РЕНЕССАНС ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ
В статье исследуются языковые особенности публицистических текстов на сайтах интернета. Авторы приходят к выводу, что в публицистике наблюдается активное употребление прецедентных высказываний, фразеологических средств русского языка, в целях создания иронии обыгрываются крылатые фразы, широко используется приём трансформации идиом. Трансформационные процессы фразеологизмов в исследовании рассмотрены с позиций семантико-сопоставительной методики. В публикациях политического дискурса для усиления их рекламной функции отмечается активное употребление фразеологизмов в заголовках. Авторы отмечают, что в публицистике наблюдается синтез лексики разного употребления, а также активное употребление фразеологических средств русского языка, прецедентных высказываний. В целях создания иронии обыгрываются «крылатые фразы» представителей властной элиты. Анализ вскрывает особенности функционирования исследуемых языковых фактов, их прагматические функции.
Ключевые слова: фразеологизмы, прецедентные высказывания, тропы, аллюзия, трансформация, языковая игра.
ВВЕДЕНИЕ
В условиях жёсткой конкуренции и борьбы за информацию журналисты стремятся преподнести её в наиболее яркой и запоминающейся форме, активно используя целесообразные языковые приёмы. Важной чертой современных СМИ является использование фразеологизмов. Творческая обработка фразеологизмов придаёт им новую экспрессивную окраску, усиливает их выразительность. С их помощью можно описать и охарактеризовать событие, а также выразить своё отношение к публикуемому материалу. Фразеологизмы в тексте становятся показателями языкового мастерства и кругозора журналиста. В языке СМИ идёт активный процесс фразеологизации сочетаний слов, ранее не являвшихся устойчивыми выражениями. Трансформированные фразеологизмы способствуют приданию экспрессии и созданию эффекта новизны.
Актуальность исследования определяется необходимостью изучения происходящих процессов в языке публицистики. Языковые процессы в текстах массовой коммуникации определяются общей тенденцией демократизации языка. Для научного объяснения трансформационных процессов в языке необходим солидный корпус примеров из разных источников, сопоставительный их анализ с позиций целесообразности функционирования и соответствия литературным нормам языка. В дискуссионных публикациях наблюдается увлечение грубой лексикой. Такие материалы вызывают повышенный интерес у лингвистов. Работ, посвящённых использованию сниженной лексики, в том числе просторечной и обсценной, публикуется сверхдостаточное количество. Однако, как правило, исследователи ограничиваются приводимыми фактами, оставляя в стороне аксиологию этого явления. По нашему глубокому убеждению, демократизация в языке, как и в любой деятельности, не означает вседозволенности, она призвана улучшить процесс взаимопонимания, не снижая требований к чистоте и выразительности речи. Считаем, что у русского языка есть богатый потенциал таких средств. К таковым мы относим и фразеологический корпус русского языка, крылатые слова, прецедентные тексты, удачные выражения из кинофильмов.
Цель данной статьи: проанализировать использование фразеологизмов в СМИ, показать их прагматическую функцию и особенности употребления журналистами. Отметить целесообразность их включения в текст, умелое трансформирование, исходя из конкретных задач авторов. Для решения этой задачи привлекается сопоставительный метод, ассоциативный и интерпретационный.
ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ
B современной лингвистике приобрела большую популярность тема языка СМИ, в частности инноваций средств выражения, которые становятся характерными не только для СМИ, a также для публицистического стиля современного русского языка в целом. Анализируя современные медиа, многие отмечают, что средства массовой информации большое внимание уделяют заголовку. «Обыгрывая» эффектно и ярко заголовок с помощью фразеологизмов, журналист привлекает внимание своего читателя, побуждает его прочитать весь материал. В условиях всё обостряющейся борьбы за читателя главной заботой журналиста становится рекламная, а не информационная функция заголовка. Однако добрые намерения автора статьи могут обернуться лукавством, и разочарованный читатель не найдёт в статье того материала, который был ожидаем по названию статьи. Но это можно отнести к издержкам производства. Творческая обработка фразеологизмов придаёт им новую экспрессивную окраску, усиливает их выразительность. За счёт качественного изменения исходных фразеологизмов создаётся высокая образность. При этом изменённые фразеологизмы сохраняют художественные достоинства традиционных: образность, афористичность, ритмико-мелодическую упорядоченность. [1] Эффект новизны, находки, переосмысления очень важны, так как публикация освещает современные события, связанные с реальными проблемами текущего момента. Заголовок является средством привлечения внимания читателя, поэтому он выполняет не только собственно информационную функцию, но и функцию аксиологическую.
Журналисты и блогеры в заголовках часто используют прием аллюзии, трансформируя паремии (пословицы, поговорки, крылатые слова), названия книг, кинокартин, телесериалов, известные высказывания литературных героев и киногероев. Трансформация речевых клише усиливает прагматическую функцию заголовка. Рассмотрим пример из газеты «Экспресс» (2.05 19). В статье «Болезнь на скаку остановит» автор Т. Аладьина рассказывает о 13-летней Мерей Жумахан, которая дрессирует лошадей и выступает под куполом цирка. Трансформированное крылатое выражение вызывает ассоциацию с известным коня на скаку остановит, обычно используемое для характеристики русской женщины. Однако автор изменяет его, употребив слово болезнь, так как в тексте даётся информация о том, что юная дрессировщица недавно перенесла шестичасовую операцию и сейчас проходит курс лечения в Алматы. Трансформирование фразеологизма понадобилось, чтобы подчеркнуть волю и мужество характера девочки.
