«НИЗМЕННОЕ» И «ВОЗВЫШЕННОЕ» КАК ОСНОВНЫЕ КАТЕГОРИИ АКСИОЛОГИИ В РАССКАЗАХ В.М. ГАРШИНА
В данной статье рассматриваются эстетические категории «возвышенное» и «низменное» в контексте художественной аксиологии. В качестве изучаемого материала был выбран сборник рассказов В.М. Гаршина. В.М. Гаршин оставил достаточно небольшое творческое наследие, состоящее из малой прозы. В малой прозе В.М. Гаршина зачастую встречаются биполярные, антитезные пары, выражающие аксиологические понятия и формы существования человека. Рассмотрены произведения «Красный цветок», «Встреча», «Художники». Проанализировав эти художественные произведения, было выделено несколько категорий персонажей с точки зрения их жизненных позиций и отношения к вышеназванным категориям эстетики. Сделаны выводы относительно способа изображения главных героев, их схожести и различий.
Ключевые слова: «низменное», «возвышенное», аксиология, В.М. Гаршин, художественный мир, сборник рассказов.
ВВЕДЕНИЕ
В современной науке усиливается тенденция взаимодействия нескольких наук друг с другом. И литература в данном случае не является исключением. Произведение помимо художественной ценности может рассматриваться в контексте истории, психологии, философии и т.д. Взаимосвязь литературы и философии наблюдается с древних времен. И одной из эстетико-философских категорий, волновавшей умы еще античных ученых, являлась категория возвышенного. В литературоведении данное понятие легло в основу классицизма, разработку стилей, созданных Н. Буало, М.В. Ломоносовым [1]. Возвышенное как прекрасное в плане идеологии рассматривал Н.В. Чернышевский в трактате «Возвышенное и комическое» [2].
Интерес к выбору данной темы обусловлен несколькими факторами: во-первых, это соответствие актуальности междисциплинарного исследования, во-вторых, рассмотрение эстетических категорий в рамках аксиологии и в-третьих, изучение творчества В.М. Гаршина в контексте художественной аксиологии.
ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ
В рассказах В.М. Гаршина нередко встречаются биполярные, антитезные пары, выражающие аксиологические понятия и формы существования человека. Одной из таких пар является изображение «низменного» и «возвышенного», находящих отражение в персонажах художественного мира писателя.
Проанализировав выборочные произведения «Избранных рассказов» В.М. Гаршина, опубликованных в 1953 году, в частности: «Красный цветок», «Встреча», «Художники», мы пришли к выводу, что действующих лиц можно поделить на несколько категорий, отражающих их отношение к низменному или возвышенному существованию:
1. Абсолютная (героическая) стадия возвышенного;
2. Абсолютная (негероическая);
3. Переходная;
4. Отрицательная (полное отсутствие стремления к возвышенному).
К первому типу относится главный герой рассказа «Красный цветок» безыменный сумасшедший. Его стремление к возвышенности и героизму заключается в проявлении следующих качеств:
1. Духовность: «Он плакал и молился Богу в промежутках между проклятиями, обращенными к своему врагу» [3];
2. Борьба: «…и там будет побеждено или победит – тогда сам он погибнет, умрет, но умрет как честный боец и как первый боец человечества, потому что до сих пор никто не осмеливался бороться разом со всем злом мира» [3];
3. Альтруизм: «При встрече с другими он далеко обходил их, боясь прикоснуться к ним краем одежды» [3].
В качестве врага в воспаленном сознании главного героя представлялся красный цветок, насыщенно-яркий цвет которого, по наблюдениям самого персонажа, был даже ярче красных крестов, находящихся на белых колпаках врачей, что вызвало в нем множество ассоциацией с военными действиями. Во-первых, по причине того, что данный предмет врачебного инвентаря был доставлен с военных госпиталей, во-вторых, по причине совпадения цветовой гаммы изображенного креста и крови.
Красный цвет цветка можно рассматривать в контексте христианской модели по нескольким направлениям:
1. Символ греха, падения, то есть, уничтожая данное растение, главный герой спасает души человечества, не давая им погрязнуть в греховности, очищая их душу;
2. Символ власти, передающий борьбу с устоявшимся политическим строем.
Подтверждение обоих предположений легко найти, обращаясь к тексту художественного произведения.
Раскрытие значения первого символа выражено в троекратном повторении победы над врагом. Как известно, в христианской мифологии число 3 является сакральным и ассоциируется с триединством: Отца, Сына и Святого Духа. Также мы можем провести параллель между изображением главного героя и Иисуса Христа в его спасении всего человечества посредством принесения себя в жертву: «Утром его нашли мертвым. Лицо его было спокойно и светло; истощенные черты с тонкими губами и глубоко впавшими закрытыми глазами выражали какое-то горделивое счастье» [3].
Второй символ изображается при помощи противопоставления свободолюбия персонажа и его помещения в закрытое пространство – сумасшедший дом. В диалоге с врачом четко изображается, что причина его нахождения в лечебном заведении нетипичное представление о времени, пространстве и свободе: «Я живу без пространства, везде или нигде, как хотите. И поэтому мне всё равно, держите ли вы меня здесь или отпустите на волю, свободен я или связан» [3].
Ко второму типу относится один из главных героев рассказа «Художники» Рябинин. Он также, как и сумасшедший из «Красного цветка» стремится помочь простым людям, но для героического шага, действия ему не хватает решимости и сил.
