МИФ ЖӘНЕ МИФОПОЭТИКАНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ-ЭСТЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
Бұл мақалада мифологияның сипаты мен ерекшеліктері қарастырылады. Мифтің дүниетанымдық философиялық негізі туралы зерттеуші ғалымдардың пікірлері сараланып, қазақ мифологиясының саяси-әлеуметтік мәні анықталады. Әлемдік әдебиеттанудағы мифтанушы ғалымдардың пікірі Отандық ғалымдардың пікірімен сабақатастырылады. Қазақ ертегілеріндегі мифологиялық сюжеттің мәдени-эстетикалық орны туралы ой қортындыланады.
Сондай-ақ қазіргі қазақ поэзиясында өзіндік қол таңбасы бар ақын Светқали Нұржан мен Нұрлан Мәукенұлының өлеңдері салыстырмалы әдіспен сараланады. Қос ақынның өлеңдеріндегі мифтік танымның философиялық ой-иірімдерінің эстетикалық дәстүрлі қазақ мифологиясына негізделген сипаты ғылыми тұрғыда зерделенеді. Кілт сөздер: миф, мифопоэтика, философия, поэзия, эстетика, таным, образ.
КІРІСПЕ
Қазіргі қазақ поэзиясы танымдық мифопоэтикалық жағынан талдауды қажет етеді. Зерттеуді талдамас бұрын мифтанушы ғалымдардың мифке берген анықтамалары салыстырылып, мифтің поэтикалық бейнесі жасалды. Әдебиеттану ғылымында қазақ ертегілерінің мифологиялық сюжеті ғалымдардың еңбектерінде толық талданды десек артық айтқандық болмас. Отандық және әлемдік мифтанушы ғалымдардың пікірлері, ұстанымдары, анықтамаларына саяси-әлеуметтік талдау жасалды. Миф дүниетанымының философиялық анықтамасы зерттеліп, әдебиеттанудың өзекті мәселелерінің эстетикалық мәні анықталды.
Қазіргі қазақ поэзиясындағы мифтік таным, мифтік құбылушылық және мифопоэтикаға методологиялық зерттеу жүргізілді.
Мақаланың мақсаты ақындар арасында үрдіске айналған мифтік танымның лирикалық қаһарман бейнесін шынайы қалпында беру мақсатында нақты бекітілген поэтикалық шегаралардан асып, мифопоэтикалық әдіспен Светқали Нұржан мен Нұрлан Мәукенұлының поэзиясына ғылыми талдау жасау негізінде философиялық-эстетикалық мәнін ашу.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Миф (грек. Mythos – баян, аңыз, мысал) – халық творчествосының өте ертеден қалыптасқан ең көне жанрларының бірі [1, 229].
Миф алғашқы қауымдық қоғам адамдарының әлем, дүние жөніндегі танымының көрінісі. Ғылымда мифке берілген анықтама өте көп, әрі ауқымды. Бұдан шығатын қорытынды миф тек қана көне жанр емес, сонымен қатар дәл анықтама беру қиын күрделі жанр екендігін көрсетеді, делінген [1, 229].
Белгілі мифтанушы Серікбол Қондыбай: «Миф – нақты бір тарихи уақытта, нақты бір географиялық кеңістікте (жертартпа), нақты бір саяси, әлеуметтік, мәдени, шаруашылық жағдайында тірлік етіп жатқан адамзат қоғамының (социумның) өзі өмір сүріп отырған орта (уақыт пен кеңістік) туралы, ғалам туралы оның қалай пайда болғандығы, адамға ықпал ететін ішкі-сыртқы күштер туралы, өз қоғамының ғаламдағы орны, дәрежесі туралы түсініктерінің жиынтығы, дәлірек айтқанда – «түсіндім» деген стереотипі. Яғни, бұл жағдайдағы миф-ойдан шығарылған өтірік, жасанды дүние емес, нақты халықтың дүние мен өзі туралы шындығы, басқаша айтқанда – «шын» деп есептелінген тарихи, рухани тәжірибесіне сүйенген стереотиптік деңгейдегі ақиқат. Миф- әрине, тарихи айғақ емес, бірақ нақты бір тарихи қоғамның танымы, рухани дамуымен байланысты қалыптасқан, тарихи негізі қисыны бар, яғни, бұл жағынан «ақиқат» деп есептеуге болатын дүние, дейді [2, 25].
