LITERARY TRANSLATION IS A FACTOR RAPPROCHEMENT OF COUNTRIES AND CONTINENTS
The article discusses in detail one of the most complex types of translation, that is, literary translation. Various scientific opinions and views on literary translation are presented to the reader’s attention. The article provides an overview of the history of literary translation. It also says about the works of scientists who have studied the theory of translation.
Key words: translation, literary translation, types of translation, poetry, prose
INTRODUCTION
Literary translation is a kind of artistic creativity, where the original performs a function similar to that performed for the original creativity the living reality. In accordance with his worldview, the translator reflects the artistic reality of his chosen work in the unity of form and content. The translation of fiction is undoubtedly the most complicated kind of translation, which requires special creative data from the translator, and poses complex problems to the theoreticians.
The literary (artistic) translation serves to strengthen cultural ties between peoples, enriching the accepting literature and promoting the development of national literary languages. Let us recall Goethe’s words: «Whatever they say about the shortcomings of translation work, the work of an interpreter was and remains one of the most important and worthy deeds, connecting the universe together.» «Translation», especially artistic, is a multifaceted and multisyllabic phenomenon, regardless of the language space in which it is viewed, regardless of the ethno-cultural characteristics of a particular people, in this case, the Kazakh one.
The original bound prerequisite for the transformation of the work of the great masters of
Russian classics into a part of foreign literature
(except for the high artistic merit of the translation itself) were the social, moral and aesthetic significance and appeal of this work for the host literature. The impulse to mastering the small genres of Russian classics in many cases were enlightening ideas and goals.
So, the great enlightener of the Kazakh people Ybyray Altynsarin was one of the first translators from Russian into Kazakh. The creative heritage of Abai Kunanbayev is great and has great significance for Kazakh literature. His translational activities forever conjugated the poetry of Pushkin with the Kazakh people. From the Pushkin novel «Eugene Onegin» Abai translates a few excerpts: «Tatyana’s Letter», «Onegin’s Response» / in two versions /, «Onegin’s Words», «Lensky’s Words». In the first quarter of the 20th century, Sultanmakhmut Toraigyrov, Mukhametzhan Seralin, Sabit Donentayev, Spandiyar Kobeev and others were actively involved in the translations.
Especially rapidly began to develop the translation art after the Great October Socialist Revolution of 1917.Thanks to the translation art, a long-term process of interconnection and mutual influence of literatures of different peoples of the world is carried out.
MAIN PART
Strict requirements are imposed on modern translations. There is no question of liberties allowed earlier.
A critic and a picky reader notice any wrong shade of distortion of connotation. Requires a high artistic level from modern translations. Practice enriches the theory, expects from the theory of scientifically sound, meaningful methods and examples of solving practical problems.
A wealth of practical experience in translation has been accumulated, and various ways of solving them have been proposed.
First of all, the translation should be understandable to the reader and give birth to the same emotions and feelings as it gives rise to the reader of the original.
«The translation,» writes I. Levy, «can not be equal to the original, but must be equal to it in terms of the effect on the reader.»
For the practice of translation, it is necessary to express such an expression of the original in another language, which would convey it to the reader with all the fullness, clarity and effectiveness inherent in its expression in the original.
The well-known writer, translator G. Belger writes about the problem of the transfer of the national singularity of the original in his article: «How should the translation sound like something native, bloody, close, that is, as a phenomenon of native literature, or as something alien, foreign with a different color, smell , that is, peculiar, unusual? Dispute with a long beard. There are authoritative opinions in favor of one or another tendency … Reading the works of the Kazakh author in Russian, … I need to hear the Kazakh manner of expression … «.
The main problem and one can say that the main goal of literary translation has always been and remains the adequacy, expression of the ideological and artistic merits of the original, its style in the first place, this issue is given special attention in many works of theorists, supporters of the modern realistic method of translation. These problems are devoted to the work of Kazakh translations of A. Nysanalin, M. Beisenkulov, S. Mukhashova, and so on.
