МӘДЕНИАРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАҒЫ «ӘДЕП» СӨЗІНІҢ САЛҒАСТЫРМАЛЫ СИПАТЫ
Мақалада «әдеп» сөзінің қарым-қатынас барысындағы жалпы сипаты жайында және мәдениаралық байланыстағы маңыздылығы қарастырылған. Жалпы тіл тек таным құралы, заттар мен құбылыстар әлемін, идеялар әлемін жаңартушы ғана емес, ол ойды жалғастыру, сезімді жеткізу қызметтерін атқара отырып, адамның сезімдік, тілдік ойлау қызметін де қамтамасыз етеді. Соған сәйкес әр тіл өзіндік ерекшелігі мен тәжірибесіне, мәдениетіне, аялық біліміне байланысты әр халықтың ғаламдық тілдік бейнесі түрліше болады. Соңғы уақыттарда түрлі мәдениет өкілдерінің арасындағы қарым-қатынаста түсініспеушіліктің туындау себебі, сөйлеу тілінің түрлішеңдігі емес, коммуниканттардың ұлттық санасының әртүрлілігі деген ой көпшіліктің санасында қалыптасқан. “Әдептілік/politeness/вежливость” ұғымыныңтүрлі тілдерде болуы аталған сөздің осы тілдерді пайдаланушы әлем халықтарының сөйлеу мәдениетінде бар екенін көрсетеді. Әр халықтың әлемді тануының негізінде өзіндік қоғамдық түсініктері, заттық нанымдары болады, сондықтан да адамның сана-сезімі әрқашанда этникалық жағынан ұқсастықтары мен қарама-қайшылықтарымен ерекшеленетіні шартты. Зерттеу барысында қазақ және ағылшын тілдерімен қатар өзге де тілдердегі «әдеп» сөзінің ұқсастықтары мен қарамақайшылықтарын айқындау маңыздылығы да осында.
Тірек сөздер: мәдениаралық қарым-қатынас, танымдық сипат, этикет, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, лингвомәдениет, салғастырмалы сипат, әдептілік, сыпайылық.
КІРІСПЕ
Тіл – философтар үшін әлем туралы, философиялық тұжырымдар жасаудың, дүние жайындағы білімдік аясын тасымалдаудың құралы ретінде маңызды болып келсе, бұдан былай философия мен логикадағы, мәдени антропологиядағы, психологиядағы күрделі мәселелерді түбегейлі шешу лингвистикалық тұжырымдар мен пайымдауларды қажет ететіні байқалады және ол дәлелденген де. Сөздің лингвистика, әдебиеттану, логика, философия, өнертану, мәдениеттану тәрізді гуманитарлық білімдер саласында жан-жақты маңызға ие болуы XX ғасырдың соңында филологияда «концептуалды-мәдениеттанымдық» бағыттың қалыптасуына ықпал етті. Осы бағыттың зерттеу мәнмәтінінде мәдениеттану шешуші пән ретінде қаралады, ал оның басты бірлігі ретінде бір сөздің екі тілдегі ерекшеліктері мен ұқсастықтарын айқындау болып танылды.
Әр халықтың әлемді тануының негізінде өзіндік қоғамдық түсініктері, заттық нанымдары болады, сондықтан да адамның сана-сезімі әрқашанда этникалық жағынан шартталған.
Мәдениетаралық аспекттегі сыпайылық мәселесін қарастырған кезде, сыпайылық түсінігі әр мәдениетте әрқалай екендігін ескерген жөн. Мысалы, кей халықтарда сыпайылық – инабаттылық пен сыйлау сияқты қасиеттермен ұштастырылатын болса, басқасында ұяңдықпен, ал үшіншісінде айналаға қамқорлықпен қарау сипатымен танылады. Сондықтан да бір халық сыпайы емес немесе басқаға қарағанда сыпайылау деп тұжырым жасау дұрыс емес. Сыпайылықтың не екенін ұғынып әрі түсіндіру үшін мәдениетті қарастыру арқылы және оның өкілдеріне тән әлеуметтік қатынастардың ерекшелігін тану арқылы қол жеткізуге болады. Әдептілікті коммуникативтік санат ретінде қарастырған жөн. Коммуникативтік санат астарында адамның қарым-қатынас пен оны жүзеге асыру реті жөніндегі ілімдерін реттейтін жалпы коммуникативтік түсінік жатыр [1, 5]. Олар адамның коммуникативті санасының сипаты болып табылады және коммуникация туралы нақты ілімнен тұрады. Сыпайылық санаты коммуникативтік санаттардың ішіндегі ең маңыздысы, себебі адамдардың үйлесімді қарым-қатынас жасауын қамтамасыз етуде нақ осы санаттың атқаратын рөлі зор.