Его стремление к прекрасному, возвышенному выражается и в роде его деятельности: Рябинин художник, подающий большие надежды, работами и мастерством которого поражаются все, но тематику картин не понимает почти никто. Видя человеческие страдания, изнурительный труд, грязь и несправедливость, Рябинин посредством своих картин пытается призвать на помощь всем нуждающимся, но понимает, что боль, читающуюся в глазах персонажей его изобразительного искусства поймут лишь те, кто ее и испытывает и не может с этим ничего сделать: «Как убедиться в том, что всю свою жизнь не будешь служить исключительно глупому любопытству толпы (и хорошо еще, если только любопытству, а не чему-нибудь иному, возбуждению скверных инстинктов, например) и тщеславию какого-нибудь разбогатевшего желудка на ногах, который не спеша подойдет к моей пережитой, выстраданной, дорогой картине, писанной не кистью и красками, а нервами и кровью, пробурчит: «мм… ничего себе», сунет руку в оттопырившийся карман, бросит мне несколько сот рублей и унесет ее от меня» [3].
Постепенно Рябинин разочаровывается в своей профессии, не чувствуя, что его картины находит хоть какой-нибудь чувственный отклик у зрителей. Потому после работы над изображением глухаря – работника завода, изнуренного тяжелым трудом, он проводит ночь в беспамятстве и безумстве, в котором ему снится сон, символизирующий его проигрыш и капитуляцию перед толпой: «Тут все мои знакомые с остервенелыми лицами колотят молотами, ломами, палками, кулаками это существо, которому я не прибрал названия. Я знаю, что это – все он же… Я вижу, как я сам, другой я сам, замахивается молотом, чтобы нанести неистовый удар.
Тогда молот опустился на мой череп. Все исчезло; некоторое время я сознавал еще мрак, тишину, пустоту и неподвижность, а скоро и сам исчез куда-то…» [3].
Мотив безумия роднит его с предыдущим героем рассказа В.М. Гаршина «Красный цветок». Их основное отличие заключается лишь в том, что рассматриваемый выше персонаж предпочел быть сумасшедшим, но спасти человечество, тогда как Рябинин, испугавшись своего состояния, решил бросить неблагодарное ремесло художника, бросив свои усилия на другую не менее благородную специальность, в которой возможно его усилия принесут хоть какие-то плоды – учительство.
К третьему типу мы можем отнести сразу двух персонажей – Дедова из рассказа «Художники» и Василия Петровича из рассказа «Встреча».
Данная категория была названа переходной по причине двойственной природы действующих в повествовании лиц. Дедов, как и рассматриваемый нами ранее Рябинин по роду деятельности является художником и искренне считает, что своим искусством он являет миру прекрасное, о чем говорит выбор его тематики: «…А не для воспроизведения ли изящного в природе и существует искусство? То ли дело у меня! Еще несколько дней работы, и будет кончено мое тихое «Майское утро». Чуть колышется вода в пруде, ивы склонили на него свои ветви; восток загорается; мелкие перистые облачка окрасились в розовый цвет. Женская фигурка идет с крутого берега с ведром за водой, спугивая стаю уток. Вот и все; кажется, просто, а между тем я ясно чувствую, что поэзии в картине вышло пропасть. Вот это – искусство! Оно настраивает человека на тихую, кроткую задумчивость, смягчает душу» [3].
Но в одно и тоже время, размышляя о творческом пути художника, он видит в нем прибыльное дело: «Нужно только прямее относиться к делу: пока ты пишешь картину – ты художник, творец; написана она – ты торгаш; и чем ловче ты будешь вести дело, тем лучше»
[3].
Василий Петрович из рассказа «Встреча» мечтает о карьере учителя и простой, тихой семейной жизни со своей возлюбленной. Его доходы скромны и на первый взгляд он сам не вызывает негативных чувств. Но уже в его, казалось бы, безобидных помыслах о собственном ремесле сквозит тщеславие и зависть к более преуспевшим: «Где мечты о профессуре, о публицистике, о громком имени? Не хватило пороху, брат Василий Петрович, на все эти затеи; попробуй-ка здесь поработать!» [3]. Такими мыслями он словно унижает профессию учителя и сожалеет о том, что ему не хватило сил, смелости и хитрости пробиться в более выгодный вид деятельности. Однако, огорчение быстро сменяется видениями иного характера, где главный герой видит себя в старости уважаемым, почетным учителем, к которому со всех сторон съезжаются его преуспевшие ученики, которые благодарят его за то, что он, как истинный наставник направил их на путь успеха.
Его размышления прервала встреча с давним товарищем Кудряшовым, который пригласил его к себе. Василия Петровича поразила богатая жизнь старого друга, но, узнав, что эти блага, по сути, незаконные в нем воспротивилась духовная часть его сущности и он призывает вспомнить Кудряшова былые времена: «О студенчестве, о времени, когда жилось так хорошо, если не в материальном, то в нравственном отношении» [3].
На самом деле все попытки устыдить бывшего сокурсника исходили исключительно из завистливой натуру Василия Петровича, так как он, осуждая давнего знакомого, все же пользуется всеми материальными благами, которые услужливо предлагает ему давний хозяин. Но в этот момент внутри главного героя ведется внутренняя борьба: «Ведь этот кусок – краденый. <…> А сам что я делаю, как не подлость?» <…> «Ну что ж, буду наблюдать» <…> «Для чего мне наблюдать, писатель я, что ли?» [3].
К последнему типу нами был отнесен персонаж из рассказа «Встреча» – Кудряшев. Данного персонажа интересуют исключительно материальные блага. В глазах своего давнего друга Кудряшев пытается оправдать себя, называясь «добрым малым», повествуя о своем интересе к духовной жизни, выражающаяся, по его мнению, в чтении книг и журналов. Но он прямо признается, что окончательно покончил с какими-либо угрызениями совести: «…и не помышляют о безнравственности, а мы? Я только недавно отвык от этой ерунды» [3].
Философия Кудряшева заключается в положении: сильный правит миром. Это выражается в его рассуждении о жизни, как об ощущении свободы и могущества: «Не есть, пить и спать, а жить. Жить с сознанием своей свободы и некоторого даже могущества» [3], и в восхищении искренности животного мира, где хищник поедает добычу и борется за право обладания ею: «Я люблю всю эту тварь за то, что она откровенна, не так, как наш брат – человек. Жрет друг друга и не конфузится» [3].