Let’s turn to the recently published monograph of Academician Nechkina NV «Function of the artistic image in the historical aspect». The book addresses the problem of the creative relationship between the «artist» and «the perceiver of his art». «The most» simple «and natural function of the artistic image in the historical process, writes Nechkina M., is the reader’s perception of it. And further: «The work arises and functions only when it is read, re-read or recreated later by the memory — the person — the reader. The writer and the reader are inseparable concepts: torn apart from each other, each loses its essence. »
I.M. Nechkina speaks about the relationship between the writer and the reader, the reader who is poor, does not understand or does not accept the artistic image of the original, either from ignorance, unpreparedness for his perception, or from a self-confident substitution of concepts. »
What happens to the artistic image in a different language and cultural environment? What are the relationships between the author of the original and the reader of the translation? In principle, they are the same as between a monolingual writer and a reader, with only one caveat: relationships become indirect, indirect. Violated, or rather, the links are modified; a new, well-established type of communication is born: the author of the original-translator-reader of the translation.
What is the social status of an interpreter in this type of communication? The translator «notices» the author, performs to a certain extent his functions; remembering this, is obliged to correspond to the author translated by him at all levels of adequacy, except, of course, those objective circumstances when he will not be able to do it. The translator is an intermediary between the author and a foreign speaker in relation to the author to the readers. But he himself, first of all — the reader, the first and special reader of a foreign language text, he is a foreign reader, and with his general cultural and linguistic erudition. Focused on the comprehension and re-expression of the original, he is the son of his own national culture and, consequently, a person who perceives the world somewhat differently from the author of the original work. Secondly, the translator is not only a reader, but a critic and literary critic, and this hypostasis is his enormous help in assessing and understanding the foreign language text, the vision of the world, bringing the author of the original closer to the perception and vision of the world. Finally, the translator is a «co-author» of a foreign writer with all possible and natural reservations, but nevertheless «a co-author», because he gives the product a new life in a different linguistic and socio-cultural environment.
In addition, the difference between «reading» of an interpreter as a reader from reading all other readers is the focus of his reading, first of all, on comprehending the in-text links of the original. The translator-reader is special also because he does not stop at the stage of reading, but seeks further, a reinterpreted script.
Recently, an interesting and encouraging trend has emerged: young scientists — translators — turn to the genetic sources of Kazakh literature, which make up its epic, classical basis. It is a unique phenomenon — zhyrau, which marked a certain historical era. Not only for the Russian, but also for the Kazakh reader with the creative, there are numerous confusions and misunderstandings, the goal of the young translators is a deep comprehension of the zhyrau’s creativity as a phenomenon and the implementation of the translation in a spiral, deepening into the material: comprehension, rejection of patterns and traditions and through the depth of understanding — transfer.
The works of Murat Auezov, E. Tursynov, N. Sagandakova, K. Zhanabaev, B. Kanapyanov, A. Kodarov can be attributed to scientists and translators of this tendency. Unfortunately, the modern theory of translation had the following distinctive feature: Russian translators were mainly Russian translators L. Sobolev, S. Lipkin, F. Kuznetsov, V. Firsov, L. Zhovtis, Z. Kedrina. But recently a team of cadres who perfectly master the Russian language and literary knowledge, whose genetic language is Kazakh, for whom the Kazakh mentality, the features of the psychology of the national world view are programmed in the mind, are contributing to the cohort of translators, which leads to a better comprehension and re-expression of the original.
Today, interest in translation activities has not only intensified with new force, but there has also been an increasingly clearly recognized need to systematize and summarize the results of the vast practical experience accumulated in this field, as well as the data of the critical thought of writers and scientists of the past and modern.
A factor in the movement of translation studies is the theoretical comprehension of current trends, the systematic approach to studying the phenomena of the transformation of the image and style of the original, the method of translation is the emergence of recent scientific works.
CONCLUSION
1. The history of the translation of each state is the result of the maturity of this science, evidence that it has both a scientific theory and extensive practice.
2. Over the past decades, translation science and translation practice have made significant progress. A fairly rich fund of basic theoretical concepts of translation has been formed, as well as many years of experience in the translation business.
3. It should be noted that in the history of translation and criticism of translation in our republic there are still many gaps. In some articles and monographs there is no complete scientific description of the history of translation in Kazakhstan. Many theoretical works are only overview.
4. Translation, an integral part of which is the history of translation, is of great importance for the development of national literature, language.