Мәдениетаралық қарым-қатынас жағынан қарастыратын болсақ, сыпайылық –бұл, алдымен, қарым–қатынас тәртібін, тіл табысуда үйлесімділікке жетуге бағытталған коммуникативті стратегиялар арқылы ұстану болып табылады. Әдептіліктің ішіне кикілжіңсіз тілдесуге ықпал ететіннің барлығы кіреді. Яғни, әдептілік – бұл ұлттық– айшықты коммуникативті санат болып табылады. Оның негізі үйлесімді, кикілжіңсіз тілдесуге және қоғамдық бірегей тәртіптерді қадағалауға арналған коммуникативті мазмұндағы (тілдік және тілдік емес) стратегиялардың жүйесі болып табылады. Әдептілік ұстаудың негізгі мақсаты серігіңе жақсы ниетіңді көрсету болып табылады. Бұл мақсат әртүрлі коммуникативті стратегиялардың көмегімен жүзеге асады, оларды таңдау көптеген факторлар, атап айтқанда психологиялық, әлеуметтік, мәдени факторлардан тәуелді. Әдептіліктің мәні ұлттық-айшықты болып табылады. Бұл өзгешелік әр түрлі әдеп формулаларын қолдану ерекшелігімен ғана емес, сондай ақ коммуникативті стратегиялар арқылы да беріледі. Мұндай стратегиялардың бағыты әлеуметтік қатынастар типі мен басым мәдени құндылықтар арқылы анықталады. Ал басқа мәдениеттің ерекшелігі болып табылатын стратегияларды білмеу, коммуниканттардың өздерінің пікірлерін өзіндік стратегияларын пайдалану арқылы білдіруіне әкеледі. Бұл өз кезегінде, тілдесушінің олардың ойын дұрыс түсінбеуі мен нәтижесінде коммуникативті сәтсіздікке әкеледі [2, 19].
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Әдептіліктің неғұрлым дәл әрі шынайы анықтамасы Е.Н. Медынский еңбектерінде келтірілген. Мұнда ол сыпайылықты адамның басқа адамдармен қарым-қатынас жасау формасы ретінде қарастырған. Мұның негізінде, өзіндік ар-намыс сезімі, «адамдарға деген ұстамды, нақты, биязы қатынас» жатыр. Этика бойынша сөздіктерде, сыпайылық, моральдік қасиет ретінде беріледі, бұл, өз кезегінде, адамдарға деген сыйластығы күнделікті табиғи дағдыға арналған адамның іс-әрекетін сипаттайды.
Жалпы алғанда, сыпайылық – бұл зерделілік, игілікті білдіру, қол ұшын беруге дайын тұру мен инабаттылықтан тұратын мінез-құлық мәдениетінің талаптарының элементі болып табылады.
Е.Н. Медынскидің айтуынша сыпайылық эмоциялық сипатқа байланысты әртүрлі болуы мүмкін, мысалы адам осы эмоцияға байланысты ілтипатты-сыпайы (барлық адамдарға қатысты), ибалы-сыпайы (жас жағынан үлкендерге), талапшыл-сыпайы (балаларға қатысты), салқынқанды-сыпайы (белгілі бір себептер бойынша ұнамсыз адамдарға) болуы мүмкін [3, 110].
Көптеген зерттеушілер, соның ішінде П.Браун мен С.Левинсон, әдептілікті бет-әлпеттің күйі ретінде қарастырып, позитивті әдептілік пен негативті әдептілікті атап көрсеткен [4, 122]. Бет-әлпет түсінігі маңызды әлеуметтік құндылық ретінде ең алғаш Э.Гоффанмен енгізілді [5, 101].
П. Браун мен С. Левинсон, осы көзқарасты сыпайылыққа ұластырып, бетті әмбебап түсінік ретінде қарастырады. Бұл бір әлеуметтің бейнесі тәрізді, оны сақтауда қоғамның әр мүшесі мүдделі. Шынында да, француз тілінде де бет сөзінің әлеуметтік бейне түсінігіне сәйкес келетін сөз тіркестерін кездестіруге болады: бет-әлпетінің күйін сақтау, бетінің күйі қашу.