Әлемдік әдебиеттануда мифологияны зерттеуде үлкен философиялық мектеп қалыптастырған ғалымдарымыз Грим, Кун, М.Мюллер, А.Н.Афанасьев, Тэйлор, Спенсер, Фрейд, Е.М.Мелетинскийдің еңбектері орасан зор.
Итальян философы Джамбаттиста Виконың көзқарасы бойынша миф-біздің арғы бабаларымыз бастан кешкен шынайы оқиғаларды ерекше пішінде сақтап қалған тарихи жәдігер,- дейді. Онда халықтың мінезі мен болмысы, дүниені тануы және сезінуі бейнеленген. Дж.Виконың атақты еңбегі «Ұлттың жалпы табиғаты туралы жаңа ғылым негіздері (Бұл еңбектегі миф туралы ой-тұжырымды мифтің мәдениет феномені ретінде түсіндіріліп, миф кез келген шынайы мәдениеттің негізі деп тұжырым жасады [3, 51]. Ал, осы тұжырымды ескере отырып Ф.Шеллинг мифті тіл байланысының дүниетанымдық жағынан негіздей отырып, тіл мифологияның жаңғырығы деген ой айтты [4, 52].
Сөз өнерінің көркемдік эстетикалық деңгейінің жоғарлауы, әлемдік сөз мәдениетімен иық тіресе алуы болып есептеледі. Қазіргі ғылымда әдебиеттанудың поэтикалық мәселесін әлемдік сөз өнерінің даму заңдылығы тұрғысынан қарастырып, көркем поэзиядағы мифтің мифопоэтикалық философиясы мен эстетикасын анықтау. Қазақтың ертегі аңызәңгімелерінен бастау алған мифтік шығармалардың ішінде құбылушылық сарыны бар ертегілерде бар. Мысалы, «Алтын сақа» ертегісінде «Бай бір күні жылқысын суара көлге келсе, көлдің ішінде бір қып-қызыл өкпе жүзіп жүр екен. Байдың айдап келген жылқылары көлдегі жүзіп жүрген өкпеден үркіп, суға жуымайды. Әлгі жерде бай жылқыларын қанша айдаса да, суға жуымайды. Әлгі жерде бай жылқыларын қанша алдаса да, суға жаба алмайды.
Сол кезде бай тұрып судағы жүзіп жүрген өкпені құрықпен түртіп көреді. Өкпе суға батып кетіп, әлден уақыттан соң жалмауыз кемпір болып судан шығады да, байдың жағасынан ала кетеді [5, 285].
Бұл ертегідегі «қып-қызыл өкпенің жалмауыз кемпірге» айналуы мифопоэтикалық құбылыс. Философиялық тұрғыдан қарасақ «жалмауыз кемпір» қара ниетті, жамандықтың бастауы екенін көрсетіп отыр. Келесі бір ертегі «Есекмерген». Ертегі сюжеті жауыздыққа құрылғанымен Мергеннің батырлық тұлғасы жауларын жеңеді. Мысалы, «Екеуінен аман өттім, енді несіне қорқамын»,- деп Мерген тақыр жерді іздейді. Тақыр жер де табылады. Мерген бір түнді сол жерде өткізеді. Түні бойы ештеңе келмейді. Таңертең тұрса айналасын биік тау қоршап қалыпты. Есекмерген таудан әрі де, бері де өте алмайды. Аласа жерін іздеп шығайын десе, жаңағы тау сілкініп қалады да, биіктеп кетеді. Ақыры тауға тіл бітеді.
