ОСОБЕННОСТИ КОНФЛИКТА И ФОРМЫ ИНДИВИДУАЛИЗАЦИИ МАССОВЫХ ОБРАЗОВ В РАННЕЙ ПРОЗЕ М. АУЭЗОВА
В статье раскрывается важное значение раннего творчества Мухтара Ауэзова, в котором происходит формирование основных идейных, художественно-эстетических качеств казахской советской литературы на начальном этапе и их последующее углубление. Глубина проникновения во внутренний духовный мир человека, масштабность в социальноисторическом отражении действительности, мастерство в воссоздании образа человека в произведениях – эти признаки зрелого художественного мышления были присущи раннему творчеству М. Ауэзова.
Ключевые слова: психологический анализ, эстетическая система, концепция человека, авторская позиция, духовный мир.
ВВЕДЕНИЕ
Развитие творчества Мухтара Ауэзова в 20-х годах во многом было связано с решением трех взаимосвязанных гносеологических и эстетических задач, первая из которых заключалась в необходимости творческого усвоения и переосмысления духовного опыта национальной литературы (фольклора). Как следствие – для раннего творчества М. Ауэзова характерны последовательное и проблематичное обращение к образу батыра. Вторая задача – необходимо тщательно изучить опыт более зрелых литератур, прежде всего, русской классической и советской, усвоить марксистско-ленинскую теорию, которая стала основой его мировоззрения. Третья задача направлена на решение проблемы постижения исторической современности, социальной сущности исторических перемен в казахской степи, познания духовного мира современника.
ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ
Повесть Мухтара Ауэзова «Выстрел на перевале», написанная в 20-х годах, продемонстрировала глубокий психологизм, мастерство психологического анализа, тонкое понимание автором процессов внутреннего мира человека. Материал данной повести и других произведений этого периода позволяет говорить о месте психологического анализа в художественной системе ауэзовской прозы 20-х годов, эстетической значимости, а также оего истоках и направлениях развития, то есть ставить вопросы, освещенные в казахском литературоведении не полностью [2]. Материал других произведений того же периода, если и не дает основания говорить о присутствии развитого психологического анализа, тем не менее может служить объектом анализа качественного своеобразия воплощения самого психологизма. Психологизм при этом понимается как эмоционально-экспрессивное свойство литературы, а также как «способ построения образа, способ воспроизведения, осмысления и оценки того или иного жизненного характера».
Категория психологизма в литературе тесно связана с принципами и средствами изображения характера, авторской концепцией человека и др. Психологизм как сложная эстетическая система в творчестве М. Ауэзова становится основой для целостного анализа и раскрытия таких вопросов, как своеобразие ауэзовского проникновения во внутренний духовный мир человека, особенности характеристики национального мироощущения героя, эволюция концепции человека, движение повествовательных форм в прозе М. Ауэзова в период перехода к новым темам и героям на рубеже 30-х годов.
Анализ группы рассказов и повести «Выстрел на перевале» позволяет сделать вывод, что обращение Мухтара Ауэзова к опыту национальной литературы (фольклора), не означало эстетической абсолютизации ее духовных и изобразительных ценностей, идеализации «эпического прошлого». Проблемное последовательное сопоставление «вечных» тем и «вечных» ценностей с социально-исторической действительностью позволяло писателю яснее увидеть и понять сущность современных событий, социальнопсихологическую природу современной личности. Сопоставление разных времен, преломление их в психологическом мире, анализ сложной борьбы противоположных нравственно-этических норм, внимание к душе человека, где зарождаются ростки нового, поворот к новой жизни – все это позволило писателю сформировать концепцию нового человека. Новый человек в мучительной внутренней борьбе отрицает старое, отжившее, косное, хотя и вырастает из человека старого общества в трудной, драматической внутренней борьбе. В человеке нового общества причудливо сочетаются самые разнообразные элементы старого и нового, и все находится в движении, эволюции. Следовательно, обращение М. Ауэзова в 20-е годы к теме старого аула, дореволюционной не является случайным. Оно продиктовано глубокими идейно-художественными поисками на пути формирования концепции нового человека. Гуманист М. Ауэзов понимал живучесть в психологическом мире элементов старого, его внимание к человеку, трудно и мучительно идущего к будущему, полно сочувствия и понимания того, что и в новом обществе многие конфликты будут обусловлены живучестью старого, борьбой его сил за свои позиции. Поэтому внимание писателя к конфликтам, в которые вступает обездоленный, беззащитный человек в борьбе за свое достоинство, анализ социальных сил, вовлеченных в конфликт, сочувствие к бедам «маленького человека» имеют глубокий позитивный смысл – это та эстетическая основа, которая способствует дальнейшим идейно-художественным поискам на пути формирования концепции активного человека – строителя нового общества.
Заострение конфликта, предельная его драматизация, художественное решение конфликта нередко как трагического для «маленького человека» – это мост на пути перехода писателя от использования традиционных образов казахской литературы и ее духовноэстетического опыта к образу «униженного и оскорбленного» человека.
Новый человек часто оказывается в условиях суровой действительности, исключительных, экстремальных обстоятельств слабым, беззащитным, способным подчас только к духовному протесту, трагически поступкам, показанным на фоне изменяющейся действительности. И тем громче становится голос писателя в его защиту, тем масштабнее его гуманизм. Конфликт, в который вступает обездоленный, беззащитный человек с враждебным социальным окружением, виновным в его бедах, предстает одной из постоянных и развивающихся тем в раннем творчестве М. Ауэзова. В целом ряде рассказов и повестей, написанных писателем в конце 20-х и начале 30-х годов, в центре внимания оказывается образ обездоленного, униженного человека, не имеющего достаточных сил для борьбы против угнетателей, деспотов и протестующего только эмоционально. Подобной теме посвящены рассказы «Сиротская доля», «Ученый гражданин», «Кто виноват», «Сирота», «Барымта», «Тени прошлого», «Расправа» и повесть «Лихая година». Проблема жестокого, бездушного насилия угнетателей над слабым, обездоленным человеком служит своего рода отражением главного, центрального для казахской литературы 20-х и 30-х годов художественного конфликта – конфликта между старым и новым. Подобный тип конфликта был отражен в рассказах и повестях Б. Майлина «Памятник Шуге», «Кулпаш», «Развод», «Клятва Зейнеп», «Волостная Культай», «Коммунистка Раушан», в повести С.Сейфуллина «Айша», в рассказах Г. Мустафина «Кровь», «Месть», в повести Г. Мусрепова «В пучине», рассказе «Кос Шалкар» и др.
Своеобразие основной темы в раннем творчестве М. Ауэзова было подмечено исследователями. «По существу основной положительный герой раннего творчества Ауэзова – это бедняк, униженный, зависимый, иногда лелеющий надежду еще получить защиту и опору у старейшин рода, всегда терпящий при этом крах, порой гибнущий, но смело отстаивающий свое человеческое достоинство», – пишет Е. Лизунова. Проблема«униженных и оскорбленных» в раннем творчестве М. Ауэзова оказалась в центре вопросов продолжительной полемики литературоведов по поводу того, какого художественного метода придерживался Ауэзов в своем раннем творчестве. При этом пафос страстного обличения темных сил прошлого, жестоких его законов, сочувствие к бедным, обездоленным людям – жертвам насилия служат главным аргументом определения раннего творчества М. Ауэзова, как творчества, использовавшего метод критического реализма. «М. Ауэзов придерживался метода критического реализма, обличал пороки, являющиеся порождением патриархально-феодального средневековья… Но недостаток творчества писателя заключается в том, что он ограничивался только обличением. Поэтому его беззащитные предстают действительно беззащитными», – писал Т. Нуртазин. К критическому реализму относят раннее творчество М. Ауэзова С.А. Каскабасов и Е.Д. Турсунов, И. Дюсебаев,
Т. Какишев и др. исследователи. Иную точку зрения высказывает Е. Лизунова, связывая раннее творчество М. Ауэзова с «особенностями формирования социалистического реализма в его индивидуальном проявлении».
На наш взгляд, проблема художественного метода в раннем творчестве М. Ауэзова настолько сложна, что требует дальнейших исследований. Вариативность этой проблемы заключается в том, что она связана не только с творчеством М. Ауэзова, но и с особенностями формирования и развития идейно-эстетических качеств советской литературы на раннем этапе вообще. Особое значение для освещения вопроса о художественном методе в творчестве советских национальных писателей раннего периода имеет конкретно-исторический анализ особенностей становления мастерства художников слова, проникновение в специфику развития образов, идей, тем, форм в их произведениях, рассмотрение своеобразия эволюции авторской концепции человека и действительности, мировоззрения писателя и т.д. Целостный анализ произведений советских национальных писателей раннего периода с учетом возможно большего числа параметров творчества художников слова в аспекте их развития и обогащения способствовали бы освещению проблемы.
Анализ конфликта и психологизма ранней прозы М. Ауэзова должен носить конкретный характер с возможно полным учетом их особенностей и связей.
«Ученый гражданин» (1922) – один из первых рассказов М. Ауэзова. В нем подвергаются беспощадному разоблачению безнравственная сущность буржуазных интеллигентов Жумагула и Актая и молодой вдовы Хадиши. Свои знания Жумагул употребляет для достижения корыстной цели — завладеть имуществом вдовы, жены своего недавно умершего друга Максута. Хадиша, для которой тягостна роль вдовы, идет навстречу желаниям Жумагула. Они объединяют свои усилия, так как оставшееся от Максута имущество по закону принадлежит его старой матери. Достичь цели помогает им Актай, преследующий свои корыстные цели. Несчастная старуха ищет поддержки у Мейрхана – друга сына, но ее старания ни к чему не приводят. Налицо социальное отчуждение людей, даже родственно связанных.
Распад традиционных семейно-родственных связей в условиях развития в Казахстане буржуазных отношений, разрушение нравственно-этических норм жизни, одной из которых была заповедь о помощи сиротам, старым и одиноким – вот основная тема рассказа. Нравственная проблема – этическое преступление молодых образованных людей перед обездоленной старухой не является случайной. Конфликт рассказа «Ученый гражданин» основывается на идейно-смысловом противопоставлении трех разных нравственноэтических позиций персонажей: патриархально-родовой, буржуазной и демократической, выраженной во взглядах Мейрхана, носителя положительного начала. Отражение разных по сути нравственных позиций основывается и на показе различныхобразов жизни людей — городского и аульного.