ВЫВОДЫ
Таким образом в художественном мире В.М. Гаршина мы наблюдаем целый ряд персонажей, имеющих непосредственное отношение к эстетической категории «возвышенное» сквозь призму аксиологического отношения к жизни. Автор решает данный философский вопрос посредством изображения различных героев, показывая насколько возвышенному не место в современном ему обществе: единственное действующее лицо, рассматриваемое нами в рамках абсолютной (героической) категории, является сумасшедшим, а другое – Рябинин, отнесенный нами к абсолютному (негероическому), практически повторяет судьбу безымянного героя рассказа «Красный цветок». Переходные же типы и не имеющие к возвышенному никакого отношения, то есть низменные, прекрасно адаптируются в условиях жизненных реалий, обладая материальными благами.
Персонажи рассматриваются, как в одиночном плане, то есть без антитезной пары, так и в изображении противопоставления друг другу. К первому типу мы отнесем главного героя рассказа «Красный цветок», к второму – противоположные друг другу по характеру Рябинин и Дедов из рассказа «Художники» и Василий Петрович и Кудряшев из рассказа «Встреча».
В своих коротких произведениях В.М. Гаршину удалось вместить в себя широкий пласт философских рассуждений и категорий, имеющих непосредственное отношение, как к эстетике, так и к аксиологии.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ
1 Серман И. З. Неизданный конспект М.В. Ломоносова «Трактата о возвышенном» Псевдо-Лонгина в переводе Н. Буало // XVIII век. – СПб., 2002. – Сб. 22. – С. 333–346.
2 Чернышевский Н. Г. Возвышенное и комическое // Избр. философские сочинения. – М., 1950. – Т. 1. – С. 252-299. 3 Гаршин В.М. Избранные рассказы. – Л.: Лениздат, 1953. // Электронный ресурс – [Режим доступа]: https://ruslit.traumlibrary.net/book/garshin-rasskazy/garshinrasskazy.html#work002
М.Е.Жапанова , Ж.А. Куракбаева2
«Төменгі» және «жоғарғы» В.М. Гаршиннің әңгімелеріндегі аксиологияның негізгі категориялары ретінде
келетін өмірлік ұстанымдары, көзқарастары бойынша бірнеше кейіпкерлер зерттеуге алынды. Негізгі кейіпкерлердің суреттелуіне байланысты олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарына қорытынды жасалынды.
М Zhapanova1, J Kurakbaeva2
«Base» and «sublime» as the basic categories of axiology in stories V.M. Garshin
1,2 L.N.Gumilyov Eurasian National University,
Nur-Sultan, Kazakhstan
This article discusses the aesthetic categories of “sublime” and “base” in the context of artistic axiology. A collection of short stories by V.M. Garshin was chosen as the studied material. V. M. Garshin left quite a small creative legacy consisting of small prose. In V. M. Garshin’s short prose, bipolar, antithetic pairs often occur, expressing axiological concepts and forms of human existence. The works «Red flower», «Meeting», «Artists» are considered. After analyzing the works of art, several categories of characters were identified in terms of their positions in life and their relationship to the above categories of aesthetics. Conclusions are made regarding the way the main characters are portrayed, their similarities and differences.
ӘОЖ 800.8
О.А.Жумагулова1, И.С.Каирбекова 2
1ф.ғ.к., доцент, Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау қ., Қазақстан Республикасы, е-mail: J_Omirgul_A@mail.ru
2 г.ғ.м., аға оқытушы, Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау қ., Қазақстан Республикасы, е-mail: kairbekova_1966 @mail.ru
«ЕСКЕНДІР» КӨРКЕМ КОНЦЕПТІСІНІҢ РЕПРЕЗЕНТАЦИЯЛАНУЫ
Мақалада Абай Құнанбайұлының «Ескендір» поэмасының тілі зерделенеді. «Ескендір» көркем концептісі талданады. Ұлы ақынның тарихи тұлға – Александр Македонский туралы шығармасы арқылы қаламгердің тарихи шындықты танудағы тілдік интерпретациясы анықталады. Автордың поэма мазмұнында өзекті ақпаратты жеткізу шеберлігі қарастырылады.
Поэма желісі арқылы «Ескендір» көркем концептісінің когнитивтік матрицасы жасалып, құрылымы нақты тілдік деректер негізінде сипаталады. Ақынның когнитивтік жүйесінде сақталған ақпараттың көркем интерпретациялануы және түсіну ерекшелігін анықтау арқылы көркем концептінің семантикалық өрісі ашылады.
«Ескендір» көркем концептісінің матрицасы 10 түрлі құрылымдық бірліктен тұратындығы анықталып, ЕСКЕНДІР; ТУҒАН ЖЕР; ПАТША; СЫНАҚ; ҒИБРАТ сияқты когнитивтік аясы зерделенді.
Кілт сөздер: концептуалдық жүйе, когнитивтік байланыстар, когнитивтік матрица, көркем концепті, интерпретация, репрезентация, «Ескендір» концептісі, семантикалық
өріс
КІРІСПЕ
Тіл – адамзат санасының бір бөлігі. Болмысты тану барысында адам санасында ұғым қалыптасады, оның мазмұны тілдік бірліктер арқылы көрініс табады да, адам таным мен ұғым қалыптастырудың субъектісі ретінде танылады. Адам танымының белсенділігі – жаңа ақпаратты тану, оны бұған дейінгі жинақтаған білімі негізінде өңдеп, қабылдауы және еске сақтауы. Жаңа ақпарат есте сақталу үшін адамның когнитивтік жүйесінде когнитивтік байланыстардың болуы шарт. Когнитивтік байланыстар бұрынғы білім жүйесінде жаңа мәліметтерді орналастырады әрі оны еске сақтау жолдарын белгілейді. Адамның когнитивтік жүйесі тілдік қатынаста негізгі қызмет атқаратыны белгілі. Ғалым Р.Якобсон ана тілінде сөйлеуші мен тыңдаушы мәдени кодталған тілдік бірліктерге үнемі назар аударуы табиғи жағдай екендігін айта келе, тілдің когнитивтік қызметі грамматикалық құрылымға тәуелділігі төмен болатынын, тілдің когнитивтік деңгейі металингвистикалық операцияларды, яғни кодты ашу, интерпретациялау қажеттілігінен анықталатынын көрсетеді
[1].