Қарым-қатынас жасасу кезінде коммуникацияның қатысушылары өздерінікімен қатар серігінің бет-әлпетінің күйінің сақталуына мүдделі. Сондағы бет-әлпеттің күйін сақтау – коммуникацияның мақсаты емес, қалыпты қарым қатынастың шарты болып табылады. Э. Гоффман бет-әлпетінің күйін сақтауды үйрену – бұл әлеуметтік қатынас саласына қатысты жол жүру ережесін үйренумен парапар деп бейнелі сипаттайды.
«Негативті бет-әлпет» пен «позитивті бет-әлпетті» ажыратуды ұсына отырып, П. Браун мен С. Левинсон бірінші түсініктің астарында әркімнің әрекетінің бостандығын қалау, басқа жақтың араласуының рұқсат етілмеуі, яғни «тәуелсіз болу қалауы» жатыр десе, екіншісінің мәні басқалармен «аяулы болу қалауы» дейді. Авторлар әр түрлі бағытқа ие позитивті және негативті сыпайылық сияқты түсініктерді енгізеді. Біріншісі жақындасуға негізделген, ал екіншісі алыстауға. Осы әдептілік типтерінің әрқайсысы коммуникативтік стратегияның өзіндік жүйесін қалыптастырады, олардың көмегімен сыпайы тіл табысудың негізгі мақсаттарына жете аламыз.
Сонымен зерттеуші авторлардың пікірінше, ниеттестікті білдіру мен араласу аралығын сақтау, әдептіліктің мәнін құрайды, сондай ақ қарым-қатынасқа түсе отырып, бөлуші аралықты қысқарту арқылы, әңгімелесушіні жақындату керек, (позитивті сыпайылық стратегиясы) ал өзаралық құрметті көрсету, әңгімелесушінің тәуелсіздігін құрметтеу – бұл негативті сыпайылықтың стратегиялары. Әлеуметтік лингвистикалық әдебиеттерде аталған әдептілік типтерінің басқа да терминдері кездеседі. Позитивті әдептілік ізеттілік әдептілігі немесе жақындасу әдептілігі деп, ал негативті сыпайылық – құрметтеу әдептілігі немесе алыстау әдептілігі деп аталады. Жақындасу мен алыстауды жалпы коммуникативті мақсаттарды анықтайтын сыпайылықтың гиперстратегиялары деп атауға болады. Кроссмәдениеттік коммуникация саласындағы зерттеулерде негативті әдептіліктің стратегияларына көп көңіл бөлінеді, себебі сыпайылық қарым-қатынас жасаудың қажет шарты бола отырып, пиғылды білдіруде өте маңызды.
Позитивті және негативті әдептіліктің стратегиялары күнделікті қарым-қатынастағы коммуниканттармен қолданылатын негізгі амалдарды қамтиды. Осыған негізделе отырып, әдептілік – бұл сырластық пен ара-қатынасты сақтау арасындағы тепе-теңдікті сақтау деп болжауға болады. Сондай ақ, осы тепе-теңдіктің негізі нақты коммуникативті контексттен ғана емес, жалпы алғанда мәдениеттің типіне де байланысты түрленуі мүмкін. Коммуниканттардың негізгі мақсаты — не тым ресми, не тым дөрекі болып кетпеу үшін, қарсыласының естігісі келген әңгімесі мен әлеуметтік-мәдени талаптарға сәйкес сыпайылықтың оптималды стратегиясын таңдау болып табылады.
Соңғы 20 жыл ішінде көптеген зерттеушілер әдеп типологиясымен айналысып, әдептіліктің стратегияларын бөліп көрсетті. Айта кетер болсақ, Е.В. Клюев сыпайылық принципін коммуникативті кодекстің ішінен қарастырады. Ол, кооперация принципі сияқты, коммуникативті кодекстің айырып алғысыз бөлігі әдептілік принципі болып табылады деп көрсеткен. Дж. Лич әдептілік принциптерін максималардың жиынтығы ретінде қалыптастырып, олардың келесі түрлеріне тоқталған:
1. Әдептілік максимасы
2. Кеңпейілділік максимасы
3. Қолдау максимасы
4. Ұяңдық максимасы
5. Келісушілік максимасы
6. Ұнату максимасы [6, 125].