Заголовок «Много шума и снова ничего» (Караван, 25.01.08) представляет собой трансформацию пословицы «много шума из ничего», этимология которой в свою очередь берёт начало от заглавия одной из комедий У. Шекспира (1600г.). В комедии высмеиваются бурные разбирательства, переполох и суматоха, возникшие из-за пустяка. Введение в заголовок компонента и снова – ничего подчёркивает не только пустяшное начало, но и очередное отсутствие результата. В статье речь идёт о футбольном матче, который не принёс никаких результатов и не оправдал надежд фанатов футбола.
Используя пословицы, поговорки, известные цитаты и крылатые выражения в функции заголовка, журналисты делают в них свои вставки, меняют порядок слов, место ударения в слове. Цитироваться может и «половина фразы как вопрос, властно требующий решения перед новым серьёзным шагом». [2, 73] Так, начало монолога Гамлета «Быть или не быть – вот в чём вопрос» из трагедии Шекспира в заголовке преобразуется в усечённое высказывание «Жить или не жить?» Сокращение известного выражения и замена слов усиливают рекламную функцию заголовка, подчёркивая мысль о том, что вопрос идёт о жизни и смерти. Заглавие книги М. Твена «Принц и нищий» трансформировалось заменой союза и добавлением отрицательной частицы: «Не принц, а нищий». Замена соединительного союза на противительный придало заголовку другую семантику. По этому принципу в заголовке изменена строчка из песни: «Вместе уже не весело шагать, особенно Украинскому и Российскому православию».
Фразеологизмы используются для образно-эмоциональной характеристики представляемого предмета или действия. Наши представители власти могут очень удачно использовать прецедентные выражения, например: Взывать к разуму разумом скорбных контрпродуктивно (С.Лавров). Президент России Владимир Путин ответил на вопрос о перспективах визита в Вашингтон цитатой из книги «Золотой теленок» Ильфа и Петрова. «Приезжайте в гости, старушка-мама будет очень рада, но адреса не оставил», – процитировал он книгу. Точная цитата звучит так: «Переводчик на радостях чмокнул Остапа в твердую щеку и просил захаживать, присовокупив, что старуха мама будет очень рада. Однако адреса почему-то не оставил».
Важный признак фразеологии – метафоричность, образность. Образуется фразеологизм в результате метафорического переноса, переосмысления значений свободных словосочетаний. Для анализа особенностей функционирования фразеологизмов проанализируем статью Александра Халдей «Европа приговорила Украину к распаду», которая может служить доказательством ренессанса фразеологизмов. [3] Автор пишет: «Отношения между Украиной и Европой после такого оборота событий не просто ухудшатся – они зайдут в тупик». Фразеологизм без подробных описаний напряжённых отношений между Украиной и Европой предупреждает о возможном безвыходном положении для Украины, когда она умоется той кровью, которую проливала в Донбассе. Во фразеологическом словаре русского языка под редакцией А.И. Молоткова даётся следующая трактовка фразеологизму «умыться кровью»: «1. Обливаться кровью. О человеке, которого били по лицу. 2.Бороться, сражаться, защищая что-либо». [4, 496] В статье автор отмечает, что Украина сама виновата в той войне, которую начала, в итоге – стала политическим трупом.
Для стиля современной публицистики характерно смешение разностильной лексики. Разговорная и книжная, жаргонная и лексика высокого стиля могут сознательно употребляться в одном тексте, этот синтез определяет. стиль современной, особенно дискуссионной публицистики. Например: Слово как воробей – вылетело и нагадило. Учителей зачморили. Лукашенко пошел в разнос. Крымчанам же, как и всем россиянам, остается только смотреть на этот весьма жалкий сбор прибалтийских и грузинских протестунов.
В рассматриваемом нами тексте используются цитаты знаменитых героев из произведения Ильфа и Петрова «Двенадцать стульев»: «Воробьянинов не протягивал руки. – Так протянете ноги, старый дуралей!»; «Прощай, любимая, мы разошлись, как в море корабли». Яркий стилистический эффект в статье создаёт пародийное использование книжных фразеологизмов: «я тебя породил, я тебя и убью». Слова Тараса Бульбы из одноимённого произведения Н.В. Гоголя стали крылатыми и здесь используются для создания экспрессии. Источниками для формирования новых фразеологизмов являются и цитаты из популярных фильмов. В рассматриваемой статье мы встречаем ставшее крылатым выражение из кинофильма «Джентльмены удачи» – «Кина (в смысле газа) не будет». [3] Трансформируются и привычные словосочетания: Депутаты и сенаторы встретили демографический доклад Голиковой оглушительным молчанием. Гробовым молчанием отреагировали на услышанное представители субъектов Федерации. Использование фразеологии позволяет автору опосредованно выразить собственное мнение, своё отношение к сообщаемому Набор устойчивых выражений меняется, автор имеет возможность постоянно трансформировать фразеологизмы, чем новее и актуальнее находка, тем выразительнее речь публициста.
Во фразеологизмах в результате разного рода трансформаций создаются новые смысловые оттенки, обогащаются связи слов. «Следует сказать, – пишет О.И. Андрейченко, – что фразеологизмы воспроизводятся как устойчивые целостные единицы, однако каждая из них в газетном тексте претерпевает как формальные, так и содержательные изменения, приобретает дополнительные оттенки, коннотации» [5, 4]. Трансформация фразеологизмов вызвана общим процессом поступательного развития языка, сохранением гармонии динамики и статики в его функционировании.