— Сен Есекмергенсің, мен айдаһармын…» [5, 220]. Ертегі соңында ерлікпен, қаһармандықпен аяқталады. Бұл ертегіде де айдаһардың тауға айналуы, тауға тіл біту сияқты мифопоэтикалық құбылыстың ертегілерде көптеп кездесетінің тағы бір дәлелі. Алайда, ертегінің эстетикалық деңгейі жеңіске, мұратқа жету. Яғни қазақтың ертегі-аңыздарындағы мифологизмнің бір көрінісі.
Е.М.Мелетинский ежелгі классикалық мифтердің мынадай белгілерін көрсетеді: «Қанда да болмасын заттың мәнін оның пайда болуымен байланыстыру, яғни заттың жаратылысын түсіндіру деген сөз- оның қалай пайда болғанын әңгімелеу. Айналаны қоршаған дүниені сипаттау деген сөз- сол дүниенің пайда болу тарихын баяндау» – дейді [6, 172].
ХХ ғасырдың басында мифтің символикалық теориясы кеңінен таныла бастады. Мифтің поэтикалық шығармашылығы мифологияның ең тығыз поэтикалық бейнелілік формасы. Осы орайда О.М.Фрейденберг: «Мифология- бұл мүшкіл болатын жалғыз білімнің көрінісі, ол білгеннің сенімділігі туралы ешқандай сұрақ туғызбайды, бірақ оған қол жеткізе алмайды»- деген пікір айтады [7, 15].
В.Вундттың пікірінше «Миф пен поэзия өзара тығыз байланыста, сондай-ақ шығармашылық туындыдағы жалғандық емес, поэтикалық шындық», – дейді. Осы орайда Светқали Нұржанның «Жұмақ- түннің жұпары» өлеңінде:
Лүпілін жүрегімнің бұлаққа ілдім,
Деміне құлақ түрдім қырат-қырдың.
Ай – құлып
Жұлдыз – кілітпен бұрап тұрмын,
Қақпасын ашпақ болып жұмақ – түннің.
Өлеңдегі мифтік таным «Ай – құлып, жұлдыз – кілт» деген автометафора арқылы көрініс тауып отыр.
Жұмақ – түн.
Жұмбақ әуен.
Шырын ғалам,
Түйсікпен аулап келдім сырыңды әман. Ақтарып жеті ықылым құпиясын,
Сөйлейді жұлдыз ғана бүгін маған.
Поэзиядағы жұмбақ әуенмен жұлдыздың тіл қатуы лирикалық кейіпкер үшін үлкен бақыт. Өлеңнің поэтикасы «Жұмақ-түн, жұмбақ әуен» деген автометафора арқылы төрткүл дүниенің сырын білу үшін жұлдызбен тілдеседі. «Сөйлейді жұлдыз ғана бүгін маған» дегенде адам мен табиғаттың арасындағы тылсым күштің бары аңғарылады. Табиғатпен тілдесу, ғаламның құпиясын жұлдыздан сұрау мифтік танымның барын көрсетеді. Өлеңде «шайтан шөлі», «періштенің үні» сияқты мифтік танымға негізделген метафоралар лирикалық кейіпкердің сенімін күшейте түседі. Ақын Светқали Нұржанның келесі бір өлеңі «Бас тоғыстағы қауышу». «Ай – қалыңдық пен үркер ағамыз, Өліп те талып табысты-ау» деген де ай мен үркерді тірі рух ретінде тану нышаны бар. Сонымен қатар Ай мен Үркердің космогониялық (ғарыштық) мифтік танымы басым. «Құс төсек құсап құс жолы жатыр, Бұрқырап бұлттың мамығы» бұнда да тірі рухтың яғны анимистік миф көрініс беріп отыр.
Светқали Нұржанның мифтік танымда жазылған тағы бір өлеңі, «Ай таранған түн». Үр-жұлдыздар тағып ап Ай шашағын, Құс жолында кілкиді майса сағым.
Тербеліп тұр бар Ғалам-
Осы қазір
Мәді мақам шығардай, Ғайса – сарын.