Тілші Н.Н.Болдырев тілдік интерпретацияны кең және тар мағынада түсінуге болатындығын атап өтеді. Кең мағынадағы тілдік интерпретация ұжымдық деңгейде тіл арқылы ақпарат алуға бағытталған кез келген ойлау үдерісін білдірсе, ал тар мағынада жеке тұлғаның болмыстағы интерпретация нысанының немесе оның жеке белгілерін субъективті тану нәтижелерін көрсететін тілдік таным белсенділігін анықтайды. Демек, тілдік интерпретация – таным белсенділігінің бір түрі, адамның әлемді немесе әлемдегі адамның орнын тану әрі түсіну үдерісі және оның нәтижесі. Ол әлемді танудың ұжымдық немесе жеке тәжірибесіне негізделген түсініктің қалыптастырады. Бұл – әлемді танудағы топтық немесе жеке адамның тілдік санасына терең үңілу [2]. Танымдық белсенділікті танытатын тілдік интерпретация статикалық және динамикалық тұрғыдан сипатталады. Статикалық аспектіде ол когнитивтік құрылым жүйесіндегі нәтижесімен, яғни концептілер жүйесі мен категорияға негізделген тілдік концептуалдылық пен әлемнің категориялануы ретінде сипатталатынын ғалым Н.Н.Болдырев атай келе, тілдік интерпретацияның сұрыптау, топтастыру және бағалау сияқты жеке үш қызметін бөліп көрсетеді. Тілдік интерпритацияның сұрыптау қызметі тиісті концептілерді тілдік құралдар арқылы белгілеуде жұмсалады да әлемді танудың жекелік концептуалдық жүйесін қалыптастырады. Жекелік концептуалдық жүйе болмысты репрезентациялауда сұрыптаудың құрылымы мен мазмұны, тәсілдері негізінде ерекшеленеді. Жеке адамның концептуалдық жүйесін қоршаған табиғи және әлеуметтік ортасы, өмір сүру деңгейінің негізгі белгілерін айқындайды. Концептуалдық жүйе адамның ата мекеніне, өмір сүру кезеңіне, тарихи дәуіріне, әлеуеттік мәртебесіне және отбасылық жағдайы, жынысы, білім деңгейі, кәсіби және жеке қызығушылықтарына байланысты қалыптасады. Бұл адам таным үдерісінде өзінің қызметімен сәйкес келетіндерді ғана болмыстан қабылдайды деген В.А.Лекторскийдің бейнелі пікірімен астасады [2]. Тілдік интерпритацияның топтастыру қызметінде адамның саналы қалыптасқан концептуалдық жүйесіне негізделген рухани дүниесі ашылады. Бағалау қызметі барысында адамға ғана тән болмыс туралы білімін тілдік бағалау стилін, яғни бағалау интерпретациясын іске асырады. Бұл белгілі бір мәдени орта аясындағы жекелік және ұжымдық құндылықтар, нормалар мен стереотиптерге сәйкес қалыптасқан тәжірибе арқылы болмыстағы нысандар мен құбылыстарды тануды белгілі бір қалыпқа түсіруді көздейді. Бұл – өзара қарым-қатынас пен дүниетанудың ұжымдық-жекелік үлгісі. Демек, тілдік интерпретация адамның қызмет түрлері және тұлға болмысына сәйкес құрылуын, ұжымдық білім мен тәжірибеге сүйенуін, тұлғаның жеке концептуалдық жүйесіне бағдарлануын танытатын когнитивтік белсенділікті айқындайды. Тілдің интерпретациялық сипаты адамның болмысты тану барысында қалыптасқан әлемнің тілдік бейнесінде толық көрініс табады. Әлемнің тілдік бейнесі болмыстың нақты бейнесі емес, ол – адамның өз санасында әлемді тануы, болмыстағы нысандар мен оның құрылымын, бір-бірімен байланысын қабылдау ерекшелігін тіл арқылы белгілеуі. Осының негізінде болмыс туралы жинақталған білім арқылы сан алуан жаңа мән-мазмұн пайда болады. Тілдің интерпретациялық сипаты көркем шығарманы талдауда, автордың тілдік тұлғасын анықтауда негізгі қызмет атқарады.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың: «Абайды тану – адамның өзін-өзі тануы. Адамның өзін-өзі тануы және үнемі дамып отыруы, ғылымға, білімге басымдық беруі – кемелдіктің көрінісі. Интеллектуалды ұлт дегеніміз де – осы. Осыған орай, Абай сөзі ұрпақтың бағыт алатын темірқазығына айналуы қажет», – деген терең мағыналы ойы зерттеу жұмыстарына жаңаша көзқараспен қарап, зерделеу қажеттігіне бағыт ұсынғандай [3]. Сондықтан зерттеу жұмысымызда Абай шығармаларындағы концептілер жүйесін зерделеуді мақсат тұттық.