В последние десятилетия в моду вошла языковая игра. Языковая игра — это одна из разновидностей лингвистической модернизации слова или выражения, способствующая приданию этому выражению нового, более выразительного смысла. Благодаря умелому использованию различных созвучий, видоизмененных устойчивых оборотов достигается комический эффект, как пишет О.Е. Вороничев: «…каждый из приёмов семантикоморфологической трансформации фразеологизма в игровых целях можно считать приёмом создания и экспликации каламбура» [6,75].
Распространенным видом каламбура в дискурсе интернет-пространства является использование фразеологизмов и прецедентных имён и текстов. Прецедентным именем может быть название фильма, географическое наименование, имя известной личности, литературного персонажа или киногероя. Каждое прецедентное имя вызывает у читателя определённые ассоциации. Изменяя прецедентный текст, автор сохраняет его старый смысл и одновременно добавляет новый, что, безусловно, способствует более осознанному восприятию предлагаемого печатного продукта. Так, заголовок «Застуженные мастера спорта» предваряет сообщение о невозможности провести спортивные соревнования в холодную погоду и строится на основе общеизвестного наименования «заслуженные мастера спорта». Обладая определённой долей юмора, авторы пытаются дополнить известные изречения, обращая их в шутку, например: «Любовь приходит и уходит, а кушать хочется всегда». Материал о задержании таможенника, у которого были изъяты шесть пар сайгачьих рогов, чехол для ружья, топор и туша сайгака вышел под заголовком «На границе туши ходят хмуро». Каламбур создан заменой слова тучи на туши (Экспресс 17.05.19). В Северо-Казахстанской области материал о госслужащих, которые увольняются из-за низкой заработной платы и большого объема работы, опубликован под заголовком «Прошла любовь, завяли коридоры», каламбур создан на основе стихотворения «Прошла любовь, завяли помидоры» (Экспресс 17.01.19).
Проанализировав фразеологические материалы в публикациях на интернет сайтах и в местных газетах, мы пришли к выводу, что использование их является эффективным приёмом привлечения читательского внимания и создания экспрессии. Ренессанс фразеологизмов связан и с развернувшейся борьбой за читателя определённой идеологической направленности. В условиях глобальной напряжённости и нестабильности средства массовой информации позиционируют себя четвёртой властью, модернизирующей сознание человека. Б.Л. Ларин, писал: «Фразеологизмы всегда косвенно отражают воззрения народа, общественный строй, идеологию своей эпохи. Отражают – как свет утра отражается в капле росы». [7,196] По мнению учёного, фразеологизмы отражают не только исторически сложившиеся воззрения народа, но и передают дух той эпохи, в которую они активно используются.
ВЫВОДЫ
Подводя итоги проведённого исследования, можно сделать определённые выводы. В языке средств массовой информации идёт активный процесс использования фразеологизмов в материалах публицистического стиля изложения. Широкое использование фразеологизмов не противоречит общему направлению на демократизацию языка, так как в первую очередь привлекаются достаточно распространённые устойчивые выражения разговорного стиля. Наметилась тенденция приводить крылатые выражения, известные фразы из художественных текстов, не случайно мы свою статью назвали «Ренессанс фразеологизмов». Этот факт можно рассматривать как альтернативу современного понимания демократизации языка, так как он требует хорошего знания литературы, а значит – побуждает к чтению классической литературы. Знание фразеологии, крылатых выражений свидетельствует о начитанности человека, общей его эрудиции. Из факта их частотного употребления можно предположить, что наступает время грамотных людей. Выскажем неуверенное предположение, что время демократизации как неряшливости в языке, его опошления, проходит, и наша речь останется свободной, освободившись от обсценной лексики.
Исследование языковых особенностей текстов на общественно-политические темы показало, что лингвистическая топология позволяет рассматривать процесс развития языка в единстве динамики и статики. Семантика исследуемого материала определяет прагматические функции использованных в текстах лексических и фразеологических единиц. В публицистических материалах заметно активизировалась жаргонная лексика, широко привлекаются фразеологизмы, пословицы, прецедентные высказывания, в том числе высказывания представителей власти, современной элиты, ставшие своеобразными крылатыми выражениями. Они, как правило, имеют негативный характер и свидетельствуют о высокомерии и неуважении простого народа, например: вас государство рожать не просило; на макарошках можно прожить; материнский капитал для пьяниц; никогда не было и вот опять и т.п. Подобные перлы становятся широко известными благодаря интернету с его возможностями быстрого распространения и бесчисленного повторения информации.
Фразеологизмы в их традиционной форме употребляются значительно реже, чем всевозможные их трансформации. Ассоциативный метод анализа текстов показывает, что фразеологические выражения, претерпевая трансформацию, становятся носителями новых смысловых оттенков, и это требует от журналиста, блогера или политолога осмысления своего материала и определения главной мысли текста. Кроме того, трансформированные фразеологизмы способствуют приданию экспрессии и создают эффект новизны.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ 1 Приемы фразеологического новаторства. Электронный ресурс:
https://studme.org/43228/literatura/priemy_frazeologicheskogo_novatorstva
2 Яранцев Р.И. Русская фразеология: словарь-справочник / Р.И. Яранцев. – М.: Русский язык. – Медиа, 2006г. – 896 с.