Развивая конфликт художественного произведения, автор стремится к многоплановому, широкомасштабному его изображению, конкретизируя и обогащая сущность героев, направление их действий и образа мыслей. Отчетливой эстетической тенденцией является активный интерес автора не только к образу главного героя, так называемого «маленького человека», но и к образам отрицательных героев, часто сгруппированных по социальному признаку. Часто этим образам автор уделяет особое внимание, что обусловлено задачей их подробного изображения. В своеобразии такого распределения внимания автора виден объективно-эпический (широкомасштабный) подход писателя к изображаемому конфликту. Он часто использует голос народа и народное мнения для характеристики отрицательных героев. Издревле в казахской степи существовала традиция, выработанная в ходе тысячелетнего развития родоплеменных отношений — не покидать в беде одиноких, обездоленных, сирот, вдов. Так были созданы институты усыновления, аменгерства и т.д. Именно эти традиции, призывающие к защите одиноких, гуманные и нравственные по своей сути, подверглись разрушению в результате развития буржуазных отношений. Во многих рассказах М. Ауэзова в повествовательной структуре интонируется голос народа, представляющий родовую нравственно-этическую позицию. Основные события в рассказе «Ученый гражданин» изображаются в свете этой позиции, этого взгляда, так разоблачают отрицательных героев. Люди надеялись, что Хадиша и Жумагул, поженившись, не оставят в беде осиротевшую мать Максута. Данная точка зрения интонируется в рассказе, художественно и композиционно обыгрывается: «Другие интересуются, привезут ли с собой молодожены старушку. Надо бы привезти. Одна теперь осталась на всем белом свете, некому присмотреть за бедной, а ведь хозяйка всего добра – она как-никак». С иронией показывает автор бесхитростный ход мыслей матери Жумагула, которая лишь формально отдает дань древней морально-этической традиции и которую в сущности заботит лишь одна проблема — удержать в руках сына добро старушки. «А Камария, мать Жумагула, про себя думает: «Вряд ли сыскался бы для старухи лучший зять, чем мой Жумагул. Будет кормить до конца дней. Не глупая – удержит молодых при себе. И не плохо бы…» Так думает Камария, но вслух – ни слова».
Психологизм рассказа «Ученый гражданин» во многом обусловлен своеобразием конфликта произведения, в фокусе которого рассматривается моральное преступление Жумагула и Хадиши. Для повествовательной структуры произведения характерны острые психологические ситуации, в которых особое значение имеют испытания героя – на уровень нравственного сознания. Подобные ситуации отличаются особо обостренным вниманием автора к герою, активным поиском в нем струнки человечности — это своеобразное провоцирование героя на добро, человеческую отзывчивость. Данные сюжетнокомпозиционные элементы – ситуации-испытания имеют психологический аспект, они нацелены на обнажение в человеке самого сокровенного. Такие ситуации, повторяясь, определяют развитие основной коллизии рассказа — моральное падение героя. Каждое появление в сюжете подобной ситуации означает, что надежда на возрождение героя не потеряна. Ситуаций-испытаний в рассказе четыре, это – встреча Жумагула взглядом с матерью Максута в тот момент, когда молодые, покидая город, проезжают мимо дома, встреча Жумагула и Хадиши с аульным народом, встреча Жумагула с Мейрханом, другом Максута после возвращения в город, столкновение Жумагула со старушкой во время конфискации ее имущества.
Особенностью социально-психологической характеристики отрицательных героев в прозе М. Ауэзова является то, что они изображаются как члены определенной социальной группы, с присущими для нее морально-психологическими устоями. Писатель характеризует группы отрицательных героев как некое целое в проявлении жестокости по отношению к «маленькому человеку». В большинстве рассказов и повестей М. Ауэзова отрицательные герои изображаются в определенной социальной группе – буржуазные интеллигенты, баи с их прислужниками, классовые враги нового общества.
Прибегая к приему параллельной характеристики отрицательных героев или к их общей характеристике в одной ситуации, автор представляет их на фоне народного мнения, народного отношения, которые выступают нравственным критерием. При этом писатель использует приемы иронии и сатиры. Так, например, простой аульный люд очень быстро угадывает под благопристойной внешностью Жумагула и Хадиши глупость и чванство, рядящиеся в благородстово и образованность.
Народный смех и народное мнение – точное, действенное и безошибочное средство характеристики отрицательных героев. Доверие автора народу связано с пониманием основных нравственных представлений, не прощающих любого насилия над слабыми, беззащитными людьми. Для многих рассказов и повестей М. Ауэзова характерно плодотворное воспроизведение народного смеха, народного голоса, как основного морального фона, как конечной нравственно-этической инстанции.
Идейно-художественная роль образов трех путников в рассказе «Сирота» в определенной степени схожа с ролью образа Мейрхана в рассказе «Ученый гражданин». Образы путников осмыслены как носители положительного нравственного начала, ибо путник в творчестве М. Ауэзова – это традиционно положительная фигура, символизирующая нравственное движение, познание человеком мира и законов жизни через фактическое передвижение по дороге. Трагическая ситуация в рассказе, когда путники находят на дороге труп мальчика, становится символической. Движение вперед, развитие нравственного невозможно без переживания событий действительности, всего трагического в жизни как личного. Для психологизма рассказа «Сирота» нехарактерно углубление во внутренний мир героя. Психологизм произведения основывается на драматизме основной трагедии – конфликте мальчика-сироты с жестокими, бездушными людьми, готовыми на все ради наживы. Социально-психологическая характеристика в рассказе развертывается в основном вокруг образов отрицательных героев. Особеннофункциональными предстают такие формы психологической характеристики как авторская ирония, элементы народного смеха, поступки, действия и речь героя, психологизированный пейзаж и др.
Рассказ «Барымта» (1925) – один из самых живописных, ярких и динамических в ряду ранних произведений М. Ауэзова. Динамика рассказа в основном событийная: поступки, действия персонажей сменяют друг друга постоянно. С мастерством незаурядного художника написаны сцены боевых схваток джигитов, принадлежащих к разным племенам. Каждый фрагмент рассказа насыщен динамикой, которая отражает отчаянную борьбу больших групп людей. Динамичность в рассказе обусловлена доминированием событийного в сюжете, характеры героев нарисованы эскизно, автор не ставит перед собой задачу подробного психологического изображения облика героя, анализа его внутреннего мира. Но психологизм произведения от этого в содержательности не теряет, ведь внешний событийный план противопоставлен подтексту, в котором красной нитью проходит мысль о трагической нелепости, бессмысленности «героических» деяний джигитов, проливающих кровь ради ничтожной цели — защитить интересы бая.
Философская и психологическая содержательность повествования в рассказе
«Барымта» обусловлена внутренним сопоставлением двух типов конфликта: локального (столкновение племен) и общего, постоянного (классовый антагонизм между бедняками и угнетателями – баями). Эти два типа конфликта, представленные в рассказе, взаимно отражают друг друга. Первый тип конфликта вынесен на внешний план повествования, его особенностями являются быстротечность событий и их неизменная трагичность в последствиях. Как показывает автор, динамичность этого вида конфликта, его частая повторяемость оттягивают решение главного конфликта – классового. Эта антиэстетичность внешнего и внутреннего в рассказе Барымта» напоминает противопоставление двух эстетических тенденций в рассказах «Сиротская доля», «Серый Лютый», повести «Выстрел на перевале» — идеализации и деидеализации героя.
Психологизм, воплощенный в повести «Лихая година», включает в себя поэтапную многомерную индивидуализацию образа народа; основные средства психологической обрисовки как народной массы, так и отдельной личности. Обогащаются и углубляются и принципы социально-психологической дифференциации людей. Для характеристики отрицательных героев автор использует народный смех, народную обличительную интонацию, различные формы внешней характеристики, речь и т.д.
Как представляется, многоплановый сложный психологизм повести «Лихая година» был подготовлен идейно-художественными поисками писателя, которые нашли отражение в ранних рассказах «Ученый гражданин», «Сирота», «Барымта» и др. Связь обнаруживается по многим направлениям. Очевидно, что многообразные формы социально-психологической характеристики отрицательных героев, воплощенные в повести, были «опробованы» в рассказах. При этом устойчиво развивается тенденция представлять отрицательных героев социальными группами, характеризовать их в совокупности, параллельно.
Эту тенденцию можно осмыслить и как своеобразную попытку типизации. Она выразилась в повести в предельно точной, рациональной, очищенной от неясностей характеристике отрицательных героев в основном через формы смеха и сарказма.
ВЫВОДЫ
Большое значение на пути обогащения психологизма прозы М. Ауэзова имел образ «маленького человека». Конфликт маленького человека со средой, его беды, трагическая судьба – все это дало возможность писателю организовать многосторонний социальнопсихологический анализ различных групп, составляющих социальную среду. Гармонически взаимосвязанное развитие в прозе М. Ауэзова эпического (широкого охвата событий) и психологического (изображение отдельной личности) привело его к художественным достижениям, воплощенным в повести «Лихая година». Через образ «маленького человека М. Ауэзов создал образ народа, ведь писатель стремился показать поступки маленького человека на фоне народной реакции — сочувствия народа к его бедам. От произведения к произведению писатель усложнял, дополнял и укрупнял образ народа. В повести «Лихая година» ему удалось добиться преломления нравственно-психологических черт народа в облике отдельной личности. Многообразны и неповторимы формы психологической характеристики и психологического анализа, использованные М. Ауэзовым в рассказах и повестях 20-х годов: это и психологизированный пейзаж, виды внутренней и внешней речи героя, портретные детали, психологические ассоциации и ретроспекции, элементы народного смеха.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ
1 Мамраев .Б.Б., Ананьева С.В. Юбилейная сессия Общего собрания МН и АН «М.О. Ауэзов – великий писатель и гуманист ХХ века» // Вестник МН-АН РК. – 1997. — №5. – С. 1015.
2 Мир Ауэзова / Сост. М. Маданова, А. Машакова, Д. Кунаев, М. Салкынбаев. – Алматы: Международный клуб Абая, 2004. – 212 с.
3 Нургали Р. Казахская литература: концепции и жанры [Текст] / Р. Нургали. – Астана: Фолиант, 2010. – Мухтар Ауэзов: 410 – 500 с.
4 Челышев Е.П. Предисловие // Проблемы особых межлитературных общностей. Под общей редакцией Д. Дюришина. – М., 1993.
5 Nurgali, K.R. Representation of ancient times in Kazakh historical novel. — Life Science Journal, 2013.
6 R. Dor. Mukhtar Auezov and origins of Kazakh novel. M.O. Auezov and world literature. Proceedings of the international conference. Vestnik KazGU. Series philological. 1998. № 23. P. 13-16.
7 Соукуп Ф.Роман о старом Казахстане (Мухтар Ауэзов «Абай») // Pritel SSSR, 1956. – № 5.