Лирикада автордың санасы арқылы мифопоэтикалық кеңістік пен аспан әлеміндегі кеңістік нәзік үндесіп, өзгеше өрнек беріп тұр.
Жұлдыз жылжып, жыйнап ап Ай шашағын Толқындана бастады сайса сағым
Жүрегіңнің аш көзін!-
Мәді – мақам
Естілмей ме, тыңдашы, Ғайса – сарын?
Ақынның дүниені танып-білудегі мифтік ойлаудың рухани дүниетанымындағы «Жұлдыз жылжып, ай шашағын жыйнап» деген жол арқылы дүниенің рухани бітімін түйсінудегі бір жолы, бір бағыты. Ұлттық поэзиядағы мифопоэтикалық құрылымның мүмкіндігі зор екенін тағы аңғарта түсті. Қазіргі поэзияның тың сипаты, озық үлгілерінің көркемдік-эстетикалық құндылықтары мен қуаттылығы нақты дәлел бола алды.
Поэзиядағы көркемдік-эстетикалық дүниетанымы ақын Нұрлан Мәукен поэзиясынан да байқауға болады. Ақынның «Күннен құдірет қашқаны» деген поэзиясына адамның тәрбиелік-эстетикалық өлшемін табиғаттағы «күн, ай, бұлт, жұлдыз» сияқты космоганиялық (аспақ шырақтары) өзгеруі арқылы жеткізіп отыр.
Күннен құдірет қашқаны-
Қара бұлттың басқаны
Айдан айбын қашқаны-
Айдын көлдің тасқаны Айдай аппақ көңілді Ауыр мұңның басқаны…
Лирикалық кейіпкер «күн мен айды» мұңға батырып, басына қара бұл үйіртіп, жабырқау күйге жетелейді. «Қара» сөзі қайғы мен мұңның бұлжымас бөлігі. Аспандағы кұнде, айда, жұлдызда мифтік негізге сүйене отырып, мұңлы кейіпкерге айналдыра отырып, ақын лириканың поэтикасынан адам жанының қат-қабат көңіл күйін іздейді. Нұрлан Мәукен шығармашылығындағы «Ақ қағазға өлең жаздым» поэзиясында кездесетін «қырау кірпік қар қыздарын, жылата алмай кетті Күн» дегендегі қыстың шыңылтыр аязын, төгілген күн сәулесінің жібіте алмауын ғажайып кейіптеу арқылы «қысқа қырау кірпік қар қыздары», деп жан бітіре суреттеу тек ақынға ғана тән құбылыс.
Сырғыған күн, жылжыған ай
Жұмбақ мұңға бөледі-
Жусан исі бұрқырамай, Жол исі келеді.
Лирикалық қаһарманның көңіл-күйін өтіп жатқан тоқтаусыз тіршіліктің белгісі күннің сырғып, айдың жылжыуымен тікелей байланысты екенін аңғартады. Қыс мезгілінде жусан исі шығуы мүмкін емес, шаңы шыққан жолдың топырақ исінен басқа. Табиғат пен адам арасындағы көзге көрінбейтін тылсым күшті өлең өрнегі арқылы суреттеп, табиғат ананың тосын күштерін дауылмен қарсы алып отыр. Жан – дүнием жарық нұрын Жеткізе алсам, тәпсірім:
Көкбөрінің арықтығын
Сездірмеші жақсы күн…
Бұл шумақта персонаж өмірдің тәттісін, тағдырдың жақсылығын жеткізуді армандайды. «Тәпсірім» – арап тілінен аударғанда баяндау деген мағынадағы сөз. Яғни лирикалық кейіпкер алда болатын жақсылықты баяндағысы келеді. Атқан таңнан, батқан күннен жақсылық күтетін ырымшыл халыққа «Көкбөрінің арықтығын» көру, келер күнге деген үміттің сөнуімен тең. «Ер азығы мен бөрі азығы жолда» деген поэтикалық мәні зор мәтелге сүйеніп, лирик арман-мүддесін жоғары қояды.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келе қазіргі қазақ поэзиясының көркемдік жүйесіндегі мифопоэтикалық құрылым поэзияның-танымдық көзқарасын поэтикалық танымның аясында қарастырды. Өлеңдегі мифтік ойлаудың эстетикалық дүниетанымы өмірге деген көзқарасын танытуға ұмтылды. Ғылымның пайымдауында мифопоэтика адамзаттың дүниені танып, білудегі философиялық ой-тұжырым мифологияның ұлттық поэзиядан көрініс тауып, әдеби дамудағы дәстүр мен жаңашылдықтың жалғасуы мақаланың құнын арттырып отыр. Мифтің танымдық түсінігі ұлттық поэзия арқылы талданып, ғалымдардың пікірлерімен нақтыланды. Светқали Нұржан мен Нұрлан Мәукенұлы поэзиясындағы мифопоэтикалық көріністі талдай отырып, мақала арқылы мифтік танымды көрсетуге тырыстық. В.