3 Халдей Александр. Европа приговорила Украину к распаду. [Электронный ресурс] /
Конт. 656 Режим доступа URL: https://regnum.ru/news/2745473.html?utm_referrer=https%3A%2F%2Fzen.yandex.com
4 Молотков А.И. Фразеологический словарь русского языка,
Издательство: Советская энциклопедия, 1968г. – 544 с.
5 Андрейченко О.И. Фразеологизмы в политическом дискурсе (на материале современных СМИ). // Семантика и прагматика языковых единиц. – Симферополь: ИТ «АРИАЛ», 2018г., – 4-8 с.
6. О.Е Вороничев. О типах доминант фразеологического каламбура. Русский язык в школе,2014, №4, – 75-78 с.
7. Ларин Б.А. Очерки по фразеологии. О систематизации и методах исследования фразеологии // Учен. зап. Ленингр. ун-та. 1956г. – 225 с.
А.А.Никонова¹, З. П. Табакова²
Фразеологизмдердің ренессансы
1,2М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті,
Петропавл қ., Қазақстан
Мақалада интернет сайттарындағы публицистикалық мәтіндердің тілдік ерекшеліктері зерттеленеді. Авторлар публицистикада прецедентті пікірлердің, орыс тілінің фразеологиялық құралдарының белсенді түрде қолданылуы байқалады, ирония туғызу мақсатында қанатты сөздер пайдаланылып, идиомаларды өзгерту тәсілі кең қолданылады деген тұжырымға келеді. Фразеологизмдердің өзгеру үрдістері зерттеуде семантикалық-салғастырмалы әдістеме тұрғысынан қаралған. Саяси дискурс жарияланымдарында олардың жарнамалық қызметін күшейту үшін тақырыпаттарда фразеологизмдердің белсенді қолданылуы байқалады. Авторлар публицистикада әртүрлі пайдалану лексикасының синтезі байқалатынын, сондай-ақ орыс тілінің фразеологиялық құралдары, прецедентті пікірлер белсенді түрде қолданылатынын, ирония туғызу мақсатында билеп-төстеуші элитаның «қанатты сөздері» пайдаланатынын атап өтеді. Талдау зерттеленетін тілдік факторлардың қызмет ету ерекшеліктерін, олардың прагматикалық функцияларын ашып анықтайды.
А.A. Nikonova¹, Z.P. Tabakova²
Renaissance of phraseologisms
1,2M. Kozybaev North Kazakhstan State University,
Petropavlovsk, Republic of Kazakhstan The article explores the linguistic features of journalistic texts on the Internet websites. The authors come to the conclusion that in journalism there is an active use of precedent statements, phraseological means of the Russian language, catch phrases are played out in order to create irony, and the idiom transformation technique is widely used. The transformational processes of phraseological units in the study are examined from the perspective of a semantic-comparative technique. Active use of phraseological units in the headings is noted in publications of political discourse to strengthen their advertising function. The authors note that in journalism there is a synthesis of vocabulary of various uses, as well as the active use of phraseological means of the Russian language, precedent statements, in order to create irony, “catch phrases” of the power elite representatives are played out. The analysis reveals the features of the functioning of the investigated linguistic facts, their pragmatic functions.
ӘОЖ 82.09 19.01.11
Б.К. Сердәлі1, Қ.О. Оразбекұлы2
1
филология ғылымдарының кандидаты, профессор, Қожа Ахмет Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университеті, Түркістан, Қазақстан, e-mail: aksari@mail.ru 2педагогика ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор, Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Түркістан, Қазақстан, e-mail:
kuandyk_orazbek@mail.ru
ЖАНР ТУДЫРАТЫН БЕЛГІЛЕР: НЫСАНЫ МЕН ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
Мақалада журналистика жанрларының мерзімді баспасөз туындыларының тұрақты түрі екендігі ғылыми негізде сарапталады. Жанрдың керегі бар ма, онсыз да журналистика бола бермей ме? Мүмкін оның керегі жоқ та шығар? Мұндай жағдайда мақала авторына өзінің әрбір туындысына жанрын ойлап табуына тура келеді. Ал оқырмандар жанрдың мәтіндік ойын түсіну үшін сол мақаланың формасын таба білуі қажет. Мұндай туындылар тәжірибесі жоқ жуналистер жұмыс істейтін аз тиражды газеттерде жиі кездеседі. Олардың мақалаларында шолу, сұхбат, репортаж, жаңалықтардың белгілері араласып жүреді. Мұндай мәтіндер жазған журналистердің өзіне бәрібір болғанымен, басқа адамдар ескертіп отырады. Оқиғалар туралы дәлелдер мен пікірлер көп, мұндайда оқиғалардың хронологиясын қайта қалпына келтіруге аз күш кетпейді. Міне, осы жайттар мақалада нақты мысалдармен зерделеніп беріледі.
Түйін сөздер: газет жанры, коммуникация, репортаж, қолданбалы журналистика, жаңалықтар қызметі, «төңкерілген пирамида», эксперттік сұхбат
КІРІСПЕ
Журналист өзіне қажетті материалға сай келетін жанрды таңдауы қажет. Егер бұл жаңалық хабар болса, газет бетінің жоғарғы жағына орналасады. Ал беттің соңында сарапшылардың болжамдары мен оқиғаға қатысы бар тараптардың пікірлері біріледі.
Егер материал репортаж болса, журналист оқиғаның куәгері ретінде оқырмандармен бірге болады. Егер материал түсіндірме, шолу (комментарий) болса оқырманға жаңалық ұсындайды, белгілі оқиғаларға түсініктеме береді.