5. The invaluable role of translation in the development of the country’s culture is well known. Scientists, writers, critics, translators in Kazakhstan show a keen interest in artistic translation. The development of artistic translation in the general cultural process is a factor conducive to national consensus.
REFERENCES:
1. Talzhanov S.O. Art. «On translations and translators» in the book: «Lexical-stylistic questions of translations.» A., 2000. p.32-49
2. Cherkassky L.E. «Russian literature in the East.» Theory and practice of translation.
Moscow, 1987. p.236
3. Sagandykova N.Zh. «Fundamentals of an artificial translation.» Almaty, 1996. p.134
Г.Қ. Қазыбек1, А.Қ. Қазыбек2
Художественный перевод — фактор сближения стран и континентов
1, 2 Казахский Национальный университет им. Аль-Фараби,
г. Алматы, Республика Казахстан
В статье подробно рассматривается один из самых сложных видов перевода, то есть художественный перевод. Вниманию читателя представляется различные научные мнения, взгляды о художественном переводе. Приводится обзор по истории художественного перевода. Также говорится про труды ученых, исследовавших теорию перевода.
Г.Қ. Қазыбек1, А.Қ. Қазыбек2
Көркем аударма елдер мен континенттердің жақындасу факторы
1, 2 Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық универсиеті, Алматы қ., Қазақстан Республикасы
Мақалада аударманың ең қиын түрлерінің бірі көркем аударма туралы жан-жақты айтылады. Көркем аударманың өзіндік қыр-сырлары талданылады. Көркем аударма туралы айтылған пікірлерге тоқталып, тұжырымдар жасалынады. Көркем аударма тарихына шолу жасалынады. Аударма теориясын зерттеген ғалымдардың еңбектері сөз етіледі.
ӘОЖ 82.09 (574)
Б.А. Каримсакова
ф.ғ.к., доцент. Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті, Ақтау қаласы, Қазақстан Республикасы, baktigul.karimsakova@yu.edu.kz
КЕМЕҢГЕР ҰЛЫ ТҰЛҒА Ә.КЕКІЛБАЕВТЫҢ ТУЫНДЫЛАРЫНДАҒЫ
ӨНЕР ИІРІМДЕРІ
Бұл мақалада Ә.Кекілбаевтың «Шыңырау», «Күй» повестері қарастырылады. «Күй» повесін автор Абыл күйші аруағына ескерткіш дейді. Шығарманың негізгі идеясы – бейбітшілік пен адамгершілік үшін күрес. Әбіш оны күй өнерінің құдіретімен шеше білген.
«Шыңырау» повесі арқылы Еңсептің бойындағы туған елге, Отанға деген сүйіспеншілігін тереңінен насихаттау. Повестің мазмұны мен идеясын дәріптеу. «Шыңырау» повесі арқылы қазақ жастарының рух жігерін оятып, туған жерге, Отанға, табиғатқа, Жер Анаға деген махаббатын, сүйіспеншілігін жандандыру мақсаты көзделеді.
Тірек сөздер: ақын, сыншы, прозаик, күй, күйші Абыл, домбыра, құдықшы Енсеп, кейіпкер, қазақ әдебиеті, повесть.
КІРІСПЕ
Тылсым тарихын балбал тастарға мүсіндеген, рухани әлемін зергерлік әшекейлеріне күміспен күптеп, күйлерінің күмбірімен көмкеріп, жырларымен жиектеген, өткені өнегелі, бүгіні бай да, баянды, келешегі көңілге шалқар шабыт ұялататын Әбіш Кекілбайұлының мұрасы мәңгілік.
Қазақ халқының кемеңгер ұлы тұлғасы Әбіш жайлы: «Ол — бір сырлы, сегіз қырлы талант. Ол талантты ақын, талантты сыншы, талантты прозаик. Бір кісіге осының біреуі де жетер еді. Оған табиғат үшеуін де берген. «Екі кеменің құйрығы» демекші, бұл жігіт үш кеменің құйрығын ұстап келеді»,- [1,47] деп Жұмекен Нәжімеденов тектен тек айтпаған болар. Ия, шыныменде Әбіш Кекілбаевтың прозасын оқыған оқырман өмір құбылыстарына байсалды оймен қарап, ой елегінен өткені мен бүгінгісін өткізіп, болашағына нық сеніммен қарары сөзсіз.