8 Ондрей Мaрущяк. Он не мог не войти в это издание // Мир Ауэзова. – Алматы: МКА, 2004. – С. 92.
9 R. Dor. Kazakh literature. Mukhtar Auezov: Great singer of national greatness. Proceedings of the international conference. Almaty: IRK, 1998. P. 115-118.
К.Р. Нұрғали , Ш. Б.Сүлейменова2
М. Әуезовтың ерте прозасындағы жаппай бейнелердің қақтығысы мен жекеленуінің ерекшеліктері
K.R. Nurgali1 , Sh. B. Suleimenova2
Features of the conflict and forms of individualization of mass images in the early prose of M. Auezov
1,2 L.N. Gumilyov Eurasian national University, Astana, Republic of Kazakhstan The article reveals the importance of the early work of Mukhtar Auezov in which the main ideological, artistic and aesthetic qualities of the Kazakh Soviet literature are formed at the initial stage and their subsequent deepening. The depth of penetration into the inner spiritual world of a person, the scale in the socio-historical reflection of reality, the skill in recreating the image of a person in works – these signs of mature, artistic thinking were also inherent in the early work of M. Auezov.
ӘОК:18.41.85
Г.С. Оралова филология ғылымдарының кандидаты, Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік
университеті, Қызылорда, Қазақстан, e-mail: gulzi-oralova@mail.ru
ФОЛЬКЛОР-СӨЗ ӨНЕРІНІҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
Бұл мақалада халқымыздың рухани байлығын игеруде сөз өнері мұралары, оның ішінде фольклорлық туындылардың орны айрықша екендігіне тоқталған. Фольклор мен ақындық поэзия дәстүрінің тұтастығы ұйқас, ырғақ, мөлшерінің ұқсастығымен шектелмейтіндігі түсіндіріледі. Қазақ халқының ұлттық-этнографиялық дүниетанымының жетекшi саласыақындық поэзия дәстүрiне халық даналығының жинақталған үлгiлерi мақал-мәтелдер шоғыры да адамдардың сөз өнерiн кие тұтқан тәлiм-тәрбие құралы еткен дүниетаным тереңдiктерi негіз болғандығы баяндалған. Ауызекi сөйлеу мәдениетiнiң мағыналы ойлы болып құрылуы, әрбiр жеке сөздер мен тiркестердiң адамдар арасындағы қарымқатынастардағы аса маңыздылығы халықтың тiлге, өлең өнерiне ықпалы бар халық даналығы арқылы қалыптасқандығы дәлелденген. Қара өлең – ақындық поэзия дәстүрiнiң қалыптасуы мен дамуына берiк негiз болған эстетикалық ұлағаты айқын мұраның ақындық поэзияның тақырыптық-идеялық, жанрлық табиғатына негiз болған болмысы талданып көрсетілген. Ақындық поэзияның көркемдiк жалғастығы арнасына би-шешендердiң мегзеулi, астарлы мағыналы, терең ойлы оралымды қанатты сөздерiнiң де негiз болғандығы фольклор мен әдебиет ықпалдастығы ақындық поэзияны осылайша халық даналығының қайнарынан нәр алған сапалық жетiстiктерге жеткiзгендігі мысалдармен айқындалған. Дәстүрлi ақындық поэзияның ғасырлар бойы көркемдiк жалғастығы жүйесiнде туындылардың мазмұны (тақырып пен идея) мен пiшiнi (композициясы, сюжетi, тiлi, өрiмөлшемi) фольклор мен әдебиеттiң сапалық қасиеттерi негiзiнде дамып өрстегендігі талданған.
Түйін сөздер: Рухани құндылық, ұлттық құндылық, көркемдік жалғастық, халық даналығы, дәстүрлі ақындық поэзия, жазбаша ақындық дәстүр, фольклор мұралары, халық поэзиясы, шешен сөз, рухани құндылық, сөз өнері.
КІРІСПЕ
Қай халық болса да әлемдік өркениетке өз халқының ұлттық құндылықтары әдебиеті, мәдениеті арқылы жететіні белгілі.
Әдебиет тарихы – адамзат дамуындағы тiршiлiк қозғалыстарын бейнелеген сөз өнерi мұраларынан, рухани құндылықтардан құралатын мәдениеттiң көрнектi саласы. Әлем халықтарының фольклоры мен әдебиетi мұралары ұлттық топырақта пайда болып, ұрпақтардың эстетикалық дүниетанымына ықпал етiп, кейiнгi даму кезеңдерiне ұласады. Халықтардың туған мекендерiндегi тұрмыстық-әлеуметтiк қарым-қатынастарының, әдетғұрыптарының, салт-дәстүрлерiнiң ұрпақтан-ұрпаққа адамгершiлiк-имандылық ұлағатын ұғындыруда фольклор мен әдебиет мұраларының тәлiм-тәрбиелiк мәнi бар қуатты құрал болып келе жатқаны – тарихи ақиқат.
Адамзаттың рухани тарихын, халықтың дәстүрі мен дүнетанымын, халық мәдениетін танытатын фольклорлық мұралар ең құнарлы, маңызды мұра болып саналады.
Қазақ халқының фольклорлық мұралары әлем әдебиетінде өзінің көркемдігі жоғары, өте бай мұра екендігімен ерекшеленеді.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Халық даналығының жинақталған үлгiлерi мақал-мәтелдер шоғыры да адамдардың сөз өнерiн кие тұтқан тәлiм-тәрбие құралы еткен дүниетаным тереңдiктерiн дәлелдейдi. Мысалы, сөз өнерiн ардақтаған мынадай мақал-мәтелдердiң қазақ халқының сөз өнерiне тiкелей қатысты дәстүрлi ақындық поэзияның қалыптасуы мен дамуының көркемдiк жалғастығына негiз болғандығы анық: «Өнер алды – қызыл тiл», «Шешеннiң тiлi – шебердiң бiзi», «Ат жүйрiгi айырады, тiл жүйрiгi қайырады», «Тiл қылыштан өткiр», «Бал тамған тiлден у тамар», «Сүңгiнiң жарасы бiтер, тiл жарасы бiтпес», «Басқа пәле тiлден», «Тiл – тиексiз», «Тiл ердi қабырға салады, нарды қазанға салады», «Ат сүйрiгi асқа, тiл жүйрiгi басқа», «Бас кеспек болса да, тiл кеспек жоқ», «Қызыл тiл жанның мияты, абырой – ердiң қуаты», «Орақ ауыз от тiлдi», «Қотыр қолдан жұғады, пәле тiлден жұғады», «Ашынған тiлдi болар, ашыққан ұры болар», «Ашуың келсе қолың тарт, айтпас жерде тiлiң тарт», «Пiл көтермегендi тiл көтередi», «Адам көңiлiнен азады, тiлiнен жазады», «Аузы құлып сандықты, тiс ашпаса тiл ашар, түйiн-түйiн сырыңды түбiнде келiп шын ашар», «Жiгiтке өлең де өнер, өнер де өнер», «Қыз – халықтың гүлi, өлең – сауықтың гүлi»; «Түйеге мiнген қазақ төрт ауыз өлең бiледi», «Көңiлде жатқан кiрiңдi оттай ыстық сөз шаяр», «Өлең – алтын, сөз – күмiс», «Бiлгенге жыр, бiлмегенге дыр» және т.б. [1, 48-56]. Бұл – қазақтың ақындық поэзия дәстүрiне ата-бабалар дүниетанымы арқылы сiңген көркемдiк негiз көрсеткiшi. Ауызекi сөйлеу мәдениетiнiң мағыналы ойлы болып құрылуы, әрбiр жеке сөздер мен тiркестердiң адамдар арасындағы қарым-қатынастардағы аса маңыздылығы халықтың тiлге, өлең өнерiне ықпалы бар халық даналығы арқылы қалыптасты.
Шоқан Уәлиханов «Қазақ халық поэзияның түрлерi жөнiнде» атты зерттеуiнде дәстүрлi ақындық поэзиядағы жанрларды (жыр, жылау-жоқтау өлеңi, қайым өлең, қара өлең, өлең) жiктеп, әрқайсысына алғашқы анықтамаларын берген едi: «Қара өлең – әдеттегi үйреншiктi өлең, бұл өлең төрт шумақты, әр шумақта жеке-жеке ой жатады. Сондай-ақ, бұл өлең дауысқа негiзделедi» [2, 165]. Ғалымның «әдебиеттегi үйреншiктi өлең» деп отырғаны – дәстүрлi халықтық үлгi екендiгiн айтқаны.
Халық даналығының поэзиялық үлгiде қорытылып жырланған бiр саласы – қара өлеңдер. Дәстүрлi ақындық поэзияның көркемдiк жалғастығы жүйесiнде аса ықпалды орын алатын қара өлеңдердiң поэтикалық, дидактикалық-философиялық ерекшелiктерiн танытатын мұраларда [1] өлең туралы арнайы, жырлану үрдiсiн көремiз.
Оразақын Асқар құрастырған жинақта осы дәстүрлi халықтық тұрмыс-салт аясында қалыптасқан қара өлеңдердiң ақындық поэзияның тақырыптық-идеялық, жанрлық табиғатына негiз болған болмысы аңғарылады. Жинақтағы қара өлеңдердiң топтастырылып жүйеленген тақырыптық атаулары да ақындық поэзияның лирикалық-дидактикалық және эпикалық жанрлардағы шығармаларына осы дәстүрлiк және көркемдiк жүйемен негiз болғанын танытады. Мысалы: «Өлең туралы өлең», «Амандасу – танысу өлең», «Той бастар», «Тәлiм өлең», «Жер-су өлеңi», «Тау өлең», «Жұлдыз өлең», «Балық өлең», «Көшiқон өлең», «Қамшы өлең», «Домбыра өлең», «Базар өлең», «Дүние – ғұмыр», «Ғашықтық – сүйiспеншiлiк», «Жiгiт өлең», «Қыз өлең», «Сыңсыма», «Қайым өлең», «Бәдiк өлең», «Жұмбақ өлең», «Өтiрiк өлең», «Елiм-ай», «Қайырма өлең» [3].