Әдебиеттанушы Виктор Шкловский жанрға төмендегідей анықтама берген: жанр дегеніміз бекітілген әдет-ғұрып, әлемді көру тәртібінің этикеті, автор мен оқырман арасындағы айтылмаған талдауға ұсынылған құбылыс, қандай күйде орналасқандығы туралы келісім, деген еді. Сондықтан әрбір жанр өмірден алынған материалдармен байланысып жатады. Әрбір жанр белгілі бір ақпараттық мәселелерді шешуге бағытталады [1]. Ондай жанр тудыратын белгілер үшеу: нысан, әдіс-тәсіл және функция. Нысан дегеніміз нені бейнелеу керек деген сұрақтың жауабы болуы керек. Ал функцияның жауабы қандай мақсатпен деген сұрақтың жауабы болып табылады. Мысалы, жаңалықтың нысаны-оқиға. Ал тәсіліне негізгі алты сұрақтың жауабы жатады. Олар туралы сәл кейінерек айтайық. Ал функцияға оқиғаны шындық тұрғыдан баяндау жатады. Бұл жерде шындық, туралық деген сөз бір оқиға туралы жазатын екі адамның сол оқиға мен сұрақтар төңірегінде бірдей көзқараста болып, бірдей нәтижеге келуі болып табылады. Бір оқиға туралы жаңалық жазған екі журналистің мақаласында болған оқиға мен басылымның бағытына, осы саладағы иерархияның айқындауында, осы саладағы дәрежесін қалыптастыруына ғана байланысты болады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Журналистік жанрлардың жалпыға бірдей қабылданған жіктелуі (классификациясы) жоқ. Батыста жанрды «оқиғалы» және талдау (түсінік) деп екіге бөледі. Ал Ресей оқу құралдарында жанрды ақпараттық, сараптама және көркем жанр деп үшке бөледі.
Қолданбалы журналистикада баспасөздегі қазіргі тәжірибеге бағытталған бүкіл әлемдік газет ассоциациясының ақпараттық жобалар мен оны зерттеу ұйымының директоры Татьяна Репкованың классификациясы тура келеді [2, 133].
Жаңалық жанрының нысаны Кім? Не? Қайда? Қашан? Неліктен? Неге? деген алты сұоаққа жауап беретін оқиға, тәсіл болып табылса, ал функция оқиға туралы әр түрлі көлемдегі, нақты шыншыл турашыл әңгіме.
Рациональды публицистика жанрының нысаны жазып отырған оқиғаның басқа да оқиғалармен байланысы, оның себебі мен соңғы нәтижесі, ал тәсілі-логикалық талдау, атқаратын міндеті (функциясы) мәтінде белгілі оқиғаларды айтып беру болып табылады. Ал эмоционалды публицистиканың нысанына бірінші орында адам тұрады да оқиға екінші орынға ығыстырылады, ал тәсіліне адамдарды драмалық жағдайларда сипаттау кіреді, атқаратын қызметіне (функциясына) оқырмандардың бойында мақала кейіпкері бастан өткізген оқиғаға араласып, адамдардың бойында эмоциялық сезімді ояту қызметі тұрады.
Жанрлардың жіктелуі (классификациясы) журналистикада адамдар туралы әңгімелеп беру, өйткені мәселені шешуші адамдар болып табылады, яғни оқиға болып жатқан процестің кейіпкерлері сол адамдар болып табылады – деген анықтамаға бағынады [3, 56]. Егер оқиғаға құрылған жағдайға назар аударылса, адамдар мәселені шешуге ден қояды. Бұл – жаңалықты журналистика. Егер мәселеге назар аударылса-рационалды журналистика болып саналады. Егер адамдар мәселесі бірінші кезекке шығарылса-эмоционалды публицистика.
Сонымен қоршаған ортадағы шындық журналистика мәтініне түскенде, бірінші жоспарға назар аударылсын, мән берілуіне қарай әр түрлі тәсілмен беріледі екен. Міне, осы негізде журналистке осындай үш жанрдың біреуін таңдауына болады. Одан кейін мақала үшін нақты бір жанрды міндетті түрде таңдау қажет. Әр түрлі журналистика жайлы оқу құралдарында әр түрлі ондаған жанр түрлері атап көрсетілген. Сондықтан бұл оқу құралында қазіргі журналистика тәжірибесінде ең жиі қолданылатын он екі жанр қарастырылады. Бұлар қысқа жаңалықтар, кеңейтілген жаңалыққа құрылған мақала, «құм сағаттар», ньюс-фиче, фиче, репортаж, ақпараттық сұхбат, электрондық сұхбат және тұлғамен сұхбат, шолу (комментарий), сараптама мақала және портрет. Бұдан басқалары аталған жанрлардан шыққан жанрдың бірі болып табылады немесе осылардың араласқан (гибритті) түрі болып табылады. Мысалы, корреспенденция дегеніміз – жаңалықты бір түрі. Сын-пікір мен оқырмандар хаты, шолудың (комментарийдің) түрінің бірі. Көңіл айту (некролог), портреттің бір түрі болып табылады. Кеңестік журналистикада өте кең тараған очерк жанры бар болғаны портрет пен шолу (комментарийдің) қосылуып, екеуінің араласуынан шыққан жанр. Кешегі КСРО-деп аталатын кезеңде сынға тиым салынды. Сондықтан журналистер амалсыз тікелей талдау жасау мен шолу орнына нақты адамдардың тағдырын амалсыз суреттеді. Очерктің пайда болуы осыдан. Бұл қиындықтан шығу үшін пайда болған жанр екенін айтуымыз керек.