Әдептіліктің максималарын қарастыру бұл жұмыс үшін мәдениетаралық коммуникацияның әдептілік принциптерінің маңызын қарастыру үшін қажет, осы принциптерді сақтамай үйлесімді және кикілжіңсіз қарым-қатынас мүмкін болмайтындықтан, сыпайы қарым-қатынастың негізі болып табылатын мәдениетаралық коммуникацияның әдептілік принциптерінің маңызы зор. Сондықтан да осы максималардың бірнешеуін қарастырайық:
Әдептілік максимасы дегеніміз әр коммуникативті акттің құрамындағы айырмашлықтары бар екі облыстан тұратын жеке сфералардың шекарасының максимасы десе болады: сөйлеу әрекеті аясында және жеке қызығушылық. Сөйлеу әрекеті аясында бола тұрып, коммуниканттар яки бір олармен тұрақты қорғалатын қорғанысқа ие болады, яғни бұл осы жеке қызығушылықтар аймағы. Бұл жағдайда қарым-қатынасқа түсушілердің арасындағы қашықтық тек әлеуметтік конвенциялармен (басшы – бағынушы) ғана анықталмайды. Кез келген коммуникативті акт қатысушылар арасындағы белгілі бір аралықты қарастырады; ол бірде артығырақ, бірде кемірек болуы мүмкін, бірақ мүлде болмауы мүмкін емес. Әңгімелесуші әрқашан сөйлеу әрекетіне дайын деп болжау ең сындарлы қателесулердің біріне жатады. Сөйлесуді ұсына отырып, адам сол мезетте ақ жеке сфераның шекараларын бұзады, сондықтан да сұхбаттасып отырушының коммуникативті актке түсуге келісім беруінің өзі міндетсінгенмен тең. Сондықтан әңгімелесушінің қызығушылықтарын ойлау, өз қызығушылықтарыңды қанағаттандырудың маңыздылығынан кем емес [7, 155].
Тілдесу – адам өмірінің ажырамас бөлігі. Мәдениетаралық тілдесу кезінде адамдар бір бірінің өмірлерін, тұрмыстарын, мәдениеттерінің ерекшелігімен танысады, сондай-ақ тактикалық, не стратегиялық болсын мәселелерді қойып, соның шешімін іздейді. Мәдениаралық араласу кезіндегі позитивті немесе негативті нәтижелердің болу ережелері әдептілік принципіне негізделетін сөйлесу өнері, тілдік әдеп нормаларының әсері зор. Әр адам әлбетте өзінің достарының ортасында немесе танымайтын адамдар арасында қалаулы, абыройлы болғанын қалайды, айналасындағыларға жағымды әсер қалдырып, өзін сол қоғамда еркін сезінгісі келеді. Дегенмен, тілдесу шеберлігін игеру айтарлықтай күрделі: барлық адамдар өзімен тілдесуші адамға қатысты сыпайы болудың қаншалықты маңызды екенін біледі, бірақ тәжірибеде бұл әркімнің қолынан келе бермейді, себебі кез келген адам өзін қоршаған ахуалға бірден жаттығып кете алмауы мүмкін, адамдар мен коммуникация жағдайын сынап, соған сәйкес әрекет жасай алмауы да ғажап емес. Тілдесу кезінде әдептілік принципін ұстанбау көптеген ұрыстың кикілжіңнің бастамасы болуы мүмкін. Лингвистикалық әдептілік жеке тұлғалар арасындағы сондай-ақ мәдениаралық кикілжіңнің хабаршысы бола алады, оған қоса көптеген мәселелерді шешу үшін қолданылады, әсіресе мәдениаралық қарым-қатынас барысында өте маңызды, себебі тілдің кейбір ерекшеліктерін білмеу, сөздің жеке мағыналарынан немесе коннотациясынан хабардар болмау өкпе тудырып қана қоймай, қатынастың үзілуіне әкелуі мүмкін.