Қара өлең – ақындық поэзия дәстүрiнiң қалыптасуы мен дамуына берiк негiз болған эстетикалық ұлағаты айқын мұра. Бұл орайда, профессор А.Сейдiмбековтiң пiкiрi бiздiң сөз арқауындағы ойларымызбен үндеседi: «Егер бiз соңғы бес ғасыр аясындағы поэзиямызды көктей шолсақ, әрбiр тарихи кезеңдерге орай қазақ поэзиясының мазмұндық, жанрлық, түрформалық өзгерiстердi ұдайы бастан кешiп отырғанын байқар едiк. ХҮ–ХҮII ғасыр-лардағы Асан Қайғы, Доспамбет, Жиембет жыраулардың поэзиясы мазмұны жөнiнен ел қамы, халық тағдырына шаппа-шап араласып жатса, жанры жөнiнен эпикалық серпiнi басым жыр-толғау болып келсе, түр-формасы жөнiнен жетi-сегiз буыннан аспайтын, шұбыртпалы ұйқаспен лекiп отырса, бергi ХIХ–ХХ ғасырға тұяқ iлiктiргенде негiзiнен он бiр буынды қара өлең үлгiсi бел алады.Түптеп келгенде, ақын дегенiмiз халықтың арман-аңсарын, руханиинтеллектуалды өресiн, өмiр салтын, әлеуметтiк болмысы мен психологиясын қанатты өнер деңгейiнде көрсетушi де ғой» [4, 28-29]. Демек, дәстүрлi ақындық поэзияның ғасырлар бойы көркемдiк жалғастығы жүйесiнде туындылардың мазмұны (тақырып пен идея) мен пiшiнi (композициясы, сюжетi, тiлi, өрiм-өлшемi) фольклор мен әдебиеттiң сапалық қасиеттерi негiзiнде дамыды, өрiстедi.
Тарихшы-философ С.Ақатайдың: «…қара өлең қазақ фольклорының әдеби — философиялық мұрасы болып табылады. Оның әдеби жағынан философиялық белгiлерi тым басым. …Әдеби шығарма дүниенi көркем бейнелеудi мақсат етедi. Философиялық ой дүниенiң iшкi мәнiне бағыт алған белсендi зейiн-зерденiң нәтижесiнде туады» [5, 112-113] деген пiкiрi де орынды. Бiз дәстүрлi ақындық поэзияның көркемдiк жалғастығы арнасындағы фольклор мен әдебиет ықпалдастығы ақындық поэзияны осылайша халық даналығының қайнарынан нәр алған сапалық жетiстiктерге жеткiзгенiн байқаймыз.
Қазақ халқының ұлттық-этнографиялық дүниетанымының жетекшi саласы – поэзия. Сондықтан, ақындық поэзия тұлғалары дүниеге әкелген, бiрақ сол әуелгi авторлығы көшпелi тұрмыстың жағдайында ауызша айтылуының, сақталуының салдарынан ұмытылып кеткен, фольклорланған шығармалардың қатарында қара өлең де бар. Сондықтан, өнердi жан жүйесiмен қабылдаған, оны ұрпақтарды тәрбиелеудiң эстетикалық құралы еткен халқымыздың дүниетанымдық көзқарастары шоғырында өлеңге арналған шумақтарды даралап жырлау сақталған. Оразақын Асқар құрастырған кiтаптағы «Өлең туралы өлең» деп аталатын бөлiмдегi қара өлең шумақтары ұлттық дүниетанымның поэзияға деген шынайылығын дәлелдейдi:
Өлеңдi тiл бастайды, ән қостайды, Екеуi тыңдағанға ой тастайды.
Ақындық атасынан үзiлмеген,
Өлеңдi бiз тұрғанда кiм бастайды? [6, 21].
Iшi алтын өлеңiмнiң, сырты күмiс, Жақсы атқа бiрдей бiтер жорға, жүрiс. Өлеңiм – жақсылардың жан азығы,
Тағы да табам екi қолға бiр iс [6, 22].
Тұлпарда арықтаған жол болар ма,
Шын ақын өлең таппай дал болар ма?
Өлеңдi айт дегенде қоя бермей,
Көңiлiң – қора, өлеңiң – мал болар ма? [6, 27]
«Өлеңдi айт!» – дегенде ағындаймын, Жүйрiктiң топтан озар шағындаймын. Айтамын көпшiлiктiң құрметiне, Ешкiмге өлең айтып жағынбаймын.
«Өлеңдi айт!» – дегенде қозғайтұғын, Жүйрiктен шабан шауып озбайтұғын.
«Өлеңдi айт!» – дегенде қоя берер,
Шын шешен тiл мен жағы тозбайтұғын [6, 28].
Өлеңде шабыс та бар, желiс те бар, Жеңiлiс топ алдында жеңiс те бар.
Қиыннан қиыстырып тауып айтар,
Аузында қос қалқаның перiште бар.
Өлеңде жорға да бар, жарыс та бар, Өзара берiс те бар, алыс та бар.
Мереке күнде мұндай бола бермес,
Бозбала, барың болса қарыштап қал [6, 29-30].
Жарысса екi жүйрiк озар бiрi,
Көңiлдiң өлең айтса кетер кiрi.
Тыңдаушы төрешi жұрт өзi айтады,
Кiмдердiң ұшқыр оты, өткiр тiлi [6, 32].
Өмiрде өлеңнен жоқ өнер iрi, Кетедi өлең айтса көңiл кiрi.
Айтқаның мың ойланып, жүз толғанып, Артыңда өлсең де өзiң қалар тiрi [6,43].
Ақындық поэзияның көркемдiк жалғастығы арнасына би-шешендердiң мегзеулi, астарлы мағыналы, терең ойлы оралымды қанатты сөздерiнiң де негiз болғандығы анық. Бишешендердiң сөздерi ақындық поэзияның лирикалық, психологиядық жақтарымен, нақтылы айтқанда, ақындардың шабыт шалқуымен төкпелей суырып, салмамен жырлау үстiндегi қалпымен үндеседi. Ахмет Байтұрсынов «Әдебиет танытқыш» кiтабының «Шешен сөз» тарауында шешендер сөздерiнiң шығармашылық шабыт психологиясына қатысты жағына анықтама бередi: «… шешендердiң жай пайымдаушыларша айтқан сөзi адамның ақылына қону жағын ғана көздемейдi, сөз қанға, жанға әсер етiп, арбау сияқты адамның ойын да, бойын да балқытып, билеп алып кетуге ыждаһат етедi. Сондықтан, шешен сөздiң «қыздырма», яки «қоздырма» деген айрықша бөлiмi болады. Оның қызметi адамның жүрегiн билеп, жүйесiн босату, қанын қыздыру, намысын келтiру, арқасын қоздыру. … шешен сөздiң тiлi уытты, лептi, әсерлi, қанды қайнатып, жүрек тулатып, естен айырып, ерiктi алып кететiн күштi көрнектi, сәндi, мәндi тiл болады [7, 405].
Би-шешендердiң мұралары халық тағдырына арналған қоғамдық-әлеуметтiк, тұрмыстық мәселелерге арналған. Көркем кестелi өрiлiмдi, терең мағыналы, iшкi-сыртқы ұйқасты тiркестермен, тармақтармен төкпеленген фразеологиялық-идиомалық оралымдар ақындық пен шешендiк өнер поэтикасындағы ортақ сарындарды танытады.
Би-шешендер мен ақындық поэзия тұлғаларын ортақ арнада тұтастандыра танытатын ең басты ерекшелiк – олардың халық тағдырының ағымдағы және болашақтағы аса өзектi мәселелерiн сөз арқауына алып толғануы, тебiренуi, жан жүйеден бейнелi өрiлiммен кестеленген сөздердi жарыққа шығаруы.
Бұл арада ақындық пен шешендiк өнер иелерiнiң ортақ қоғамдық-әлеуметтiк мұрат, мақсат жолындағы әрi шығармашылық, әрi қайраткерлiк ұлағатын танимыз. Академик
М.О.Әуезовтiң осы мәселеге қатысты пiкiрi бiздiң ой желiсiндегi тұжырымдарымызды нығайта түседi: «Абылай дәуiрiнде зар заман ақыны екi алуан болған. Мұның бiрi, елге келер күннiң жұмбағын шешiп берiп, үлгi-өсиет сөйлейтiн, болжал айтқан қария; екiншiсi – толғау айтқан жырау. Екеуiнiң де көпке айтқан сөздерi өлең күйiнде айтылып, тақпақ, толғау болып кетсе, ол қазақтың баяғыдан шешендiк үлгiсiн өлең күйiнде бағалап, өлең түрiнде жақсы ұғынып, жақсы тыңдайтындығынан туған. Сол себептi ескiнiң биi, батыры, барымташысы болсын, даугер жауапкерi болсын, барлығы да қара сөздiң арасына тақылдаған тақпақ, желдiрген өлең қоспаса, сөзi сұйық болып, дәлелсiз болатындай көрген. Анығында, өсиетшiл қария, толғаушыл жыраудың негiзгi мiндетi өлеңшiлiк емес, елге басшылық iстеп, басалқы айту болатын. Бұның екеуi де ең алдыменен елдiң ақылшы кемеңгерi, заманның сыншысы, қырағысы болатын. Сондықтан, әрқайсысы өз елi, өз табының не биi, не батагөйi болады» [8, 179]. Демек, ақындық поэзияның қалыптасуы мен дамуы жолында шешендiк өнер мұраларының да әрi ықпалдасқан, әрi үндескен поэтикалық табиғатын танимыз.
Қазақ әдебиетi тарихының негiзгi арнасы болып саналатын ақындық поэзияның сонау түркiлiк дәуiрлерден бастап бүгiнгi заманға жеткен ендi болашаққа ұласатын жолында шешендiк өнер туындыларының эстетикалық әсерiнiң де аса ықпалды болғандығын көремiз. Шешендiк өнердi арнайы зерттеген ғалым Б.Адамбаев: «Асан мен Бұқар ақын, әрi шешен екен белгiлi. Қазақтың классик ақындары Абай мен Махамбеттiң өлең жырларынан да шешендiк сөздердiң ықпалын, үлгiсiн табу қиын емес. Абайдың насихат сөздерi мен Ыбырай Алтынсаринның ғибратты әңгiмелерiн алғашқы қағазға түскен шешендiк сөздерге де, көркем қара сөз үлгiлерiне де жатқызуға болады. …Ақындық жырлар мен шешендiк сөздер – ежелден егiз жанрлар» [9, 22-23],–деген ой айтады.