Ә.Кекілбаевты біздің қазақ оқырманы, қазақ қоғамы ең алдымен ақын, жазушы ретінде таныды. Кекілбаев толғанса – роман, көсілсе көсемсөз туады деп айтушылар да көп. Туындыларының көрінісі көркемдігімен, кейіпкер бейнелері шежірелі шешендігімен, оқиғасы тарихи деректілігімен қатар өріліп, астарлы сөз, ой дариясының тұңғиығына шомылдырады.
Прозалық шығармаларында «Шыңырау», «Күйші» повестерінде өнер иірімінің өресі мықты екені байқатады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Ә.Кекілбаев 1971 жылы «Шыңырау» повесін жариялады. Бұл шығарманың атына заты сай, адам жанының тұңғиығына терең үңілетін, оқырманға өмірдің қатал шындығын тағы да еске салатын аса бір ойлы туынды екені даусыз.
Ә. Кекiлбаевтың «Шыңырау» атты шығармасында да құдықшы Еңсеп арқылы рухы биiк, тiлек-ниетi таза адам болмысын танимыз. Бар өмiрiн қыр қазағы үшiн қат нәрсе — құдық қазу өнеріне арнаған Еңсеп бейнесi жүрекке жақын, оқырманына жылы ұшырайтын бейне.
Қаламгер бұл повесінде сирек кездесетін ауыр кәсіптің адамдары – құдықшылар әулетінің тағдырларын алға тартады… Бұл ауылдан шыққан Дәріжан құдықшының да өмірі осы құдық қазумен өтіп еді… Осы шығармасының өзі де жолды суреттеумен басталады. Кейіпкердің бар өмірі жол үстінде, нәпақасын табу мақсатында алыс шалғай жерлерге жол жүріп, елдерге құдық қазумен байланысты екенін көрсетіп кетеді. «Құдықшының қырантопан қызыққа белшеден батқан берекелi өмiрi жоқ. Түксиген сыз қабырғалар мен су қиыршық топырақтан басқа, екi иiнiнен аждаһадай айқара басқан көрқараңғыдан басқа көргенi де шамалы. Бiраз оның осы қара көр қуыс пен бiр шөкiм сұрқай өмiрiнен бөгде ойлайтын да ештеңесi жоқ едi» [2,12].
Дегенмен Еңсеп өз еңбегiнiң ертеңгi ұрпақтың кәдесiне жарарына, өзi қазған құдықтан су iшкен жамағаттың мейiрi қанып рахаттанатынын iштей көз алдына елестетiн Еңсеп еңбегiнiң елi үшiн еш болмайтынына сенедi. Ол үшiн осыдан асқан рахат, бұдан асқан бақыт жоқ. Мал үшiн өлермен тiршiлiк кешкен көшпелi жұрттың ертең-ақ Еңсептi ең жақын кiсiсiне балап, қазған құдықтарын «Еңсеп қазған», «Еңсеп құдығы» деп атарына да шүбә келтiрмейдi. Жастайынан жетiм көкiрек болып өскен Еңсеп еңсесiн көтерiп азамат болғанда осы кәсiбiмен елге қол ұшын берудi ойлаған.
«Автор образы оның сюжеттік – фабулалық, композициялық деңгейлердегі эмоционалдық көрініс беру сәттері оның әр алуан текст қабаттарын мағыналық реңктермен безендіруі және әңгімеші кейіпкер әлеміне ұтымды көше білу нәтижесінде қалыптасады. Әңгімеші – кейіпкер атынан сөйлегенде жазушы өз көзқарасынан айни соқпайды да, бейтарап қалыпта болғанды персоналдарды субъективтендіру арқылы әдеттегі белгілі объективтілік тұрғысынан көтеріледі» [3,87], — профессор Б.Майтанов.