Жаңалық жанрына қысқа жаңалықтар, кеңейтілген жаңалық мақалалары, «Құм сағаттар», ақпараттық сұхбаттар жатады. Қысқа жаңалықтар маңызды оқиғадан басталып, өте маңызды оқиғамен аяқталатын жанр. Бұл композициялық схеманы «төңкерілген пирамида» деп атайды. Қысқа жаңалықтың көлемі 10-20 машинамен жазылған қатардан аспайды да жоғарыда айтқан кім?, не?, қайда? қашан?, неліктен?, не үшін? деген сияқты алты сұраққа жауап береді. Кеңейтілген жаңалықты мақала (хабар) төңкерілген пирамида схемасына құрылады, бірақ жаңалықтан басқа оқиға туралы толық әңгімелеп, қосымша ақпарат беруге негізделеді. Ол болған оқиғаны толық, кең түсінуге мүмкіндік беретін оқиғаға тікелей қатысты емес ақпаратқа да мән береді.
«Құм сағаттар» атты жанр да «төңкерілген пирамиданың» комбинациясының бір түрі, онда мәтіннің бас жағында өте маңызды мәселелер хабарланады да, одан кейінгі сөздер куәгерлердің куә болуы арқылы жалғасады да оқиға хронологиялық тәртіппен баяндалады. Ақпараттық сұхбат оқиғаға қатысушымен немесе куәгерлермен жүргізеледі, оның ішінде распенденттермен, жеке өмірін білушілермен емес, оқиғаға тікелей қатысқан адамдармен жүргізіледі. Жаңалық жанрының ерекшелігі журналистің ол жазылған оқиға туралы түсініктеме берілмеуінде, шолу жасалмағандығында деуге болады. Неге десеңіз журналист оқиғаға деген өз көзқарасы мен пікірін білдірмейді. Ол тек қана оқиғаны толық немесе жартылай баяндауға талпыныс жасайды.
Рационалды публицистика жанрларының қатарына нью-фиче, талдау (комментарий), сараптама мақала, эксперттік сұхбат жатады. Соңғы жағдайда сөйлем өз саласында беделді, кәсіби деңгейді көрсетеді, журналист беделді, кәсіби мамандармен сұхбаттасады. Түсініктеме немесе талдау (комментарий) дегеніміз түсіндірмені, талдау арқылы берілетін кеңейтілген жаңалық болып табылады. Ал сараптамалық мақалада журналистің өз пікірін айтпай-ақ тезис және қарама-қарсы тезис арқылы тақырыпты ашуы. Нью-фичеде журналист өзі көрген оқиғадан тыс көргендері де әңгімеленеді. Кейбір оқиғаларды мысалға келтіре отырып, журналист тренд көрсетеді, себебі оқиғаны одан басқа ешкім байқамағанына тоқталып, бұрын ешкім істемегеніне тоқталады. Сондақтан бұдан қоғамдық таным жүйесіндегі журналистиканың рөлін еске алуға болады. Себебі журналистер үнемі әлеуметтік шындықты танып-білудің алдыңғы қатарында жүріп әрекет етеді. Сондықтан олар жасаған түйіндемелер мен қорытындылар жылдам өсіп-өнетін өнім сияқты оқиғадан кейін санаулы күндерден кейін жасалатындығымен, іске асатындығымен ерекшеленеді. Содан кейін бір апта немесе бір айдан соң олардың соңынан әлеуметтанушылар мен саясаттанушылар жүреді. Сонан соң бір жылдан соң философтар мен тарихшылар танымды қортындылайды. Газет пен журналдың болған оқиға туралы жазғандары уақыт өте келе ұзаққа бармайды, ал тарихшылар мен философтардың пікірі дәл болады. Сол оқиғаны дәлелмен қортындылайды. Ескі газеттерді ашып қарасаңыз, елдің барлық жаңалықтарын: сайлауды, доллардың курсын, құс тұмауы сияқты мәселелер мен жаңалықтарды бірінші болып журналистер жариялағанын көреміз.
Журналистің болжамдары іске асып отырғанын көруімізге болады, Сондықтан олардың болжамдарына сыни көзбен қарауды қою керек. Сол кезде, журналист оқығаны баяндалған кезде басқа қортындылар мен жобалар болмаған еді. Таза қателікке ұрынса да (журналист мәтінінің астарында жарнамалық-насихат жасырынып тұрса да) ол «кең тараған индукция», тезистің ауыстырылуы немесе «бәсекелестік мүйізі» болып шығады.