Ақындық пен шешендiк – ауызша айтылуы жақтарынан суырып салмалық (импровизациялық), экспромттық қасиеттерi ортақ өнер түрлерi. Қалың жұртшылық қаумалаған кең ауқымды жиында адамдардың тағдырларына арналған қарама-қайшылығы мол күрделi мәселелерге байланысты бейнелi мағыналы сөздер тiркестерiмен, өлең шумақтарымен сөйлеу суырып салмалық қасиет арқылы жүзеге асады. Ал, жазбаша ақындық өнер дәстүрiндегi шығармаларда да шешендiк өнер мұраларындағыдай бейнелiлiк өрнектерiмен толғана, тебiрене кестелеу де жүзеге асырылады. Ақындық пен шешендiк өнер түрлерiнiң шығармашылық психологиясына тән осы қасиеттер – дарынды тұлғаларға ортақ психологиялық-физиологиялық ерекшелiктiң көрсеткiшi. Сөз арқауындағы дәстүрлi ақындық поэзия дәстүрiнiң көркемдiк жалғастығы жүйесiндегi шешендiк өнермен ықпалдасқан болмысын тану арқылы жалпы сөз өнерiнiң құдiреттi болмысына көз жеткiземiз. Профессор С.Негимовтiң пiкiрi ақындық пен шешендiк өнер түрлерiне тән осындай психологиялық болмысты аңғартады: «Шабыт, импровизация, елестету – еске сақтаудың түрлерi. Шын мәнiсiнде, шабытты кемеңгер шешен сөйлеген шақта күш-қуаты буырқанып, толқынды ойдың құшағында тербелiп, небiр ғажайып көркемдiк ассоциацияларға бой ұрып, даналық меруерттерiн жайып салады» [10, 22]. Ақындар да шабыт буғанда осындай сипатпен көрiнедi.
Әр өңірде қалыптасқан ақындық мектеп дәстүрі бүгінге дейін жыраулар шығармаларын елге танытып келеді. Сыр өңірінде көлемде жырларды жырлау өнері жақсы сақталған. Олар бірнеше өнерді тұтастыра алған. Орындаушылық, суырып-салмалық өнер тұтастығын меңгерген Рахмет Мәзқожаев «Алпамыс,» Көрұғлы» жырын он төрт мақаммен жырлаған. Ауызекi сөйлеу мәдениетiнiң мағыналы ойлы болып құрылуы, әрбiр жеке сөздер мен тiркестердiң адамдар арасындағы қарым-қатынастардағы аса маңыздылығы, оны насихаттаудағы шеберлік халықтың тiлге, өлең өнерiне ықпалы бар халық даналығы арқылы қалыптасқан.
ҚОРЫТЫНДЫ
Дәстүрлi ақындық поэзияның фольклор мен әдебиет дәстүрлерi арқылы ұрпақтанұрпаққа жалғасқан өлеңге, сөз өнерiне арналған көзқарастар жүйесi жалпыхалықтық дүниетанымның эстетикалық, гуманистiк болмысын танытады. Бұл – әлемдiк өркениеттегi өзiндiк тұғырымен даралана танылып отырған қазақ ұлтының мәртебелi көрсеткiшi.
Халықтың өзiндiк ұлттық-этнографиялық дүниетанымын ұрпақтан-ұрпаққа жалғастыра насихаттаған ақындық поэзия шығармалары қазақ сөз өнерiнiң шынайылығын, ұрпаққа берер тәлiм-тәрбиелiк болмысын дәлелдедi. Әдебиет тарихы – адамзат дамуындағы тiршiлiк қозғалыстарын бейнелеген сөз өнерi мұраларынан, рухани құндылықтардан құралатын мәдениеттiң көрнектi саласы. Әлем халықтарының фольклоры мен әдебиетi мұралары ұлттық топырақта пайда болып, ұрпақтардың эстетикалық дүниетанымына ықпал етiп, кейiнгi даму кезеңдерiне ұласады. Халықтардың туған мекендерiндегi тұрмыстық-әлеуметтiк қарым-қатынастарының, әдет-ғұрыптарының, салт-дәстүрлерiнiң ұрпақтан-ұрпаққа адамгершiлiк-имандылық ұлағатын ұғындыруда фольклор мен әдебиет мұраларының тәлiмтәрбиелiк мәнi бар қуатты құрал болып келе жатқаны – тарихи ақиқат.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Қазақтың мақал-мәтелдерi / Құрастырған Ө. Тұрманжанов. – Алматы: Ана тiлi, 1993.
– 176 б.
2 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1985. – 560 б.
3 Қара өлең:Ел аузынан жинап, құрастырған, алғы сөзiн жазған Оразақын Асқар. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
4 Мың бiр маржан (Қара өлең табиғаты) / Ғылыми түсiнiктерiн жазып, қара өлең нұсқаларын жинап, құрастырған А.Сейдiмбеков. – Алматы: Өнер, 1989. – 256 б.
5 Ақатай С. Iнжу – маржан секiлдi. – Алматы: Өнер, 1995. – 200 б.
6.Қосжанұлы Н. Ер тарықпай толықпас. Әйел сыны // Ақмешiт апталығы. – 1995. – 3 маусым.
7 Байтұрсынов А. Ақ жол: Өлеңдер мен тәржiмелер, публ. мақалалар және 8 Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1984. – Т.
15:Мақалалар, зерттеулер. – 328 б.
9 Адамбаев Б. Қазақтың шешендiк өнерi. – Алматы: Ғылым, 1984. – 136 б.
10 Негимов С. Шешендiк өнер. – Алматы: Ана тiлi, 1997. – 208 б
Г.С. Оралова
Эстетическая основа фольклорной речи
Кызылординский государтсвенный университет имени Коркыт Ата,
Кызылорда, Казахстан,
В данной статье говорится о том, что в изучении духовного богатства нашего народа особое место занимает наследие словесного искусства, в том числе фольклорные произведения. Само понятие целостности поэтического фольклора, традиций и поэзии, ритма, размера объясняется не ограниченным понятием. Ведущая часть национальноэтнографического мировоззрения казахского народа – поэтическая поэзия, где собраны образцы традиций народной мудрости, пословицы и поговорки, где сконцентрировано воспитание, мировоззрение, где изложены глубокие мысли. Смысловая культура устной речи, состоящая из слов и словосочетаний, является неотъемлемой частью создания отношений между людьми, язык имеет особую важность для народа, также доказано, что он сформировался посредством народной мудрости, влияющей на искусство стихов. Были проанализированы сущность поэтического наследия, послужившего прочным основанием для формирования и развития традиций поэтической поэзии – слова назидания, послужившие основой тематико-идейной, жанровой природы поэтической поэзии. В основу художественного продолжения поэтической поэзии заложены слова биев и ораторов, народных мудрецов, которые имеют глубокие смысловые связи с фольклором и литературой, что привело поэтическую поэзию к качественным достижениям. На протяжении веков художественное наследие традиционной поэтической поэзии развивается на основе качественных свойств фольклора и литературы.
G. Oralova
Folklore is the aesthetic basis of the word
Korkyt ATA Kyzylorda state University, Kyzylorda, Kazakhstan This article says that in the study of the spiritual wealth of our people, a special place is occupied by the heritage of verbal art, including folklore works. The very concept of the integrity of poetic folklore, traditions and poetry, rhythm, size is explained not by a limited concept. The leading part of the national-ethnographic worldview of the Kazakh people is poetic poetry, which contains samples of the tradition of folk wisdom Proverbs and sayings, where the art of words is concentrated in the education, worldviews are set out in the depth of thoughts. The semantic culture of oral speech, consisting of words and phrases is an integral part of the creation of relations between people, the language is of particular importance to the people, it is also proved that it was formed through folk wisdom, which is affected by the art of poetry. The essence of the poetic heritage, which served as a solid foundation for the formation and development of the traditions of poetic poetry – the words of edification, which served as the basis of the thematic-ideological, genre nature of poetic poetry, were analyzed.
The basis of the literary continuation of poetic poetry is based on the words of biys and orators, who have deep semantic, winged connections with folklore and literature, which led poetic poetry to qualitative achievements, the source of which is folk wisdom. Over the centuries, the artistic heritage of traditional poetic poetry is analyzed by the content and form of works (composition, plot, language, weaving) developed on the basis of the qualitative properties of folklore and literature.
IRSTI 17.09.91
Оспанова Г.Т.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, Алматы қ., Қазақстан, email: Maryama140870@gmail.com
САЛТ-ДӘСТҮР АРҚЫЛЫ КӨРІНІС ТАПҚАН ЭТНОМӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР
Мақалада тұлғаның қоғамның толыққанды бір мүшесі болып қалыптасуындағы салтдәстүрдің рөлінің зор екендігін, ал салт-дәстүр тұлғаның әлеуметтенуінің көзі ретіндегі құндылық екендігін байқататын деталь, фрагмент, эпизод, сюжет, идея қазіргі қазақ әңгімелерінен көрініс тапқаны талданады. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары жарық көрген шығармалар нысанға алынып, зерттелді. Постмодернизмнің әдебиетпен бірге қатарласа отырып үндесу мәдениеті жанрлық дүниелердің бірқалыпты болуына әкелетіндігі, ұлттық-генетикалық және кірме жанрлардың типологиялық біртектілігін анықтайтындығы сараланды. Зерттеу нәтижелері қазіргі қазақ әдебиетінің даму үдерісін, құрылымдық ерекшеліктерін анықтайды. Мақалада шығарманың көркемдік табиғатын зерделеуге үлкен мән берілгеніне қарамастан, шығарма авторының дүниетанымы бүкіл қазаққа ғана емес, жалпы адамзаттық мұра құндылықтарына сай келетіні маңызды және құнды. Жазушылардың өмірлік дәстүрге негізделген шынайы өнері жаңару қабілетін көрсетеді. Көркем әңгімелер жүйесі өзара әртүрлі күрделі жүйелердің әрекеттесу процесінде қалыптасады. Мақалада тарихи және көркемдік шындық мәселелері мен мәдени, фольклорлық дәстүрлер мен әдебиет сабақтастығы түсіндіріледі.
Түйін сөздер:салт-дәстүр, деталь, фрагмент, эпизод, сюжет, идея.
КІРІСПЕ
Қазіргі қазақ әңгімелерінде М.Әуезовтың дәстүрін ұстанып, шығарма барысында халықтың ұстанып жүрген қандай да бір салт-дәстүрін кеңінен сипаттап, оған этнографиялық панорама жасап, оның озық-тозығын саралап, жақсы-жаман жақтарын зерделеп, шығу себебін қаузай түсіндіру кездесе бермейді. Бұл бір жағынан әңгіменің жанрлық сипатына да байланысты (яғни көлемі жағынан шектеулі болғандықтан). Дегенмен, заманның ағымы өте жылдам, техникалық жетістіктер күрт дамып отырған шақта, жаңа ғана іргесін нықтап келе жатқан мемлекет үшін мына жаһандық аласапыранда жұтылып кетпеудің бірден-бір амалы өзінің ұлттық болмысын сақтап қалу екендігін түсінген қаламгерлер үшін ұлттық құндылықтарды, ұлттық салт-дәстүрді, ұлттық сана-сезімді, ұлттық идеяны, дәріптеу бірінші орында тұр. Сондықтан да, тұлғаның қоғамның толыққанды бір мүшесі болып қалыптасуындағы салт-дәстүрдің рөлінің зор екендігін, ал салт-дәстүр тұлғаның әлеуметтенуінің көзі ретіндегі құндылық екендігін байқататын деталь, фрагмент, эпизод, сюжет, идея қазіргі қазақ әңгімелерінен біршама көрініс тапқан.