Жазушы да өз кейiпкерiнiң өткен өмiрiне үңiлдiре отырып, оқырманын да «асылы, адам көңiлi өмiрдiң көп өткiншiсi шұбырып жататын айдау қара жолының үстiндегi қайыршының кетiк тостағаны сияқты; өткiншiлердiң бiреуi у тамызады, бiреуi бал тамызады; өңшең у болса, әлдеқашан жер қабар едiң, аз да болса, анда-санда бiр тамса да, жер үстi тiршiлiктiң тәттiлiгiн сездiрiп, таңдайыңды татытып кететiн балы бар ғой тағы да. Адамның есiнен қанша танғанымен, есiрiк дәмеден қол үзбей, ылғи әлденеге тырмысып, арам тер боп жүретiнi де сондықтан шығар» деп ойға шомдырады, тiршiлiк тағылымына түйiн жасайды.
Еңсеп тағдыры — қайғылы. Ол өзi қазған шыңыраудың «Еңсеп қазған» емес «Еңсеп өлген» аталарын сезбедi. Десе де, суреткер пайымында Еңсеп қайта тiрiлiп, қайта құдық қазатындай әсер қалдырады. Бұл түсiнiктi де. Жазушының өз сөзімен айтқанда: «Еңсептің де жастық дәурені – алыс жолда ай батқанша жүріп-жүріп кеп, тек таң алдында ғана бел шешпей сұлай кетіп, көз шырымын алған суыт жүргіншінің таң ұйқысындай тым тәтті, тым қысқа болды» [2, 15].
Еңсеп сол қиыншылықтарға мойымай, аянбай еңбек етіп, артында өшпестей мұра қалды. Ол қазған құдық киелі құдық, және солай болып қала бермек.
Еңсептей рухы биiк, жаны таза, ниетi түзу, кiсiлiгi мол азамат қоғамның қымбат қазынасы.
Сондай-ақ күй өнерінің, күйші өнерінің өнегесін, ғибратын, өмірлік маңызы мен мәнін танытуда Ә. Кекілбаевтың «Күй» повесінің орны бөлек. Шығармада ерекше дараланып көрінетін шындық құбылыстардың қатары күйшінің күйшілік өнері арнасында суреттеледі.
«Күй» повесінде негізінен жеті жұртты ел қылған, «жеті жұртты жер қаптырған»
Маңғыстаудың атадан балаға кететін талай өшпенділік оқиғасы сөз болады. Қазақ пен түрікпенге татулық жетпей, иен далаға таласқан кер заманның бейнесін көресің.
Қазақ күйшісінің түрікпендердің қолына тұтқын болып түсуі, одан өрбіген оқиғалар желісі, тұтқын болған күйшінің күйінен төгілген күйдің құдіреті, өмір шындығына негізделген оқиғалар өзегі арқылы терең ашылады.
Повесте геодезиялық барлау жұмыстарын жүргізіп жатқан топпен бірге болған Құрбан қарттың сол жердің тасын да, құмын да тіпті, керек десеңіз қабірдің де тарихын жетік білетін қария ретінде танылады. Жасы жетпістен асса да, қимылы ширақ, сөз жүйелі, терең, оның үстіне асқан күйші.
Повестің басты оқиға желісі осы Құрбан қарттың дутарда ойнаған күйінің сарынында жатқан тарихқа негізделген. Күй сарынынан қазақ пен түрікпен батырларының арасындағы тартыс пен талас байқалады. «Бәрін де көріп, бәрінен де торығып, бәрінен де сырт айналып, іргеге қарап бүк түсіп жатып алған кәрі дананың үй ішінде өзінен басқа адам қалмаған бір сәтте көкірегін кеулеп, жүрегін сыздатқан мұң-наланы бір лықсытып оңаша күрсінгендей, өткен мен кеткенді, дәл қазір қасында кәрі жүрегін тілімдеп жатқан пәтуасыз көп күйбеңдң, не күлдіретіні белгісіз, ен бүлдіретіні белгісіз беймәлім ертеңді ойлап күрсінгеніндей, ыңылы баяу, лебі ыстық күй сазы шымыр-шымыр өніп, бірте-бірте ширығып барады. Күй көкірегі өрепкіген сайын түрі жоқ, тілі жоқ мынау мақау дала бетінде әдемі әшекейі болмаған соң ешкім көзіне ілмей, оқып та көрмей, бір шетке ысыра салған көнетоз сұңғыла кітап сияқтана түсті. Сиқыр күй мелшиіп жатқан меңіреу даладан таң атқалы бұның қиялын әр саққа сабылтып жүрген көмескі елестерді қайта тірілтті» [2,56].