Индукция дегеніміз – дедукцияға қарама-қарсы жекеден жалпыға қарай қорытынды жасау болып табылады. Ал дедукция дегеніміз жалпыдан жалпыға қарай қорытынды шығару. Дедутивті ақыл-ой қорытындысы барлық уақытта шыншыл, әділ болып табылады. Мысалы, барлық металл түрлері электр өткізгіш бола алады. Ал индуктивті ой қоытындысы барлық уақытта ықтимал, мүмкін болатын ой қорытындысына жатады, сондықтан ол да электрді өткізгіш бола алады. Ал индуктивті ой қорытындысы барлық уақытта ықтимал, мүмкін болатын ой қорытындысына жатады. Мысалы егер Иванов «Искра» газетінде істесе, әрі жақсы мақала жазатын болса, Петров та жақсы мақалалар жазса, әрі «Искра» газетінде жұмыс істесе, онда барлық «Искра» газетінде жұмыс істейтіндер жақсы мақала жазатын болғаны. Мұндай қорытынды шығару шындыққа жанасуы да мүмкін. Сондай-ақ қате де болуы мүмкін. Тәжірибеде журналист ақпарат жетіспеушілігінен барлық уақытта қате қорытынды жасауға мәжбүр болады. Егер кей кезде бір-екі оқиғаға қарап жекеден жалпыға қарай оңай шешім шығаруға болады. Егер кей бір-екі оқиғаға қарап жекеден жалпыға қарай оңай шешім шығаруға болады, бірақ бұл жерде ереже еске алынбаған болып саналады. Егер есеппен тұрмысқа шыққысы келетін бірнеше қыздармен әңгімелескеннен кейін, бізде ешқандай қыздарда махаббаттың ешбір мәні жоқ, деген қорытындыға келсек, біздің алдымызда бұл «кең тараған индукция» болып шығады. Бұл жеткіліксіз дәлел мен мысалдардан пайда болған қорытынды болып табылады.
Тезисті ауыстырып жіберу логиканың бірінші заңын бұзу нәтижесінде болады, ұқсастық заңын бұзу нәтижесінде болады, себебі барлық ойға алған мәселе барысында әңгіме бір нысан жайлы ғана болуы керек. Мұндай кемшілік, әсіресе ашу-ыза-кекпен жазылған түсініктемелерде (комментарий) жиі кездеседі, себебі, мәтіннің басында сын бір түрлі, ал соңында мүле басқа болып кететін жағдайлар жиі ұшырасады.
Саясаткер жеке тұлғаның басымдылығы мен мемлекет басымдылығын мемлекет мүддесіне сай жасаса, ондай саясаткерді либералға жатқызады. Оның үстіне либералдарды дағдарыстың кінәлілері деп те атайды. Өткен ғасырдың 90-жылдарындағы дағдарыстың себепшілерін осындай либералдар жасады. Кінәлі болды деп есептейді. Міне, аталған либерал саясаткерлер мен 90 жылдардың дағдарысы осылай қабысады, теңестіріледі. Осылай саясаткерді сынағанмен, дағдарысқа ол саясаткердің де, оның бағдарламасының да ешқандай қатысы жоқ.
«Баламалы мүйіз» логиканың екінші және үшінші заңының бұзылуы нәтижесінде болады. Міне, бұл жерде логиканың екінші заңын еске алайық – бұл қарама-қайшылық заңы, соның нәтижесінде дәлелі қате әрі табиғи, сенімді болмай шығатын заңдылық. Мысалы, сіздің қолыңызға ұстап тұрған затыңыз бір мезгілде бірде кітап болып, бірде кітап болмай шығуы мүмкін бе?! Логиканың үшінші заңы бойынша, бір біріне қарама-қарсы дәлелдердің біреуі шын, біреуі жалғанғ ал үшіншісінде екеуі де жоқ болып шығады. Сонымен сіз бірде қолыңызға кітап ұстайсыз. Бірде кітап болмай шығады. Немесе екеуі де болмай шығады. Бұл ертегі кейіпкерінің әуе шарына ұшарда логикасы болмағаны сияқты болады, себебі, ол осы кезде өзінің аю екенін немесе жуан, мес екенін біле алмаудың үстіне екеуінің де бір-біріне қарсы екенін біле алмады. Дию аю болсын немесе болмай-ақ қойсын, мес болсын немесе болмай-ақ қойсын екеуі бір бірімен ешбір байланыспайтыны хақ. Бұл Диюдың тарихы балалардың да күлкісін келтіретіні сөзсіз.
Ал мына хабарды қараңыз. 1996 жылғы сайлау барысында ересек Ресейлік журналистердің өзі Ельциннің аралығындағы коммунизмге қайта оралайық деп сайлаушыларды сендіргісі келді, бірақ Ельцин аралық сайлау болса да, Ельцин үшін дауыс берсе де коммунизмге оралуға ол оқиғаның ешбір қатысы жоқ еді.
Эмоциональдық публицистика жанрларының қаттарына репортаж, фиче, жеке тұлғамен сұхбат және портрет жанры жатады. Репортаж дегеніміз куәгердің әңгімесі, мұның мақсаты оқырмандарға өздерін оқиғаның ортасында жүргендей сезінуге мүмкіндік беру.