Мұнда мұқият қарастыруды талап ететін нәрсе, этномәдени дәстүр мен этномәдени құндылықты шатастыруға болмайды. Салт-дәстүр – бұл мәдениеттің ежелден келе жатқан семиотикалық жүйесі, адамзат мәдениетін қалыптастырушы фактор бола отырып, ол өзі тіршіліктегі жалпыадамзаттық құндылықтардың жасалу, таңбалану, берілу формасы әрі механизмі. Салт дәстүр қоғам болмысын реттеп, бар және болуы мүмкін қатынастарды анықтай отырып, ол өзі адамзат мәдениетінің іргелі құндылығы болып табылады.
Мәселен, отқа табыну, отпен аластау, отқа май құю ғұрыпы бұл сонау ежелгі сенім – тәңіршілдіктен қалған ғұрыптар. Отқа май құю деген магиялық ғұрыптар арқылы келіннің сол ошақтың отын ешуақытта өшірмей, маздатып, лаулатып жаға беру, сол үйдің түтінін түтетіп, яғни отбасының беріктігі қастерленеді. Яғни этномәдени құндылық – бұл сол дәстүрдің мағынасы мен мәні арқылы дәріптелетін рухани қасиет.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Зерттеуші Х.М.Думанов өз жұмысында түркілік отбасындағы үлкен балаларын атасы мен әжесінің бауырына салып, тәрбиесіне беру дәстүрі бар екендігін айтады. Осы дәстүр астарында үлкен мән жатқанын ескертеді, бұл бала бойына рухани құндылықтарды дарытудың тәсілі. Атасы мен әжесінің қолында тәрбиеленген бала өз иығына жауапкершілікті көбірек жүктеп өз інілеріне қамқор болып, ағайыншылық қасиеттерді өз бойында тәрбиелейді. Яғни әрқашан дәстүрдің астарында үлкен құндылықтар тұрады [1,
621].
Дәстүр мен құндылықтың бір емес екендігін көрсететін бір амал, кейде бір дәстүрлер тозып, жаңа қоғамда қолданыста болмайды. Дегенмен, дәстүр жоғалғанымен оның мәні, яғни дәстүр арқалаған құндылық қалып отырады. Бұған мысал ретінде Ханзада Есенованың пікірін атап өтуге болады: «келін о бастағы қоғамда, күйеуіне, атасы мен енесіне тәуелді болды, сол себептен оларға қызмет етіп, құрметпен қарады, қазіргі кезде ол тәуелдік азайды, дегенмен келіннің сыпайы, құрметпен жасалатын қарым-қатынасы құндылыққа айналып осы қоғамда бәрібір сақталды» [2, 25].
Әдеби шығармалардағы салт-дәстүрді аксиологиялық тұрғыдан қарастыра отырып, қазақ мәдениетінің, қоғамының құндылық мазмұнын анықтауға мүмкіндікке ие боламыз. Егер салт-дәстүрді бүтін бір құрылым деп есептесек, оның әрбір бөлшегі, яғни ғұрыпы оның символы болып табылады. В.Тэрнер салттық рәміз дегенге: «салттық әрекеттің өзіндік ерекшелігін сақтап тұрған дәстүрдің ең кішкентай бірлігі» деген анықтама береді [3, 32-34].
В.Н.Топоров болса, салттық рәміздердің келесідей түрлерін бөліп көрсетеді: заттар, ісәрекет, тілдік формасы бар графикалық образдар. Салттық заттар – бұл салт-дәстүрді өткізуге қажетті атрибуттар. Әрекет – салт-дәстүрді өткізу кезіндегі іс-қимылдың түрі. Графикалық образдар – бұл магиялық қасиеті бар заттардың бейнесі. Сондай-ақ, салтдәстүрдің орындалатын уақыты мен кеңістігі де оның мазмұнына қатысы бар деп тұжырымдайды[4, 125-126].
Зерттеуші Н.Ю.Тразанова мәдениеттің құндылық мазмұнын салт-дәстүрдің семиотикасынан көреді, бұл таңбалардың бүтін бір қатарын бөліп алып көрсетуге мүмкіндік беретін – рәсімдік символдар, оларды таңба-аксиологема деп сипаттауға болады. Ол аксиологема ұғымын барынша талдап, «аксиологеманы – жай (сөз, графикалық таңба, пиктограмма, материалдық символ) немесе күрделі (тұрақты тіркес, фразеологизм, бағалауыштық пікір ретіндегі норма-регламентация, норма-бағдар, мақал-мәтел, мәтін) түрде келетін ұжымдық этнотүйсікте ұғымдық өрістің құндылықтық-регулятивтік тұрғысын көрсететін константа ретінде, линвоаксиологиялық талдаудың бірлігі» деп ашып, көрсетеді. Сондай-ақ, аксиологемалар құндылық мазмұнын ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп, тіл мен мәдениеттің жай және күрделі таңбалары арқылы жүзеге асады, жекелеген мәдениеттердің іргелі рухани құндылықтарының маркерлері болып табылатынын ашып көрсетеді [5, 10].
Қазақ халқының отбасылық тірлігі көпғасырлардан бері жалғасып келе жатқан салтдәстүрлермен ажырамас бірлікте. Тынымбай Нұрмағамбетовтың «Қыз ұзатылған түн» деген юморлық әңгімесінде ананың балаға деген махаббаты, отбасы құндылықтары, баланың үлкенді сыйлауы секілді жалпы адамзаттық құндылықтармен қатар, қазақ халқы қастерлеген той рәсімдері, ұзату ғұрпы, той үстінде жасалатын ырымдар секілді құндылықтардың көрініс табуымен ерекшеленеді. Әңгімеде бұл құндылықтар мынау жақсы, мынау жаман деп дидактикалық сарында айтылмайды. Шығарма немересінің ұзату тойына бара алмай арманда қалған әжесінің алыс ауылдағы тойды, сағынған туған-туыстарын, той күніндегі, той түніндегі болатын қызықты әбігерді есіне алып әңгіме етіп отырған қарт анасы мен баласының күлкілі диалогі ретінде берілген. Қарт ана ұлттық құндылықтарды бойына жиып өскен, халқының бар асылын қадірлеп-қастерлеп, ұлықтай алған асыл адам. Баласы да осы заманғы тәрбиелі, ибалы, оқып білім алған, анасын силап өскен саналы азамат, өзі де бір отбасының тірегі, екі ұлдың әкесі. Жазушы әже образын сомдауда әдебиетімізде орныққан дәстүрді, яғни әжелер мен аталарды ұлттық салт-дәстүрдің белгісі етіп көрсету дәстүрін жалғастырғанын көреміз. Қыз ұзатылған кезде жасалатын барлық ғұрыптарды, оның мәнін, ауыл адамдарын, олардың мінез-құлқын жақсы білетін әжесі той болып жатқан үйді өз көзімен көріп отырғандай әңгімелейді. Әңгімелеп қана қоймай, өзі де үйінде ет асып, дастарқанын дәмді, тәттіге толтырып үйдегілерді разы етеді.
Салиқалы ана балаларың атына да, келіндерінің атына да (Мамайжан, Гүлбаршынжан, Шынаржан) жан деп қосымша жалғап еркелетіп отыруынан оның асқан батагөй мейірбандығы байқалады.
Қарт әженің аузымен ұлттық тәрбие, қазақы ортадағы жүріс-тұрыс әдебі, қарымқатынас мәдениеті беріледі. «Ажаркүлдің келіні келіпті» дегенді естіген соң, үлкенсіп, сәлем дәмететіндері, менің аман-саулығымды білгісі келетіндері бар. Соларға барып сәлем беріп, шүйіркелесіп жатса, жарар еді-ау, дүңкиіп бір шетте үркіп тұрмай»[6,194] — дейді ауылға кеткен келіні туралы. Яғни қазақы ортада жеке адамның әлеуметпен тіл табыса алуы, енесі сыйлаған адамдарды келіні де жатсынбай шүйіркелесіп сіңісіп кетуі құпталып, жазушы индивидтің дәстүр арқылы өзіне дейінгі ортаның құндылықтарына жанасу үдерісін қоштайды. Мұндағы этнопедагогикалық ойлар халық даналығына, («жалғыз жүріп жол тапқанша, көппен бірге адас», «көппен көрген ұлы той», «көптен кеткен көмусіз қалар» т.б.
осы секілді) өмірлік ұстанымдарға сүйеніп айтылады.
Жалпы, болуы керек дүниелердің де идеалды үлгісі қарт әженің аузымен айтылады. «Үлкен-кішісі шұбап, түгел менің Шынаржанымның алдынан шықты-ау. Шашуды да аямас.
Менің Шынарымдай ару келін болып түскен ауыл неменесін аясын. Шашуыңыз әне жаңбырша жауды. Ботамойнақтың жарты байлығы қазір менің Шынаржанымның аяғының астында жатыр.
Шашу дегенде бала-шағаның дүркірей жүгіретін әдеті емес пе? Бірін-бірі қағып, құлап, топырласып жатса, сенің келіншегің үйдегі әдетінше кәшмәрін айтып жүрмесе қайтсін. Оның үстіне жаңа түскен келіннің жеңгесіне жігіт-желеңнің әзіл айтатыны болады. Сондайда ертоқымын бауырына алып туламаса дегенім ғой»[6, 199]. «Өзінің кәшмәрін айтып тұрмасын» деу арқылы қарт әже ескі дәстүрге жастардың бейімделуі керектігін мегзейді. Осылайша, шашудың қоғамдағы құндылықтар жүйесіндегі орны айғақталады. Яғни шашу – бұл жиғантерген байлық осы қуаныштың жолындағы шашылуы керек құрбандық, осы жақсылықтың ұзағынан болуы үшін жасалатын кішігірім садақа деген түсініктен туындаған әу-бастағы мағынасы жарқылап көрінеді. «Ботамойнақтың жарты байлығы қазір менің Шынаржанымның аяғының астында жатыр» деп материалдық байлық мынадай рухани игіліктің алдында түк те емес екенін аңғартады.