Күйді тербеле тыңдаған барлау экспедициясының маманы Сырымның көз алдына иен далада арпалысып, көк сүңгісін көтеріп, жер түбінен айбат шегіп келе жатқан қалың қол елесі көрініс бергендей болады.
Бірі түрікмен, бірі қазақ екі батырдың өзара егесіп, бірінің аулына бірінің шабуыл жасауы, ашық далада бетпе-бет кездесуі, кездесудің жекпе-жек шайқасқа ұласуы, шайқаста қазақ батыры Дүйімқараның түрікмен Көкбөрі батырды жеңіп, тірідей көрге көміп кетуі – ыза мен кекті жандандыра түседі.
Бұл оқиға көрші отырған екі ауылдың арасын өршіте түседі. Қарымта қайтаруға шыққан түрікмен иесі сайлауыт қолға өзінің күйші баласын басшы етіп қосады. Сол жолғы жорықта күйші батыр мерт болады. Осыдан түрікмендердің қайғысы да, кегі де күшейе түседі. Тұтқынға түскен қазақтардың басына түйенің терісін қаптап, естен тандырады, мәңгүрт етеді, тұтқынға түскен ару қыздарды күңге айналдырады. Дегенмен де түрікмендерге орны толмас қаза, жанды жеген жаза көңілдерін баса береді. Баласының өлімі ауыл иесін қатты қайғыға, азаға салып кетті. Өлген ұлдың өтеуіне тұтқынға алынған қазақ жігіті де күйші болып шықты. Өлеріне көзі жеткен күйші айналасына айтарын күймен жеткізгісі келеді. Домбыраның шанағынан күйшінің тұтқында отырып көрген қорлығы, азабы мен мазағы, ащы ызасы мен айыбы, өкініші, күйініші сеңдей соғылысып шығуда.
Күйшінің көңілі де, домбыраның сазы да қырық құбылып құйқылжиды. Ақырында көңіл де, күйде бір арнаға түсті. «Күй тынды. Күйші домбырасын сылқ еткізіп тізесіне тастай берді. Тәкаппар батыр көзінен ыршып кеткен түйдек жасты сүртуге арланды. Екі айғыз жас мұртының шалғайына ілігіп, одан тамшылап сақалына құйылды.
Қаршығадай шүйліккен күйші де еңсесін түсірген жоқ. Маңдайына шып-шып шыққан терін сүртпеді» [2,58].
Жазушы күй сазының мазмұны арқылы ашылатын өмір туралы, өмірдің мәні туралы ұсынып отырған ойына үлкен тереңдік, теңдессіз жасампаз күш сыйғызады. Бұған дейін өмірдің, жалпы тіршіліктің мәнін күштен, өзгеден айбынын асырудан, мерейінің үстемділігін сол арқылы жүргізуден тауып келген, өзінен кейінгі ұрпағына да осыны ғибрат, өсиет етіп келген, өмірінің саналы кезеңін түгел осы мақсатқа жұмсап келген Жөнейіт күй сарынында айтылған сыр мен мұңнан басқа көзқарасты ұғады.
Күй сазы Жөнейіттің көз алдына өзінің батырлық намысқа шапқан тоңмойындығынан өнер жолын тастап, батырлық жолға түскен, сөйтіп сол жолда мерт болған жалғыз баласының қазасын, сол қазадан көкірегін шаншып, тұмшалап алған азасын, баласымен қатар күй жарыстырып келген күйшінің өз жарлығы бойынша көрге тірідей көмілуінен, жан түршігерлік өлімінен алған әсерінің күй сарынымен тереңдеп, мұның бүкіл жан-дүниесін, жұлын-жүйкесін тұтас баурап, билеп алған бебеулеген наласын санасына терең сіңіреді.
Күй сазы мұның көз алдында тірі елеске, бейнеге айналып, санасын сарылтады, ұйқысын қашырады, еңсесін езеді. Ақыры өмірінің, ісінің таным тұрғысының баянсыз, алдамшы, өткінші дақпыртқа бола құрбандыққа шалғанын кеш ұққан жайына күйінулі күйде ол көз жұмады.