Ғалым Р.Сыздықованың: «Абайдың әрбір қолданысын, сөзін, сөз тіркесін, сөйлемін, өлең құрылымын, ұйқасын, ырғағын т.т. жеке-жеке талдасақ, көп нәрсені көрер едік. Әрине, бұл бірер зерттеудің, бірер зерттеушінің жүгі емес. Және мұндай талдаулардың қыры да (ғылыми аспектісі) әр алуан болмаққа керек. Сондықтан ұлы Абай қалдырған тіл жұмсау, тіл өрнегін салу үлгісін (тәжірибесін) талдап-таныту – әрі қарай жүргізіле беретін, ғылымның арнайы бір тармағына айналатын жұмыс деп ойлаймыз» – деген тұшымды пікірі [4;5], тілші Г.Мұратованың: «Тіл білімінде бүгінгі таңда белсенді сипат иеленіп отырған ғылыми бағдарлар мен жаңа бағыттағы зерттеу жұмыстары Абай поэзиясының терең тілдік табиғатын жете тану үшін де алынатын басты ұстаным болмақ. Оның мәні тілдің бүгіні оны тұтынушы халықтың өткенімен өзектес, тарихымен, мәдениетімен, қоғамдық-әлеуметтік бітімімен бірлікте алынғанда ғана өз сырын толық аша алуында» – деген тұжырымдары бірін-бірі толықтыра астасуымен ерекше [6]. Айтылған пікірлердің үндесуі қазіргі қоғамда Абай шығармашылығын жаңаша көзқараспен бағалау қажеттілігін танытып отыр.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Әлемнің тілдік бейнесін түсінуге, зерделеуге негіз болатын концепт – тілдің когнитивтік мазмұнын айқындаушы ғылыми лингвистикалық категория. Концепт – білім бірліктері. Концептуалдылық – таным нәтижесінде білім бірліктерін концепт түрінде бөлу немесе ерекшелеу, ойдан өткізу, қорытындылау.
Ономастикалық деректер тарихи-мәдениеттанымдық әлеуеттен мол ақпарат беретіндіктен зерттеушілерді ертеден қызықтырып келеді. Орыс тіл білімінде «ономастикалық концептілер» зерттеу нысаны ретінде алынып, нақты дискурс мәтіндерінде оны репрезентациялау тәсілдерін сипаттауға ерекше көңіл бөлінген. Когнитивті-дисскурстық тұрғыдан жалқы есімдерді талдауда оним мағыналарының күрделілігін, олардың мәтіндегі қолданысын анықтау бүгінгі күннің өзекті мәселесі деп танылған. Орыс халқының ұлттық санасында «Россия» базалық концепт мәртебесіне ие болған ономастикалық концепт, тілде жалқы есім түрінде репрезентацияланған. Ономастикалық концепт термині тілдік айналымға 2003 жылғы зерттеуші И.Э.Ратникованың «Имя собственное: от культурной семантики к языковой» атты монографиясынан бастап енгендігін ғалым А.И.Белоусова атап өткен [7 ].
Тіл білімінде концепт-ұғым және концепт-бейне деген терминдер қолданылады. Концепт-ұғым ақпаратқа, концепт-бейне образдылыққа негізделеді. Концепт-бейне көркем мәтінде анықталады. Концептің бұл түрлері тілден тыс болмысты игеру үдерісіндегі субъектінің ойы мен сөйлеуіне қатысты құралады. В.Г.Зусманның пікіріне сүйенсек, көркем концепт адам, мәдениет, табиғат деген диалогиялық құрылымнан тұрады. Көкем мәтіндегі тілдік концептіні зерттеудегі ең маңызды ұстаным тек мәтінді ғана зерттеп қоймай интертекстуалды байланысты да қоса зерделеген жөн деген нәтижеге келеді. Тілдік таңбаны зерттеуші ғалымдардың пікірінше, әдебиетте мәдениет, табиғат, тарих, қоғам, адам бірлестігінен интертекст құралады. Сондықтан көркем концептіні талдау барысында интертектуалдық әдістеме кеңінен қолданылып, концептінің түрлі деңгейін анықталады [8].
Ғалым О.Е.Беспалова көркем концептіні ақын немесе жазушы санасының бірлігі ретінде қарастырып, көркем шығармада немесе шығармалар жинағында автордың жекелік танымына сәйкес заттар мен құбылыстардың репрезентациялануы деп таныса, ал Ю.В.Полонская мен А.Н.Серебренникова көркем концептіні жазушының көркем әлемін концептілер арқылы анықтау және автордың әлемді тануы мен қабылдауын сипатайтын зерттеушінің тиімді құралы деп тұжырымдаған [9, 54].
Көркем концепт – автордың әлемді тануындағы жеке, жалпыұлттық, тарихи-әдеби ерекшеліктеріне негізделген көзқарасы және оның көркем шығармадағы репрезентациялануының ментальді-тілдік бірлігі. Ғылымда көркем концепт көркем мәтінмен, әлемнің көркем бейнесімен тығыз байланысты қарастырылады, сол себепті лингвомәдениеттанымдық, лингвоелтанымдық, мәдениеттанымдық, психологиялық және басқа да аспектілерде зерделеніп келеді.
Көркем шығарма көркем концептілердің жиынтығын құрайды. Концептінің негізгі желісін көркем шығарманы талдай отыра анықтауға болса, көркем концепт адамзаттың мәдени-этикалық тәжірибесі негізінде қалыптасқан құндылықтар жиынтығы болып шығады.
Біз Абай шығармашылығындағы көркем концептілерді лингвомәдени аспектіде қарастырып, ғалым Л.В.Миллердің белгілі бір этномәдени бірлестіктің психоментальді аясына жататын күрделі ментальді құрылым [10] деген пікірін негізге алмақпыз.
Мақалада көркем концептіні шығармашылық тұлғаның санасында өмірлік тәжірибесі, белгілі бір өмірлік ассоциациялары мен аса бай көркемдік қиялға негізделген ментальді құрылым ретінде қарастырамыз.