Жазушы бала образын сомдау арқылы ананы сыйлаудың үлгісін көрсеткен. Айтатын сөзін көңіліне келіп қалмас үшін таңдап сөйлеу, ананың көңілін қалдырмау, артық сөз айтып ренжітіп алмау секілді яғни (чувство такта, чувство меры) қасиеттерді образ бойына нанымды етіп дарытады. Әрине, еш әсірелеусіз, боямасыз, қаһармандық пафоссыз, барлығы шынайы түрде өмір шындығына негізделе отырып, ирониялық модуста беріледі. «Апам да қызық… Осы тұста ғой, мен әңгімеге араласпасам: «Айдаладағы біреу туралы айтып отырғам жоқ қой, айтсам сенің ағаңның тойын, сенің қарындасыңның ұзатылғанын … Е, сен де жанашырлығыңды білдіріп, бірдеңе десең етті. Жынданған адамша сампылдап жалғыз өзім сөйлеймін де отырамын» деп тиісер еді-ау. Ал әңгімеге араласқандағы тапқан абыройым мынау». Бұл жерде Т.Нұрмағамбетовтың халықтың көркем тәжірибесінен сусындаған юморлық тілін атап өту керек. Бала анаға ашық сын айта алмайды, бірақ әзіл-қалжың түрінде болса да өз ойын жеткізеді.
«Осы күні ауылдың балалары да бейбастақ көрінеді ғой. Күйеудің қалтасын қараймыз деп, кейде күйеудің өз ақшасын, бет орамалын да алып кете беретін көрінеді. Жезде ғып ойнағансып, әлі күнге дейін құлақтан тартатындары бар екен. Бір-екі тартқанға күйеу баламыздың құлағы салбырап иығына түсе қоймас, жұлынып та кетпес. Бірақ салт-дәстүрді де жөнімен жасағандары жөн ғой» [6, 195]. Бұл жерде қоғамдағы салт-дәстүрлердің озығы мен тозығы тартыстың сипатына нанымдылық береді. Яғни ескісінің кетіп, жаңаның жалғасын тауып жатуы бұл әлеумет өміріндегі даму заңдылығы десек, мұндағы жаңа бұл құндылықтар жүйесіндегі екпін түсіріп, нығырлайтын жаңа мағыныларға зер салу деген сөз.
Сыңсу – қыз ұзату салтының ғұрыпы. Сыңсудың астарлы мәнінде баланың атаанасына, еліне деген махаббатын көрсетуі, оларға алғысын білдіруі жатыр. Бұл ғұрып туралы мәтінде қарт әженің аузымен былай делінген:
«Сыңсып барады күнім. Бұл жалғанда сыңсыған қыз үнінен нәзік дауыс бар ма? Сыңсыған қыз үнінен өткен мұң бар ма? Жол-жөнекей танысып, бір-біріне еріп жүре беретіндер оны қайдан білсін? Сыңсыған қыз үнінің қадірін ұзатылғандар ғана біледі. Солар ғана түсінеді… [6, 197].
Сыңсу – қыздың ата-анасына, ауылына айта алмай кеткен алғысы ғой. Ел-жұртымен қоштасуы, жүрегін сыздатып армансыз төгілген әні ғой [6, 197].
Мәтіндегі «жол-жөнекей танысып, бір-біріне еріп жүре беретіндер оны қайдан білсін?» фрейм түрінде бірілген сөйлемді мегзеп айтып тұрғаны терең. Мұнда ата-ананың үлкендердің ақ батасын алу, елдің құптап, қоштауы ләзім екенін берілген. Ата-анасын шын құрметтейтін, олардың көңіліне қаяу түсірмейін деген бала ата-анасымен ақылдасып шешіп, тек солардың разылығынан кейін, рұқсатын алып қолдан ұзатылып кеткен адам, яғни атаананың қадірін білген адам. Барлық мән-жайды түсініп, жөні осы деп саналы түрде әрекеттің дұрысын жасап отырған адам әрине ата-ананың, елінің қадірін түсіне алған адам. Атаанасының қадірін түсіне алған адам – оларға арнап шын жүректен алғыс та айта алатын адам. Алғыс, қимастықпен қоштасу – бұл сыңсу. Сонда, салт-дәстүр дегеніміз – бұл қоғамдағы адамның ежелден қалыптасқан нормасы ғана емес, ол адам алдындағы кездескен сан тарау жолдың ең сенімді, сан рет тексерілген, ең дұрысы жолы екен. Адам тіпті қалай жүруін білмесе, тек осы салтты, дәстүрді ұстанып жүре берсе қателеспейді, себебі ол жолмен санмыңдаған адам жүріп өтті. Кейінгілер енді оның мәнін түсінбей де бейсаналы түрде орындай беруі де мүмкін. Бірақ бұл бейсаналылық дәстүрдің құндылығы жоғалпайды, керісінше осыдан барып салт-дәстүрдің өзінің құндылыққа айналуын көреміз.
Қаншама заманнан бері жалпы адамзаттың үлкен құндылықтарының бірі – отбасы. Бұл барша халықтарға тән – жалпыадамзаттық құндылық. Дегенмен, әр отбасы өз ұлтының құндылықтарына сай ғасырлар бойы дәріптелген, сақталған дәстүрді жалғастырып, дамытады. Яғни ол әрдайым этномәдени сипат алып отырады деген сөз. Қазақы тәрбие бойынша қыз жат жұрттық. Қыз өз үйінен ұзап кетіп, құтты орнына барғанда табалдырықты оң аяғымен аттауы керек.
« — Ой-ибұ-ұй-й – деді апам тағы оқыстан.
1. Апай-ай, осынша не боп қалды?
Әлгі Шынарды айтамын да… Құдай бұйыртқан құтты босағасының табалдырығынан оң аяғымен аттады ма екен? Соны біле ме екен? Табалдырыққа жақындай бергенде, ойында тұр ма екен деп ыршып кеттім ғой. Жазда барғанда, ерсілеу болса да, өзім-ақ айтып кетпеген екем Шынаржанға. Жеңгенің сөзін шеше айтқан, тіпті әжесі айтқан заманды да көрдік-ау…
[6, 200].
Қазақы түсінікте табалдырықтың мәні зор. Мифологияда табалдырықтың екі дүниені жалғап тұратын символдық астары бар. «Табалдырықтан асқан тау жоқ», «табалдырықта бақ тұрады» деп айтылатыны сондықтан. Әжесінің шошып кетуінің мәні де осыда.
«Жеңгенің сөзін шеше айтқан, тіпті әжесі айтқан заман» деген дәл берілген анықтама бүгінгі күндегі ең өзекті өзгерісті мәселелерді де қозғайды. Дәстүрлі қазақ қоғамында бойжеткен мен бозбалаға ата-анасы тіке айтып түсіндіруге ыңғайсызданатын кейбір интимдік мәселелерді де түсіндіру жеңгенің міндетіне енгізетін. Сейдімбек Ақселеу, Әбжанов Хангелді, Салғараұлы Қойшығараның «Ұлттық идея: тарихи тағдыры мен болашағы» атты зерттеу еңбектерінде: «Халқымызда бала тәрбиесінен ешкім тысқары қалмайды. …отбасы мектебінің тәрбие беру сатысы – ата тәрбиесі, әже тәрбиесі, әке тәрбиесі, шеше тәрбесі, аға тәрбиесі, жеңге тәрбиесі болып бөлінеді. …Балалық шақтан қол үзіп, бой түзей бастаған бозбала мен бойжеткендер үшін ағайын-туыс арасында тетелес өскен аға мен жеңгеден артық ешкім болмайды. Әсіресе қайнысы мен қайынсіңлісіне еркелетіп ат қойып, ең жақын сырласына айналған жеңгенің орны да, жөні де бөлек. Өйткені ұл да, қыз да ешкімге айтпайтын жан құпиясын жеңгесіне ашады. Соған сай жеңгелері де қайнысы мен қайын сіңлісінің жаман атын шығармай, өнегелі азамат атанып, болашақ жарларын дұрыс таңдауына көмектеседі…», — делінген[7, 67]. Яғни бүгінде ата тәрбиесі, әже тәрбиесі, әке тәрбиесі, шеше тәрбесі, аға тәрбиесі болғанымен, жеңге тәрбиесі өзінің жаппай көрініс табуын тоқтатқан. Сондықтан да ол заман келмеске кетіп бара жатқанын өкінішпен айтылуы жаңаша өмір сүру салтының еніп келе жатқанын аңғартады.
Сонымен, Т.Нұрмағамбетовтың «Қыз ұзатылған түнде» атты әңгімесінде этномәдени құндылықтар сыңсу, шашу секілді аксиологема-сөздер, жеңге сөзі, сәлем беру секілді аксиологема-тіркестер, оң аяқпен аттау деген аксиологема-фрейм түрінде берілгенін көреміз.
Т.Нұрмағамбетовтың «Ата қоныс» әңгімесі рухани құндылықтарды астарлап дәріптейтін әңгіме. Жас әйелін құшақтап, аудан орталығына көшіп кеткен, балалары шетінен директор боп дүркіреп тұрған бас кейіпкер Мұқа қарт бошалап кеткен сиырын іздеп, ата қонысқа жол тартады. Аудандағы тіршіліктің ырду-дырдуымен өмірі өтіп, ата қонысын мүлде естен шығарған екен. «Алдымен қарауытып бау ағаштары мен ескі тамдардың тұлғалары, содан соң ауыл іргесінен бұраңдап ағып жататын жіңішке өзен көрінді. ауылдың түстігіндегі жусанды беткей. Осы көріністер шалдың көзіне ыстық ұшырады» [6, 8] — делінген мәтінде. Ата қоныс төсінде қонып жатып Мұқа талай естеліктерімен қауышады. Иесіз мүжіліп қалған тамы мен ошағы, әйелі Дәнекермен өткізген қызықты шақтар, баубақшадағы әрбір ағаш, оларды еккен кездегі қызықтары, барлығы көз алдында тірілгендей сезімдерді бастан кешеді. Біраз жерді шарлап бошалаған сиырын бұзауымен тауып, қайтар жолында қаңырап тұрған сүт фермасына бас сұққанда, жападан-жалғыз тұрып жатқан құрдасы, сұрапыл соғыстың қиындықтарын бірге өткерген көршісі, Дәнекердің құрбысы Шынаркүлді кезіктіреді. Көрген жерде көңіл айт демекші Шынаркүлге қайтыс болған баласына көңіл айтады. Кеш болғандықтан сонда түнейді. Шынаркүл қонағына асын қамдап, төсегін жайлап берген соң, өкпесін айтады.