Ә.Кекілбаев өткір оқиғалар негізінде кейіпкер болмысына терең үңіле білді. Ол – адам табиғатының зерттеуші психологы. Мәселен, осы повесте жазушы Жөнейттің басындағы психологиялық тартысты қорытынды түйін ретінде көрсеткен. Қанша баскесер, әділ, қатал қол басы болғанмен ол да пенде. Оның пендешілігін ашуға бір оқиғаның өзі жетіп жатыр. Қазақтың күйшісін жазалау Жөнейттің өз басын да жұтады. Оның өнер қуған баласын жорыққа аттандыруы да жалған намыстың көрінісі. Атақты батыр тұқымының жын-ойнақ қуып кеткені оны қатты мазалайды. Алайда ел-ел болып жорыққа аттанып, кек қайыратын шапқыншылық заманның өтіп бара жатқанын ол сезбейді. Күйшіні жазалау да оның дұшпандарына жасаған сес көрсетуі еді. Бұл оны кек қайтару деп түсінеді.
Сөйтіп күйшіні жазалау Жөнейттің өз басына сор болып жабысады. Жан дүниесіндегі арпалыс оны күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан айырады. Көзін жұмса, көретіні – бір түс. Ол – күйшіні тірідей көмгенінің өкініші. Жазушы повестің басынан соңына дейін осы түсті қайталайды. Себебі, ол – негізгі шешуші деталь. Түсінде ол қу бастан қашып келе жатып шошып оянады. Төсектен атып тұрып, қос құлағын қолымен баса есікке қарай қашады. Әлденеге сүрініп, маңдайын есіктің маңдайшасына ұрып алған ол табалдырық үстінде жан тапсырады.
Жазушының қазақ, түрікмен елдерінің әдет-ғұрпын салыстыра суреттеуі де тартымды. Өлікті шығару рәсіміне қатысты екі елдің әдет-ғұрпын бүге-шүгесіне дейін суреттеу – оның өмірді жақсы білетіндігінің көрінісі.
Ә.Кекілбаев «Күй» повесінде екі бауырлас ел түркімен мен қазақ арасындағы қарымқатынасты жазған десек-дағы сол шығарма барысында оның сюжетіне жанама түрде басқа да мәселелерді қосып жібереді. Сол повестегі «мәңгүрттер» көрінісі немесе «тұтқын қазақ күйшісінің өнеріне түрікмендердің сүйсінер сәттері», міне, осындай оқиғаларды араға кіргізіп, шебер қиюластырып, сол арқылы белгілі бір көкейде жатқан маңызды проблемаларды, идеяларды беріп отырады.
Ә.Кекілбаев шығармасына тән айта кетер тағы бір жай жалпылықтан көрі нақталай суреттеуге жақындығы бірінші орынға лирикалық кейіпкер шығып, оқиға соның төңірегінде өрбіп жатады. Әсіресе, кейіпкер жан дүниесіндегі лирикалық толғаныстар басым. Қаһармандар монологын суреттеуде жазушы шеберлігі әр қырынан көрінеді. Бірде кейіпкер монологы авторлық баяндауға ұласып жатса, енді бірде авторлық баяндауды монологке ұластырып, жігін білдірмей жібереді. Кей сәттерде оқырман авторлық баяндау мен монологты ажырата алмай қалатын кезеңдері де болады:
«Осы бір ұқсастықты, мәнсіз абыр-сабырды адамдар өздеріне өздері қасақана ойлап шығарғандай. Мынау ұлан-асыр шалқар болмыста әрқайсысы алды алдына шалқайып жүруге жер жетпегендей бір-біріне соқтыға-қақтыға жөңкілетін әне біреу сүрлеулерді, кеңістікті кеңірдегінен алып қылғындыратын жолбарыстай көріп, төрт жағына төрт тас жақтаумен қоршап, қыспаққа алып тұратын әне бір тас табыттарды тауып алыпты, сондай бірінен-бірі аумайтын тас қорапшалар арасында, сұрықсыз сұрқай илеуде біріне-бірі соқтығып, құмырсқаға құжынап жүріп бір-бірімен атақ таластырып әлек болады. Осынау мәнсіз илеу біріне-бірі соқтыққан құмырсқаларын да мәңгіртіп жібергендей. Әйтпесе, мынау ұлан-асыр кеңістікте бет-бетіне ыдырап жүрмес пе еді, сонда олардың әрқайсысын жекежеке қуып жүріп өлтіретін кім бар дейсің? Ал мынандай бажынап жатқан илеуді бір жайпап кетуге қай жау қызықпайды. Өзге илеулерді аямай таптап жүрген атақты билеуші өз илеуін жылдан-жылға құжыната түсуде. Тап осы салып жатқан мұнарасының қажеті қанша… Көлденең көк аттының көзіне түртіп, екі аяқтылардың тағы бір илеуі бар деп жау шақыруға ма… Әлде, мынадай қапас илеуге жуымаңдар, маң түзден айырылмаңдар деп ел үркітерге ме… Неге керек?.. Не үшін керек?.. Оны өзі де білмейді» [4,25].