Эмоциональдың публицистика жанрларының қатарына репортаж, фиче, жеке тұлғамен сұхбат және портрет жанры жатады. Репортаж дегеніміз куәгердің әңгімесі, мұның мақсаты оқырмандарға өздерін оқиғаның ортасында жүргендей сезінуге мүмкіндік беру. Фиче – үшінші тұлғаның атынан баяндалатын, болған оқиғаның ортасында жүргендей сезінуге мүмкіндік беретін тарихи жанр. Жеке тұлғамен сұхбат берушінің өмірі мен бастан кешірген туралы жанр, онда тек қана сұхбат берушінің өмір жағдайынан ғана хабар беріліп қана қоймайды, сол кейіпкерлерге тән мінез-құлқынан да мәлімет беріледі. Қорыта айтқанда барлық эмоционалды жанрға тән ортаға ерекшелік субъективтік болып табылады. Егер жаңалықта сендіру, иландыру бірінші орынға қойылса, шындық тексеріледі. Рационалды публицистикада аргументтер мен дәлелдер, автордың логикалық заңдылықты сақтауына, қорытындысына мән беріледі. Ал эмоционалды публицистикада дәлелдер мен логика екінші орынға қойылады да бірінші орынға өкініш, қайғы сияқты оқиғаны бастан өткізгендей күйге түсу үшін алдымен журналистің өзі сол оқиғаны басынан өткізуі керек. Себебі, әр адам әр түрлі қабылдайды. Бастан өткізген оқиғалары да әртүрлі болады. Бұдан мынадай қорытынды шығаруға болады. Бір оқиға туралы жазылған журналистердің материалдары тіптен бірбірінен бөлек болады. Себебі авторлар әртүрлі іс-шаралар туралы жазуы мүмкін. Сондықтан олардың алған әсері де әр түрлі болады.
Журналистік ақпарат, журналистік өнімнің тақырыбы мен идеясы мәселесін қарастырумен қатар журналистік мәтіндегі тартыс (конфликт) ұғымдары қарастырылады. Журналистік ақпарат әлеуметтік мәселе болғандықтан ол адамдардың көпшілігіне қатысты болып келеді. Хабар неғұрлым көп адамға қатысты болған сайын оның жариялануының қажеттілігі мен құндылығы арта түседі. Оның үстіне журналистік ақпарат барлық уақытта салыстырмалы болады, себебі ол үнемі бір нәрсеге байланысты маңызды болып келеді. Сондықтан кез-келген хабардың құндылығын жасанды түрде асыра көрсетуге болады, себебі бұл хабар бір оқиға байланыстылығымен ерекшеленеді.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келе айтарымыз, мақаланың тақырыбын көп адамдар мақаланың не туралы жазылғандығымен өлшейді. Мұндай айқындаудың қателігін жәй мысалдан-ақ көруге болады. Мысалы мақаланың тақырыбы ретінде Мәскеу деген мақаланы алайық. Міне, осы мақаланы аталған тақырыппен қандай-да бір редакцияға ұсынып көрейік, ондағылар болса бола берсін ұнамсыз көзқараспен жақтырмай қабылдайды. Ал енді осы мақаланың тақырыбын сәл түрлендіріп, «Мәскеуге ауыз су қаупі төніп тұр», «Мәскеуде ұлтаралық мәселеге байланысты қылмыстар толқыны өршіп тұр», «Мәскеуліктер халықтың көптігі мен тығыздығынан есінен адасып, өзін-өзі құртуда» сияқты тақырыптармен өзгертіп көрейік. Міне, енді мақаланы жариялау туралы өтінішіңізді бірден қабылдайды. Осы үш атаудың қандай ортақтығы бар? Енді соған тоқтайық. Олардың барлығы да бір оқиғаны сипаттайды, бірақ жағдайды қарапайым емес, проблемалық өзекті мәселе етіп көрсетеді. Бұдан мынадай қортынды шығаруға болады. Журналистикада тақырып таңдау, бұл проблемалық жағдай тудырудың негізі болып табылады.. Кей кезде мақала тақырыбы мақаланың неге қарсы жазылғандығына қарай аталады. Бұл жерде мақаланың қарсы бағытталған тақырыбы сыни тақырып болуы міндетті емес. Журналистің назарына іліккен өміріңіздің кез-келген келеңсіз жағдайы болуы мүмкін. Мысалы, біздің өмірімізде жиі ұшырасатын ауыз судың жетіспеушілігі. Ұлттық деңгейдегі қылмысқа қарсы күрес тақырыбы болуы мүмкін. Өзіне-өзі қол жұмсау сияқты тақырып болуы да мүмкін. Журналист мұндай «қарсы» тақырыпты қалай табады, демек оған жазуға болатын метериал табылды деген сөз. Тіпті жетістіктердің өзі «қарсы» тақырып болуы мүмкін, себебі, кез келген жетістік аз күш жұмсаумен келмейді, ол да, басқа да әлі жете қоймаған асулар болуы мүмкін.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Шибаева Л. Теория и практика журналистики // Ростовская электронная газета. –
2000. – 8 сентября
2 Репкова Т. Новое время как издавать профессиональную газету в демократическом обществе. – М.: ГИПП, 2001. 3 Дмитриев А. Парадоксы художественного образа. – М.: ИПК, 2002.
Б.К. Сердали1, К.О. Оразбекулы2
Жанрообразующие признаки: объекты и методы
Международный казахско-турецкий университет имени Х.А.Ясави,
Туркестан, Казахстан
В своей статье авторы анализируют жанрообразующие факторы в журналистике и их предмет отображения, целевые установки (функции) отображения, методы отображения, значимость этих факторов в жанрообразовании. Анализируется, что предмет отображения в аналитической журналистике – это отдельное событие, содержащее в себе ряд событий, включающий различные события, их процессы во всем многообразии взаимодействий.
B.K. Serdali1, K.O. Orazbekuly2
Genre-forming signs: objects and methods
H.A. Yasavi International Kazakh-Turkish University,
Turkestan, Kazakhstan
In their article, the authors analyze the genre-forming factors in journalism and their display subject, target settings (functions) of the display, display methods, the significance of these factors in genre formation. It is analyzed that the subject of reflection in analytical journalism is a separate event containing a series of events, including as various events, their processes in the whole variety of interactions.