«Мәшинесінен түсе сап біздің үйге қарай жүргендей болды. Мен асығыс үйге кіріп кеттім. Дәнекер Белжігітін Белжан деуші еді. Белжанды өз үйімнің босағасынан күтейін; тел өсіп еді, тебісіп өсіп еді, омырауына Қайыпбекжанымның иісі сіңді ме екен, иіскейін, кеудеме армансыз басайын дедім. Күттім. Әрі күттім, бері күттім. Жоқ. Келмеген соң, тысқа шықтым. Шықсам, әлгінде топырлап өткендер қайтып барады екен…
…Сөйтсем, ол маған көңіл айтуға емес, ферманы көшіруге, сөйтіп мені жалғыз тастап кетуге келген екен» [6, 24] – деп Белжігіттің ауылға келіп тұрып, қаралы үйге кіріп, көңіл айтуды білмегеніне ренжиді. «Бұл Мұқа неге келмей жатыр деп алаңдаумен болдым. Япырай, есітпеді ме екен ? Неге есітпейді ? Бұл жұрттың бәрі менің жайымды әңгіме етпейтін, көрдік-білдік демейтін қаскөй, қатыгез болып кеткенде де, аңыраған дауысым арылдап соққан желмен ілесіп жетпеді ме?» — деп Мұқаны да сонша күткенде арнайы келмегеніне ренішін жеткізеді. Алайда Шынаркүлдің әңгімесінде кінәлау жоқ, тек өз көңілкүйін әсерлі етіп жеткізу бар.
Кейіпкер Шынаркүлдің өкпесі орынды. Қазақы салт бойынша адамдар тойға бармай қалса да, қаралы үйге барып көңіл айтуды парыз санаған. Оның үстіне Шынаркүл бөтен адам емес, талай жыл қатар отырған көрші, күйеуі Мұқаның жолдасы, балалары құлын-тайдай тебісіп бірге өскен адамдар еді. Енді осындай адамның жар дегенде жалғыз баласы қайтыс болып, соңында ұрпағы да қалмай состиып, жалғыз қалғанда оның көңілін жұбатып, арнайы барып қайтпаған Мұқа шал да айыпты. «Ағайынның бауырмалдығы бір жақсылықта, бір жамандықта көрінеді» дейтін қазақ жақсылықта жалпаңдап жүгіріп, жамандықта қайғысын көтерісіп, басын сүйеп, қолтығынан демеп жүретін болған. Сондай қызмет жасау Мұқаның да жөні еді. Алайда ол баласына жөн-жосықты айтып үйретуінің орнына, өзі де соны ұмытады.
Дүниеден қайтқан кісінің отбасына көңіл айту – бұл адам қайғысына ортақтасу, қайғырған адамның уайымын бөлісу, аяугершілік таныту. Қазақы қоғамда ол белгілі бір әлеуметтік қызмет атқаратын ғұрып. Ғұрып астарында адамды сүюге бағытталған руханиадамгершілік құндылық жатыр.
Зерттеуші Н.Смағұлова осы әңгіменің проблематикасы жөнінде былай дейді: «Қаламгер тұтас бір ауыл, бір адамның қайғысын бірге көтеріп, қуанышына ел болып қуанатын, аштық пен тоқтықты, «көппен көрген ұлы той» деп ұғынған қазақ ұлтының өзара бірінен-бірі жатсынып, ерекше қасиеттерін жоғалтып, бұлжымас заңдарын бұзып бара жатқанын көтерген», — дейді [ 8, 19].
Адам үшін туған-өскен, бақытты сәттерді басынан кешкен, өсіп-өнген топырақ қымбат. Ата-бабаң тұрған қара шаңырақ қымбат. Қызықты да, қайғыны да, жақсылықты да, жамандықты да бірге бөліскен сол туған жерді мекен еткен қарапайым адамдар қымбат екенін Мұқа шал кештеу түсінеді. «Енді ойласа, ескі жұртта есік-терезесі ғана қалмапты. Есік-терезе деген не тәйірі… Қалған дүниеде есеп жоқ екен… Не қалдырғанын өзі де сезбепті. Сезсе, бұл шал жоғын іздеп содан бері бұл жаққа мың сан рет соқпас па еді… Мұқа ата қоныста не қалдырғанын кешелі-бүгін ғана білді…» [6, 30].
Жас келіншегімен сырттай ғана ерлі-зайыпты екені, жас әйел бұған тек дүниесі мен балаларының билігі үшін ғана қосылған секілді, олардың арасында рухани байланыс жоқ екендігі әңгіме соңындағы Мұқаның өз ойымен отырған кезінен байқалады.
Әңгіме соңында өмірдің қызылды-жасылды қызығына алданып, дүниеге малданып, жөн-жосықты ұмытқан адамның ішкі тартысы арқылы тәубесіне келуі керемет суреттелген. «Рас, шаң дәмі бар екен, — деп ойлады шал өрікті ұзақ шайнап отырып, — бірақ менің кеудемдегі кірден әлдеқайда таза ғой. Шаң деймін-ау, қайдағы шаң ? Желмен ұшып келіп қонған туған жердің топырағы емес пе ? Ол топырақты ем-дәрідей түйіп әкеп, мына мен күніге бір жалап тұрсам, кім сөкет дер ?» [6, 33], — деп тәубесіне келеді ойлана келіп. «Алда пендешілік-ай. Кінәні өзімнен іздемеппін-ау. Болмаса, мына өріктің дәмі бұрынғыша, бәзбаяғыша ғой.
Кеше су татып тұр деп ойладым-ау… Рас су дәмі де бар. Су татыса ше… Өзіміздің Талтоғанның суының дәмі емес пе? Сол судың бір шәйнегін әкеп, ем-дәрідей етіп, күніне бір ұрттап тұрсам, кім сөкет дер еді?», — дейді толғанып [6, 33].
Әңгімеде айқын көрінетін аксиологемалар – ата қоныс, туған жер, қара шаңырақ. Жасырын тұрған аксиологемалар – адамгершілік, жұбату, қайғыны бөлісу, адамдар арасындағы шынайы рухани байланыс. Ал олардың барлығы көңіл айту ғұрыпынан туындайды.
ҚОРЫТЫНДЫ
Барлық мысалдардан ежелден келе жатқан игі дәстүрлер отбасындағы береке-бірлікті нығайта түсіп, ата-бабаларымыз ойлап тапқан даналық пен ұлағаттың кейінгіге үлгі еткенін көруге болады. Ең алдымен дәстүрдің тәрбиелік мәні ашыла түседі, яғни үлкендердің өмірлік тәжібиресі дәстүр арқылы кейінгіге еш зорлықсыз таңылмай, табиғи түрде беріліп отырады. Ильминскийдің «Бұл халықты оқытып қажеті жоқ, бұл халықтың салт-дәстүрінің өзі тұнып тұрған білім» — деп айтқанына еріксіз қосыласың.
Себебі «…Қазақ хандығын жасақтаушы ақылмандар ғасырлар сынынан өткен тәжірибелерді тұғыр ете отырып, қоғамның саяси-әлеуметтік өмірін жарастыратын және сол арқылы ұлттық-мемлекеттік мүддеге қызмет ететін әдет-ғұрыптарды (заңдарды), салтдәстүрлерді, жол-жораларды, жөн-жобаларды орнықтыруды қолға алған. Былайша айтқанда, қоғамдық өмірді заңдық мәжбүрлеумен емес, өмір салтқа айналған әдет-ғұрыппен, салтдәстүрмен, жол-жобамен басқарудың жолдарын қарастырған» [7, 67].
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Думанов Х.М., Першиц А.И. Матриархат: новый взгляд на старую проблему // Вестник Российской академии наук, 2000. Т. 70. № 7. — С. 621–627.
2 Ханзада Есенова. Этнокультурные ценности в художественном образовании
Казахстана // 2013.
3 Тэрнер В. Символ и ритуал / сост. и автор предисл. В. А. Бейлис. – М.: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1983. – С.280
4 Топоров В. Н. Миф. Ритуал. Символ. Образ. – М.: Прогресс; Культура, 1995. – С.624
5Тразанова Н.Ю. Параметризация паремиологии как аксиологического кода
лингвокультуры: дисс. … к. филол. н. – Иркутск: Иркут. гос. лингвист. ун-т, 2012. – С. 256
6 Нұрмағамбетов Т. Бөрібайдың тымағын ит алып қашқан қыс. – Алматы: Атамұра,
2006. – 216 б.
7 Сейдімбек А., Әбжанов Х., Салғараұлы Қ. Ұлттық идея: тарихи тағдыры мен болашағы. – Астана: Фолиант, 2012. -248 б.
Г.Т.Оспанова
Этнокультурные ценности, отраженные в традициях
Казахский национальный университет имени аль-Фараби,
Алматы, Казахстан
В статье рассматривается роль традиций в формирования личности как полноправного члена общества, а также анализируются детали, фрагменты, эпизоды, сюжеты и идеи современных рассказов, являющихся источником для индивидуализации личности. Объектом исследования стали произведения, опубликованные после обретения независимости. В статье выделяется сочетание постмодернизма и литературы, которое приводит к жанровой равномерности культуры гармонии и определяет типологическую однородность национально-генетических или заимствованных жанров. Результаты исследования определяют процесс литературного развития и структурной специфики современной казахской литературы. Несмотря на то, что в статье уделяется большое внимание изучению художественного характера произведения, важно и ценно то, что мировоззрение автора произведения перекликается не только с казахским, но и с общечеловеческим наследием ценностей. Исследование показало, что проза писателей, опирающаяся на прочные реалистические традиции, демонстрирует способность к обновлению. Художественное целое рассказов формируется в процессе сложного взаимодействия разных систем. В статье осмысляются проблемы исторической и художественной прозы, переемственности культурных, фольклорных традиций и
литературы.
G.T.Ospanova
Etno cultural values reflected in the tradition
Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan The article examines the role of tradition in the formation of a person as a full member of society, as well as analyzes the details, fragments, episodes, plots and ideas of modern stories that are a source for individualization of personal.The object of the study were works, published after independence. The article highlights the combination of postmodernism and literature, which leads to the genre uniformity of the culture of harmony and determines the typological homogeneity of national-genetic or adopted genres. The research results determine the process of liter-ary development and the structural specifics of modern Kazakh literature. Despite of the fact that the article pays great attention to the study of the artistic nature of the work and it is important and valuable that the world authors’ views are not only echoes in all Kazakhs, but general heritage of human values. The research revealed that the writers’ prose based on strong realistic traditions demonstrates renewal capacities. The literary bases of the stories are formed in the process of complex interaction of different systems. The article makes comprehension on the problems of historical and artistic prose, continuity of cultural and folklore traditions and literature.