Жалпы алғанда, этикет, негізі гуманизмнің принциптері болатын әдептіліктің жалпы талаптарымен сәйкес келеді. Адамның жақсы қасиеті ғана болып табылатын, әдептілік, дегенмен, суық, мұздай, жеккөрінішті сияқты эпитеттермен қосылғанда негативті мағынада қолданылуы мүмкін. Мұндай сөз тіркестері көптеген мәдениеттерде де белгілі (ағылшын icy welcome “суық қарсы алу” cold greeting “суық амандасу”) және мұндай сөз тіркестері кері сипаттағы әдептілік әрекеті болып табылады, себебі мұндағы мақсат осылайша өзінің үстемдігін көрсетіп, әңгімелесушінің беделін түсіру болып табылады. Шынайы әдептілік әрқашан игілікті мәнге ие және оның көмегімен адам айналасындағы жандарға (әріптестер, достар, көршілер, жай таныс емес адамдар) қатысты жақсы ниетін көрсете алады. Ісәрекеттері сырттай да ішкі мазмұны жағынан да адамгершіліктің өнегелі принциптеріне негізделген адам ғана шынайы сыпайы, мәдениетті.
Лингвистика саласында көптеген зерттеушілер: ресейлік Т.В.Ларина,
Н.И.Формановская, Е.Н.Беляева, Ю.Б.Кузьменкова және т.б., шетел П.Браун и С.Левинсон, К.Кристи, Р.Уоттс, және т.б. ғалымдары да өздерінің еңбектерін әдептілік санатының әртүрлі аспекттерін зерттеуге арнаған. Лингвистика аймағында аталған санатты зерттеу бойынша қазіргі уақытта әртүрлі амалдар қолданылады. Шет ел лингвистикасындағы гендерлі тәсілдің өкілдері К.Кристи, С.Миллз, Л.Маллани, Д.Спендер және т.б. әдептілікті еркектер мен әйелдер арасындағы тілдесу үрдісінің коммуникативті санаты ретінде зерттеуде. Өздерінің зерттеулерін парламенттегі қос жыныс өкілдерінің коммуникативті әрекетін зерттеуге негіздей отырып, олар, әйелдер қарым-қатынас кезінде әдептілікты көбірек танытады деген тұжырымға келеді.
Отандық және шет елдік лингвистикада мәдениеттанушылық тәсілді қолданатын зерттеушілер Т.В. Ларина, Е.А.Аршавская, Н. Амбади, Д. Хауз және т.б. ұлттың мәдени мұрасының көзқарасынан қарастырғанда дискурсті мінез-құлықтағы әдептіліктың осы немесе басқа көріністерін түсіндіруге талпынады, сонымен қатар мұндай зерттеулерде екі немесе одан да көп мәдениеттер салыстырылады, бұл, біздің ойымызша, лингвомәдениеттанушылық көріністерді тиімді сипаттауға мүмкіндік береді. Әлеуметтік – лингвистикалық амалдың жақтаушылары үшін Д. Уолтерс, Л.В. Хохлова, В.И. Гвазава және т.б. коммуникативті үрдістің қатысушыларының класстық жіктелуінен сыпайы мінезқұлықтың тәуелділігі маңызды болып табылады.
Сондай ақ, В. Эсканделл-Видал және т.б. еңбектерінде әдептілік мәселесін зерттеуде когнитивті әдіс кездеседі. Н.В.Зорихина-Нильссон және Е.Н.Беляева әдептілік санаттарын сөйлеу актісінің теориясы жағынан қарастырады. Әдептілік лингвистикалық санат ретінде әлемнің көптеген тілдеріндегі деректерде қарастырылады: француз Н.И.Формановская,
Е.А.Зацепина, Т.В.Ларина, Л.В.Гарская, М.А.Оликова, И.А.Романова, ағылшын Г.А.Газиева, Н.А.Маковецкая, Л.П.Ступин, Ю.Б.Кузьменкова, жапон В.М.Алпатов), монғол (Ч.Ээгиймаа, адыг Б.Х.Бгажноков, итальян М.В.Володина, неміс Р.А.Газизов, корей И.Д.Скорбатюк, польша А.Харчарек, раджастхани Л.В.Хохлова, испан Н.М.Фирсова.