Көркем концептінің ерекшелігі авторлық интерпретация мен тілдік репрезентацияның бейнелі астасуымен анықталады. Көркем шығармада репрезентацияланған көркем концептілер жеке-авторлық әлем бейнесін танытады. Мақалада Абай Құнанбаевтың «Ескендір» поэмасындағы «Ескендір» көркем концептісі талдауға алынады. «Ескендір» көркем концептісі жалпы тілдік құрылым ретінде әмбебап концепті болып табылады. Аталған көркем концептінің өзегін «Ескендір» антропонимі құрайды. Поэмада қазақ мәдени кеңістігінде Ескендір Зұлқарнайын деген атпен танымал ІІІ Александр жайлы сөз етілген.
Ескендір Зұлқарнайын немесе ІІІ Ұлы Александр – Аргеадтар (Теменидтер) әулетінен шыққан б.з.б. 336 жылдан бастап Ежелгі Македонияның патшасы, әлемдік державаның басшысы, адамзат тарихының ең ұлы қолбасшыларының бірі. Шығыс әлемінде Ескендір Зұлқарнайын деп аталып кеткен кісі – македониялықтардың әйгілі қолбасшысы. Александр шын мәнінде Филипп патшаның ұлы, «Македониялық» деген қосымша есімі, ал Шығыс халықтарының арасында осы қолбасшының қос мүйізі бар екен деген лақап тарап кеткен. Сондықтан ол Зу-ль-Карнейн («Қос мүйізді») аталыпты [11]. Жалпы адамзатқа белгілі тарихи шындық ұлы Абайдың поэмасында:
Осы жұрт Ескендірді біле ме екен? Македония ШаҺары оған мекен.
Филипп патша баласы, ер көңілді
Мақтан сүйгіш, қызғаншақ адам екен [12], – деп суреттеле отыра, басты кейіпкердің мінезінен хабардар етеді. «Ескендір» деген түйінді сөз поэманың өн бойында жан-жақты суреттеліп, концептілік матрицаның түзілуіне негіз болады. «Ескендір» көркем концептісі қазақ тілінде – патшаның ұлы – Филипп патшаның ұлы – Македония шаҺарында туған Александр – Александр Македонский деген тілдік бірліктері арқылы вербалданады.
Шығарамада «Ескендір» көркем концептісінің семантикалық өрісі кеңейіп, лингвомәдени мазмұны күрделене түседі:
Филипп өлді. Ескендір патша болды.
Жасы әрең жиырма бірге толды.
Демек, Александр Македонский – тақ мұрагері – патша – жиырма бір жасар патша деген тілдік бірліктер арқылы концепт мазмұны толыға түседі.
Автор көркем концептінің мәнін одан әрі тереңдетіп, концепт мазмұнына «шапқыншы патша» құрылымдық бірлігін қосады:
Өз жұрты аз көрініп, көршілерге Көз алартып қарады оңды-солды.
Сұмдықпен әскер жиып қаруланды, Жақын жерге жау алып тұра атанды. Көп елді күтінбеген қырды, жойды Ханды өлтіріп, қаласын тартып алды.
Поэмада көркем концептінің «шапқыншы патша» құрылымдық бірлігі көз аларту – қарулану – әскер жию – жаулап алу – қыру – жою – өлтіру – тартып алу лексемалары арқылы ашылады. Гуманистік адамзат қоғамында шапқыншы патша ұғымы жағымсыз мағынада қабылданады. Сондықтан аталмыш поэмада қолданылған тілдік бірліктер қазақ тілінің лексикалық жүйесінде жағымсыз эмоционалды-экспрессивтік лексиканың қатарын құраса, грамматикалық жүйесінде амал-әрекет етістіктерінің қырып-жою деп аталатын мағыналық тобы арқылы көрініс табады. Демек, шапқыншы – соғысқұмар деген тілдік бірліктер түйінді лексемалар болып табылады.
Поэма желісі «Ескендір» бейнесін одан әрі ашып, концептің құрамын күрделендіре түседі. Ескендірдің жаңа қыры ашылады, соғысқұмар жас патшаның жаулап алмаған елі қалмайды әрі патша барлық шапқыншылар сияқты қатыгездігімен ерекшеленеді. Бұл көркем концептінің матрицасын кеңейтуге мүмкіндік береді. Жаңа құрылымдық бірлік – «қатыгез патша»:
Жазасыз жақын елдің бәрін шапты, Дарияның суындай қандар ақты. Шапқан жердің бәрін де бодан қылып, Өкіметпен қолына тартып апты.
Алдынан шыға алмады ешкім мұның, Бәрін де алды, қорқытты жолдағының. Жан шықпады алдынан, тоқтауы жоқ, Жер жүзін жеке билеп алмақшының.
Оқырманның көз алдына жазықсыз елді шауып, қырып-жойған басқыншы, қатыгез патша бейнесін әкеледі. «Ескендір» көркем концептісінің «қатыгез патша» бейнесі ел шабу, қан ағызу, бодан қылу, тартып алу, билеп алу сияқты құранды және аналитикалық формалы етістіктер арқылы вербалданады. Демек, қатыгез – тойымсыз – жеңімпаз лексемалары арқылы ашылып, одан әрі билікке мас болған, дандайсыған патшаны бейнелеу үшін «көңілі тоймау», «араны ашылу» сияқты эмоционалды-экспрессивтік сөздер қолданылып, «қатыгез патша» бейнесін анықтай түседі:
Ескендір жерде алмаған хан қоймады, Алған сайын көңілі бір тоймады. Араны барған сайын қатты ашылып, Жердің жүзін алуға ой ойлады.
«Ескендір» көркем концептісінің құрамындағы шапқыншы, қатыгез патша бейнесі поэмада «Ұлы патша» бейнесімен ұштасады. Көркем шығармадағы «Ескендір» концептісі тарихта ІІІ Ұлы Александр атымен мәлім болғаны белгілі. Автор осы тарихи ақпаратты ханның ханы – патшаның патшасы деген тілдік бірліктері арқылы жеткізеді:
Қанішер қаһарлы хан ашуы көп, Атағынан қорқады жұрт қайғы жеп, Сол күнде қошеметші айтады екен:
Ханның ханы, патшаның патшасы деп.