Вундттың пікіріне сүйене отырып, поэзиядағы жалғандық емес, поэтикалық шындықты көрсетуге мүмкіндік жасадық. Мифтік танымның көркем әдебиетте өмір сүруінің бір түрі жүзеге асты. Мифопоэтикалық таным поэзиядағы көркемдік тәсіл ретінде кейде солғын, енді бірде нәзік сезіммен өлеңнің көркемдік құралына айналды. Поэзияның философиялық-мифопоэтикалық құрылымы өзіндік терең сырымен, көркемдік астарымен ерекшелене түсті.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. – Алматы, «Ана тілі», 1998. – 384 б.
2 Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. Бірінші кітап. – Алматы, «Дайк-Пресс», 2004.
– 512 б.
3 Қазақ ертегілері. – Алматы, Жазушы, 2009. – 320 б.
4 Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. – Москва, 1976. – 315 б.
5 Фрейденберг О.М. Миф и литература древности. – Москва, 1978. – 300 б.
6 Фольклор және қазіргі қазақ әдебиеті. – Алматы, Арда, 2011. – 480 б.
7 Нұржан С. Ай таранған түн. – Алматы, Жазушы, 2008. – 384 б. 8 Мәукен Н. Бойтұмар. Өлеңдер. – Алматы, 2012. – 308 б.
Ж.Ә. Аймұхамбет1, Ж. Кокбас2
Философско-эстетические основы мифа и мифопоэтики
1,2Евразийский национальный университет им.Л.Н.Гумилева, г. Нур-Султан, Казахстан В данной статье рассматриваются характер и особенности мифологии. Проанализированы мнения ученых-исследователей о мировоззренческой философской основе мифа, определяется политико-социальное значение казахской мифологии. Мнения ученыхмифоведов в мировом литературоведении сравниваются с мнением отечественных ученых. Приводятся выводы о культурно-эстетическом месте мифологического сюжета в казахских сказках.
Также сравнительно анализируются стихи поэтов Светкали Нуржана и Нурлана Маукенулы, обладающиех собственными рукописями в современной казахской поэзии. В стихах двух поэтов в научном плане изучается характер философских мыслей, основанных на эстетической традиционной казахской мифологии.
J. Aimұhambet1, J. Kokbas2
Philosophical and aesthetic foundations of myth and mythopoetics
1,2L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan This article discusses the nature and characteristics of mythology. The opinions of scientistsresearchers on the philosophical and philosophical basis of myth are analyzed, the political and social significance of Kazakh mythology is determined. The opinions of mythologists in world literary criticism are met with those of Russian scientists. The results of the cultural and aesthetic place of the mythological plot in Kazakh tales are summed up.
The verses of the poet Svetkali Nurzhan and Nurlan Maukenuly, which have their own manuscripts in modern Kazakh poetry, are also comparatively analyzed. In the verses of two poets, the nature of philosophical thoughts based on the aesthetic traditional Kazakh mythology of mythological knowledge is studied scientifically.