Лингвистикалық әдептілікті зерттеуде өткен ғасырдың 80-ші жылдары жарық көрген ағылшындық П.Браун мен С.Левинсонның еңбектерінің маңызы орасан. Олай деуіміздің себебі, олар әдептілік формаларын бейресми жағдайда талдайды. Бұл авторлар лингвистикалық әдептілік «тыңдаушының күйін сақтау үшін» қажет деп ойлайды. «Күй» сөзінің астарында өзін өзі құрметтеу мағынасы жатыр, сондықтан тілдесу кезінде адамның өзін-өзі бағалауын демеп отыру қажет. Авторлар Күйге Қатер келтіретін Сөйлесу Әрекетінің (КҚСӘ) теориясын құрды. Осы теорияға сәйкес, жоғарыда аталған әрекеттерге, қарымқатынасқа түсушілердің өзін-өзі бағалауына кері әсер етушілердің барлығы жатады. Лингвистикалық әдептіліктың стратегиялары, П. Браун мен С. Левинсонға сәйкес арнайы КҚСӘ жағдайларында қолдану мақсатында құрылған.
Әртүрлі лингвомәдениетте «әдептілік» түсінігінің бар екендігін қарым-қатынас нормаларының әдебі де куәландырады. Сөйлеу әдебі тілдесудің қайталанатын жағдайларында ауызша және ауызша емес әрекеттің нормаларының жүйесінен тұрады. Мысалы, амандасу, қоштасу, танысу, алғыс айту және тағы басқалары дәлел бола алады. Әдептілік – бұл сыпайы жанның «сыртқы көрінісі» ғана. Әдептілік ережелері әртүрлі елдерде ұқсамайтындықтан (В. Матвеев, К. Смолки, Я. Камычектің әдептілік бойынша еңбектері дәлел бола алады) және «әмбебап» әдептіліктің болмау себебінен, адамға кезкелген жағдайда сыпайы көрінуге, оның ішкі тәрбиесі мен айналасындағыларға деген құрметі, ізгі ниеті көмектеседі.
Әдептіліктің «сыртқы» мәніне Н.И.Формановская да түсінік береді. Ол өзінің жұмысында «әдептілік» және «сыпайылық» түсініктерін байланыстырады. Автор әдептілік және сөйлеу әдебі түсініктеріне өзінің анықтамасын береді: “…бұл сол не басқа қоғамда, адамдардың қауымдастығында қабылданған мінез-құлық нормалары, сонымен қатар сөйлеу тәртібі (тілдесудің ресми және бейресми жағдайында әлеуметтік лауазымның жіктелуіне сәйкес), бұлар бір жағынан реттеу қызметін атқарса, екінші жағынан қоғам мүшелерінің шамамен осындай бағыттар бойынша қарым-қатынасын көрсетеді: өз – өзге, жоғары тұрушы – төмен тұрушы, үлкен – кіші, алыс – жақын, таныс – жат, тіпті жағымды – жағымсыз”. Автор әрі қарай келтірілген әдеп анықтамасын «Әдеп бойынша сөздікте» келтірілген әдептіліктің анықтамасымен салыстырады: “…тұлғаны сипаттайтын моральдік қасиет, ол үшін адамдарға деген құрмет күнделікті жәйт және айналасындағылармен қарым-қатынас жасаудың қалыпты амалы”.
Н.И.Формановская, ең алдымен серіктесіңе құрмет танытудан басталатын, әдептілік, сөздік қорда сөйлеу әдебінің көмегімен көрініс табады деген қорытындыға келеді. Н.И.Формановская бойынша сөйлеу әдебі — “әдептіліктің ажырамас элементі ” болып табылады [8, 49-50]. Адамға сыпайы жүгіну, жүгініп отырған тұлғаның сыйлы, жетістіктеріне сай оны айналасындағылардың бағалайтынын көрсетеді.
Дегенмен әдептілік нормаларының шектеулі болуы оның маңыздылығын түсірмейді. Әдеп әдептіліктің сыртқы көрінісі болып табылады және өмірдің қиын-қыстау жағдайларында біз осы әдептіліктің қалыптасқан формулалары арқылы біз әңгімелесушіге қатысты лайықты «жол» табамыз. Сонымен қатар, әдептілік мәдениеті қоғам дамуымен және әлеуметтік, адамдық прогресінің нәтижесінде үнемі өзгеріп отырады. Қоғамдық қатынастардың, жалпы адамзатқа тән құндылықтардың өзгеруімен әдептілік жөніндегі түсінік те дами береді. Ол бірнеше мыңжылдықтар бойы болды, және оның мазмұнында жалпы адамзаттық тәжірибе шоғырланды. Дегенмен кез-келген уақытта «әмбебап» әдептілік, гуманисттікпен, тұлғаның абыройын құрметтеумен сипатталатын және бұл әрқашан жақсы қасиет ретінде бағаланған.