Көркем концептінің мәнін ашуда автор төл сөзді де ұтымды қолданған: – Білмесең, мен Ескендір патша деген, Жер жүзінің соғыста бәрін жеңген. Қақпаңды аш, хабарыңды айт, білдір маған, Қорлығым өзім туып көз көрмеген.
Поэма желісінде «Ескендір» көркем концептісінің құрамы «дәрменсіздік» құрылымдық бірлігімен толыға түседі:
Жүре-жүре бір елсіз шөлге түсті, Алып жүрген суының бәрін ішті. Адам, хайуан, бәрі де бірдей шөлдеп, Басына құдай салды қиын істі.
Сандалды сар далада су таба алмай, Шөлдеген жұрт қайтеді бос қамалмай?
Қызметкердің бәрін де өлтірмекші
Болыпты, шөлдегенге шыдай алмай.
«Дәрменсіздік» мәні шөл – шөлдеу – су таба алмау – шыдай алмау – сандалу – құдайдың ісі сияқты лексемалары арқылы ашылып, ұлы патшаның, жарты дүние иесінің құдай ісіне дәрменсіздігін көрсетіп, бар атақ-даңқы, қаһары мен байлығының қажетсіздігін баяндайды. Оқиға одан әрі дамып, патшаның алдынан алтын қақпа шығады: Шаттың аузын бекіткен алтын қорған, Қақпасы бекітулі, көзі көрді. Қақпаны ашайын деп хан ұмтылды, Тұтқасын олай-бұлай қатты жұлды. Ашалмады қақпаны үміт үзді, Ақылдасып тәуір-ақ амал қылды.
«Ескендір» көркем концептісінің құрамындағы «Алтын қақпа» құрылымдық бірлігі шаттың аузы – алтын қорған – бекітулі қақпа лексемалары арқылы анықталып, алтын қорған, алтын қақпа тілдік бірліктері символдық мәнге ие болып, ерекше мекен, қасиетті жер деген ұғыммен ассоциацияланады: – Қақпаны саған ашар рұқсат жоқ, Бұл – құдайға бастайтын қақпа, – деді. – Мықтымын деп мақтанба ақыл білсең, Мықты болсаң, өзіңнің нәпсіңді жең! Іші тар көре алмастың біреуі сен,
Ондай кісі бұл жерге келмейді тең.
«Ескендір» көркем концептісіне «сый» құрылымдық бірлігі сый – сұрап алынған – құпиялы – ғибратты лексемалары арқылы анықталады. Поэма мазмұны бойынша Ескендір сыйлықты сұрап алады. Берілген сыйлық – ғибратты сыры бар қу сүйек. Сыйға патшаның көңілі тоймай, лақтырып жібереді:
Ең болмаса, халқыма көрсетейін, Сый қылып, белгі болар бір нәрсе бер.
Қақпадан лақтырды бір орамал, Сыйым – осы, есерім, мынаны ал, Ішінде бір нәрсе бар ақыл берер, Апар-дағы, ойланып, көзіңді сал.
Поэмада «сый» құрылымдық бірлігі сый – нәрсе – орамал – қу сүйек лексемалары арқылы бейнеленеді де ақыл беру, көз салу идиомаланған күрделі етістіктері арқылы берілген сыйдың құпиясына назар аудартады. Сыйдың құпиясын патшаның данышпан жолдасы Аристотель шешеді:
Таразыны әкел де сүйекті сал, Бір жағына алтын сап, өлшеп қара! Қанша алтынды күміспен салса-дағы, Бір кішкентай сүйекті аудармады.
Поэмада «данышпан» құрылымдық бірлігі Аристотель – жеке дара – хакім – ақылы мол – ақылмен ойлау – мәнісін айту тілдік бірліктері арқылы беріледі. Аристотель қу сүйектің сырын ашып, патшаға одан ғибрат алуын сұрайды:
Аристотель хакімге патша келді:
– Мына сүйек қазынаның бәрін жеңді.
Бұл сүйекті басарлық нәрсе бар ма? Ақылыңмен ойланып тапшы!–деді. Хакім жерден топырақ алып барды, Бір уыстап сүйекке шаша салды.
Ана басы сылқ етіп жерге түсіп,
Сүйек басы жоғары шығып қалды
Сыйдың құпиясы ашылып, сабақ алған патша бұған дейінгі бар әрекетінің бекер, бос әурешілік екенін түсініп, қалың қолымен елге қайтады: Сый сұрадың, бергені – бір қу сүйек, Мұны көріп, алыңыз сіз де ғибрат
Ойлап-ойлап патшаның мойны түсті,
Құдайым көрсетті деп бұл бір істі, Бекерлік екен менің ісім деп, Қолын алып жұртына қайта көшті.
Поэмада Ескендір патша данышпан Аристотельдің сөзінен және берілген сыйдың сырынан ғибрат алуы ойлап-ойлап – мойны түсу – бекерлік – елге қайту бірліктері арқылы концептінің мазмұнын толықтырған.
ҚОРЫТЫНДЫ
Поэмада «Ескендір» көркем концептісінің матрицасы 10 түрлі бір-бірімен астасып жатқан құрылымдық бірліктен тұрады:1) патшаның ұлы – Филипп патшаның ұлы – Македония шаҺарында туған Александр – Александр Македонский; 2) Александр Македонский – тақ мұрагері – патша – жиырма бір жасар патша; 3) шапқыншы патша – соғысқұмар патша; 4) қатыгез – тойымсыз – жеңімпаз патша; 5) ІІІ Ұлы Александр – ханның ханы – патшаның патшасы; 6) дәрменсіздік – шөл – шөлдеу – су таба алмау – шыдай алмау – сандалу – құдайдың ісі; 7) алтын қақпа – шаттың аузы – алтын қорған – бекітулі қақпа; 8) сый – сұрап алынған – құпиялы – ғибратты; 9) Аристотель – жеке дара – хакім – ақылы мол – ақылмен ойлау – мәнісін айту; 10) ғибрат алуы – ойлап-ойлап – мойны түсу – бекерлік – елге қайту.
