморфты метафоралар адамның қоғаммен, табиғатпен қарым-қатынасын бейнелейді. Бұл бейнелі сөздердің қалыптасуына қазақ халқының танымындағы төрт түліктің орны, оның пайдасы мен зияны, қасиеті мен құдыреті әсер етіп, 103 зооморфты бірліктердің қалыптасуына уәж болғаны сараланды.
В статье рассматривается культурный код казахского языка. Зооморфный культурный код, основанный на быте казахского народа, анализируется посредством метафорирования слова «лошадь». В языкознании изучается культурный код в аспекте лингвокультурологии, выявляются национально-культурные особенности метафорического кодирования, стереотипы, основанные на образных ассоциациях. Анализировать механизмы формирования зооморфного культурного кода на казахском языке образные номинации раскрываются в рамках целостной культурной пресуппозиции нашего народа. Мотивация метафорализации анализируется исходя из совокупности знаний о жизни и хозяйстве, традициях и истории нашего народа. Зооморфные метафоры на основе современного казахского языка «лошадь» отражают отношения человека с обществом, природой. На формирование этих образных слов было проанализировано место четырех видов в познании казахского народа, его польза и вред, свойство и суеверие, что привело к формированию 103 зооморфных единиц.
I. Kairbekova 1, О. Zhumagulovа 2
Cultural code of the kazakh language: zoomorphic’s metaphors based on horses
1,2Kokshetau state University named. Sh. Ualikhanov,
Kokshetau, Kazakhstan The article deals with the cultural code of the kazakh language. The zoomorphic cultural code based on the life of the kazakh people is analyzed by metaphorizing the main word «horse». In linguistics the cultural code is studied in the direction of linguoculturology, national and cultural features of metaphorical coding and stereotypes based on figurative communities are determined. The mechanisms of forming a zoomorphic cultural code in our language are analyzed, and figurative names are defined within the framework of the integral cultural presupposition of our people. The motivation of metaphorization is analyzed on the basis of a set of knowledge about life and agriculture, traditions and history of our people. Zoomorphic metaphors based on the modern kazakh language «horse» reflect a person’s relationship with society and nature. To form these figurative words in the knowledge of the kazakh people, the place of four species, its benefits and harms, property and superstition were analyzed, which led to the formation of 103 zoomorphic units.