Сонымен, әдептілікті білдірудің сыртқы формасы әдеп болып саналады. Бірақ, қазіргі уақыттағы әдеп туралы оқу құралдарында қарама қайшы келетін кеңестің көп болуы сондай, қазіргі демократиялық қоғам сөйлеу, ойлау, іс-әрекет еркіндігіне жол беретіндіктен нақты өзін-өзі ұстаудың ережелерін қолдану тіпті мүмкін емес болып кетеді деп ойлауға негіз береді. Әр нақты жағдайда әдептілік әр түрлі білінеді: бұл ойды білдірудің ауызша да ауызша емес те амалдарына ие әдептілік пен құрмет болуы да мүмкін, әдептіліктің өзі В.И.Сафьяновша айтатын болсақ, – бұл тек ұзын сонар бітпейтін «рахмет» және «оқасы жоқ», «сәлеметсіз бе» мен «сау болыңыз» ғана емес, бұл — ым, ишара көзқарас. Сонымен қатар, кейбір авторлар, нақты бір жағдайларда әдептілік формулаларын қолданудың мүлде қажеті жоқ, себебі олар әлі де болса шынайы әдептіліктың көрсеткіші бола алмайды деп ойлайды. Мысалы Ф.Хорват пен Ю.Орлик «тамақтанар алдында және тамақтану кезінде ‘ас болсын’ немесе біреу түшкіргенде ‘сау болыңыз’ сияқты әдептілік формулаларын қазіргі уақытта қолдану міндетті емес, бұл сөздерді айтпаудың ешқандай анайылығы жоқ» деп жазады [9, 17].
Айтпағымыз, қарым-қатынас барысында, әрине, біз қалыптасқан нормаларды ұстанамыз, әдептіліктің жалпыға таныс және көпшілік қолданатын формаларын қолданамыз.
Сыпайы адам туралы түсінік әлбетте жоғалған жоқ және жоғалмайды деген үміттеміз. Әдептіліктің осы немесе басқа формаларын қолдану әр түрлі факторлармен анықталады: тілдесу жағдайы, жас ерекшелігі, әлеуметтік дәрежесі және т.с.с Мысалы, дипломатты топта коммуникацияның позитивті нәтижесі көбіне этикет нормаларын білу мен орынды қолданудан тәуелді болса, қарапайым тәрбиелі адам үшін әдептіліктің осы немесе басқа формаларын қолдану – оның ықтиярлы таңдауының нәтижесі. Әдептілік нормаларын қалтқысыз орындай беру, шынайы әдептіліктың нышаны бола алмайды, себебі әдептілік – қарым-қатынасқа түсуші серігіңнің ерекшелігін ескеріп, әдептілік нормаларын соған сәйкес ықтиярлы түрде қолдануға негізделген. Тек ішкі мәдениет, тәрбие, көргенділік қана осы немесе басқа жағдайда дұрыс шешім қабылдауға көмектесе алады. Әдептілік, тұлғаның биоәлеуметтік сипатына сәйкес, әртүрлі формаға ие болуы мүмкін, бірақ олардың барлығы басқа тұлғаның абыройын құрметтеу мен мойындауға негізделеді.
«Әдептілік» сөзінің жан-жақтылығын дәлелдеу үшін әдептілік, сыпайы адам анықтамаларын қазақ, ағылшын тілдеріндегі түсіндірме сөздік бойынша анықтауға тырыстық.
1. Әдептілік – адам мiнез құлқына тән ізеттiлiк, инабаттылық, әдептiлiк, кiшiпейiлдiк қасиет.
2. Кiшiпейiл – әдептi, инабатты, тым сыпайы, ақ көңiл, қарапайым.
3. Polite – having or showing good manners, consideration for others, and/or correct social behaviour.
4. Сыпайы – жақсы дағдыларға ие немесе осы әдеттерін білдіре алушы және/немесе биязы әлеуметтік мінез-құлық.
ҚОРЫТЫНДЫ
Жоғарыда келтірілген мысалдардан әдептілік жөніндегі әртүрлі халықтың түсінігі ортақ сипатқа ие, сонымен қатар бұл жақсы әдеттерді бойына жинақтаған, зерделі, биязы адам. Дәл осы тұжырымға сүйене отырып, біздің қарастырғанымыздың нәтижесіне келер болсақ, зерттеліп отырған «әдеп» сөзінің түйіні бола алады.