«Ескендір» көркем концептісінің матрицалық құрылымының когнитивтік аясы: ЕСКЕНДІР; ТУҒАН ЖЕР; ПАТША; СЫНАҚ; ҒИБРАТ. Көркем концептінің құрылымдық бірліктері адамның аялық біліміне сүйене отырып, болмыспен түрлі қарым-қатынасын білдіріп, әлемнің құрылымын және қоғамның әлеуметтік ерекшелігін аша отырып, осы қоғамдағы адамның түрлі қызметі мен алар орнын бейнелейді. Бұл ретте көркем концепт әлемнің тілдік бейнесі тәрізді белгілі бір интерпретациялау қызметін атқарады.
Абай шығармашылығы арқылы ұлы ақынның дүниетанымын интерпретациялауда «Ескендір» көркем концептісі талданып, құрылымдық бірліктері сұрыпталды. Бірліктердің мазмұнын ашатын лексемалар топтастырылып, автордың тілдік бірліктерді, көркем бейне мен символдар жүйесін қолдану шеберлігі, көркем концептінің семантикалық өрісін ашуда тарихи шындық пен көркем шеберліктің үйлесуі бағаланып, автордың өмірлік ұстанымының тілдік құралдар арқылы репрезентациясы ашылды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Jakobson R. Language in literature / Ed. by Krystyna Pomorska, Stephen Rudy. – Cambr. (Mass.); L.: The Balknap Press of Harvard UP, 1987.
2 Интерпретация мира в языке:коллективная монография / Л.В. Бабина [и др.] ; науч.
ред. Н.Н.Болдырев; М-во обр. и науки РФ, Тамб. гос. ун-т им. Г.Р. Державина. – Тамбов : Издательский дом ТГУ им. Г.Р. Державина, 2017. – 450 с.
3 Қасым-Жомарт Тоқаев. Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан// Егемен Қазақстан. – 9 қаңтар, 2020.
4 Сыздықова Р. Абай шығармаларының тілі. – Алматы:Ғылым,1968.
5 Сыздықова Р. Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы. – Алматы: Ғылым 1970.
6 Мұратова Г.Ә. Абайдың тілдік тұлғасы: дискурстық талдау мен концептуалды жүйесі: филол. ғыл. докт.автореф. –Алматы, 2009. – 48 б.
7 Белоусова А.И. Ономастический концепт «Россия» в заголовочном комплексе газетного дискурса:лингвокогнитивный аспект. Автореф.канд.филол.наук. – Череповец.2011. 8 Афанасьева О.В. Особенности лексической репрезентации художественного концепта
(на примере концепта времени в произведении Р.М.дель Валье-Инклана «Весенняя соната»)/ О.В.Афанасьева//Русская и сопоставительная филология: состояние и перспективы:
Международная научная конференция, посвященная 200-летию Казанского университета (Казань, 4-6 октября 2004 г.): Труды и материалы: / Под общ. ред.К.Р.Галиуллина.– Казань: Изд-во Казан. ун-та, 2004.– C.43-44.
9 Огнева Е.А. Когнитивное моделирование концептосферы художественного текста. 2е изд. дополн. − М.: Эдитус, 2013. − 282 с.
10Миллер Л.В.Художественный концепт как смысловая и эстетическая категория/Л.В.Миллер//Мир русского слова. – 2000. – №4. – С.39-45. 11 https://kk.wikipedia. org/wiki/Ескендір Зұлқарнайын 12 Абай. Қара сөз. Поэмалар. – Алматы: Ел,1992. – 272 б.
О.А.Жумагулова1, И.С.Каирбекова 2
Репрезентация художественного концепта «Ескендир»
1,2Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г.Кокшетау, Казахстан
В статье рассматривается язык поэмы Абая Кунанбаева «Ескендир». Анализируется художественный концепт «Ескендир». В произведении великого поэта, посвященном исторической личности – Александру Македонскому, определяется языковая интерпретация писателя в познании исторической истины. В содержании поэмы рассматривается мастерство передачи автором актуальной информации.
По сюжету поэмы была разработана когнитивная матрица художественного концепта «Ескендир», структура которой характеризовалась на основе конкретных языковых данных.
В когнитивной системе поэта раскрывается семантическое поле художественного концепта с определением особенностей художественной интерпретации и понимания информации, хранящейся в его когнитивной системе.
Было иследовано концептуальное поле и выявлены 10 видов структурных единиц матрицы художественного концепта «Искендир»: ИСКЕНДИР, РОДИНА, ЦАРЬ, ИСПЫТАНИЕ, РАЗУМ.
О. Zhumagulovа1, I. Kairbekova2
Representation art concept of the «Eskendir»
1,2Kokshetau state University named. Sh. Ualikhanov,
Kokshetau, Kazakhstan
The article examines the language of Abay Kunanbayev’s poem «Iskander». The artistic concept of «Iskander» is analyzed. The linguistic interpretation of the great poet in the study of historical truth is determined by the work of the great poet, the historical figure – Alexander Macedonian. The content of the poem involves the skill of conveying relevant information.
Through the poetic line, a cognitive matrix of Iskander’s artistic conception is created and structured on the basis of specific linguistic data.
The semantic field of the artistic concept is opened by the peculiarities of the artistic interpretation and interpretation of information stored in the poet’s cognitive system.
The conceptual field was investigated and 10 types of structural units of the matrix of the art concept «Iskendir» were identified: ISKENDIR, HOMELAND, TSAR, TEST, REASON.