Сонымен, түрлі тілдердің пайдаланушы ғалымдарының лингвистикалық әдептілік мәселесіне назар аударуы, оның құрылымында барлығына ортақ ұқсас түйінді компоненттер бар екенін көрсетеді: қолайлы екпін ережелерін білу, әдептілік, айналаға ілтипатпен қарау.
«Сыпайылық» сөзінің шығу төркіні үш тілде де тәрбиелік, мінез-құлық ережелерін білу, өзін дұрыс ұстай білу дегенді білдіреді. Тек ағылшын тіліндегі мағынасындағы ерекшеліктерді байқау қиын емес: ағылшын тіліндегі «сыпайылық» сөзінің мағынасы мінезқұлық ережелерін дұрыс көрсете білуге саяды.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Клюев Е.В. Речевая коммуникация: Учебное пособие для университетов и институтов. – М.: РИПОЛ КЛАССИК, 2002 – С. 155.
2 Гак В.Г. Новый французско-русский словарь. – М.: Рус.яз. – Медиа, 2003. – 1195 с.
3 Венедиктова Л.Н. Концептуализация как реализация концепта в языковой картине мира // Слово, высказывание, текст в когнитивном, прагматическом и культурологическом аспектах: Материалы II Междунар. науч. конф. – Челябинск: ЧелГУ, 2003. – С. 138-141.
4 Күштаева М. Т. «Тары» концептісінің семантикалық құрылымы мен лиингвомәдени мазмұны. Филол.ғыл.канд…дисс.- Алматы, 2002. -192 б.
5 Правила хорошего тона. – 1993. Об истории хороших манер – С. 3.
6 Попова З.Д. Очерки по когнитивной лингвистике. – Воронеж: Истоки 2001.
7 Вежбицкая А. Семантические универсалии и описание языков / Перевод с англ. — М.: Языки русской культуры, 1999. – 780 с.
8 Формановская Н.И. Речевой этикет. Русско-французские соответствия. – М.: Высш. школа, 1989. – 112 с.
9 Хорват Ф., Орлик Ю. Вежливость на каждый день. – М.: Молодая гвардия, 1981. –
192 с.
П.Т. Медетбекова , Г.Б. Несипбай2
Сопоставительный характер слова «этика» в межкультурном общении
зависимости от специфики и опыта, культуры, фонового образования является разнообразной. В последнее время причиной возникновения недоразумений в общении между представителями различных культур является не многообразие речи, а сложившаяся в сознании большинства мысль, о разносторонности национального сознания коммуникантов. Наличие понятия «әдептілік/politeness/вежливость» на разных языках показывает, что данное слово присутствует в культуре речи народов мира, использующих эти языки. В основе познания мира у каждого народа есть свои общественные понятия, предметные убеждения, поэтому сознание человека всегда отличается этническими сходствами и противоречиями. В ходе исследования, наряду с казахским и английским языками, важно выявить сходства и противоречия слова «этика» на других языках.
P.Т. Medetbekova1, G.B. Nessipbay2
Comparative nature of the word «ethics» in intercultural communication
1,2 Al-Farabi Kazakh national university, Almaty, Kazakhstan The article considers general characteristics of the word «ethics» in communication and its importance in intercultural relations.In general, language is not only a tool of knowledge that updates the world of ideas, objects and phenomena, but also provides the activity of sensory, linguistic thinking of a person, performing the functions of continuation of thought, transmission of feelings.In accordance with this, the global language picture of each nation, depending on the specifics and experience, culture, and background education, is diverse.Recently, the reason for misunderstandings in communication between representatives of different cultures is not the diversity of speech, but the idea that has developed in the minds of the majority, about the versatility of the national consciousness of communicants.The presence of the concept “әдептілік/politeness/вежливость”in different languages shows that this word is present in the speech culture of people of the world who use these languages.Each nation has its own social concepts and objective beliefs at the heart of its knowledge of the world, so the human consciousness is always distinguished by ethnic similarities and contradictions.In the study, along with the Kazakh and English languages, it is important to identify similarities and contradictions of the word «ethics» in other languages.
Keywords: intercultural communication, cognitive character, etiquette, ethnolinguistics, cognitive linguistics, linguoculturology, comparative character, tact, politeness.