Мұнда кейіпкер даусымен қатар автордың ойы да қоса баяндалып, үнемі ауысып келіп отырады. Бірін-бірі толыктырады. Жазушы кейіпкер ішкі жан сезімін терең толғап жеткізе біледі. Кекілбаев кейіпкер жан әлеміндегі психологиялық алуан құбылыстарды тап басып, дәл баяндап беруге шебер. Өнердің негізгі мақсаты «адам жаны туралы шындыкты жай сөзбен айтып жеткізе алмайтын жүрек құпияларын суреттеу табылады. Өнер микроскоп тәрізді, оның тетігін біліп туралай алған автор ғана адамның ішкі жан дүниесін, айшықтай алады» [5,33], — деп жазады А.Н.Толстой.
Жазушы өнер жолын түрлі деңгейде танытады. Оқиға желісінде білектің күшіне өнердің күші қарсы қойылады, білектің күші жеңе алмаған құдыреттің өнердің күшіне бас иген жайы неше алуан сырға жетелейді. Өнер жолының баяндылығы арқылы билік жолының баянсыздығы, жалғандығы туралы үлкен ой түйінделеді.
ҚОРЫТЫНДЫ
Ә. Кекілбаев қазақ әдебиетінде күй мен күйші тақырыбын жаңа шығармашылық биікке көтеріп, жаңа бір белес танытқандай. Жазушы өзінің қай шығармасында болсын кейіпкерінің болмысынан адамшылық сәулесін іздеп, басын жауға да, тасқа да ұрып дегендей титтей тапқанын насихаттауынан мұрат етіп, марапаттауға жанын салады, адам бойынан асыл қасиеттерді аз ба, көп пе таба білсем деп таусылатын қаламгер.
Әбіш Кекілбайұлы – шығармашылық ісінде болсын, қоғамдық-қайраткерлік жұмыстарында болсын халықтық мән-маңызы бар үлкен қағидалар мен мұраттарға қызмет етіп келе жатқан ұлы тұлға. Ол халық боп қатарға қосылу үшін, ұлт ұлт болып рухтану үшін, ең алдымен, оның тарихи жалын оятып, тарихи санасын жаңғырту керек деп ұқты.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың «Біз әлемдік мұхитта өз бағытымен аман-есен жүзіп келе жатқан қайығымызды ешкімнің шайқауына жол бермейміз», — демекші Әбіштей рухы мықты тұлғаның еңбектері сан мыңдаған жылдар бойы ұлтымызға, мәдениетімізге ұлттық рухани азық болары сөзсіз.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Кенжебаев Б. Уақыт және қаламгер. Кітап 11. – Алматы: Жазушы, 1985. – 234 б.
2 Кекілбаев Ә. Екі томдық таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1989. – 352 б. 3 Майтанов Б. Зерттеу. Қаһарманның рухани әлемі. – Алматы: Жазушы, 1987. — 232 б.
4 Қабдолов З. Жебе.Әдеби толғаныстар мен талдаулар. – Алматы: Жазушы, 1977. -199 б.
5 Толстой А.Е. Собрание сочинений. Т. 53. стр. 94.
Б.А. Каримсакова
Проблема искусства в произведениях выдающегося писателя А.Кекилбаева Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті Ақтау қ., Қазақстан В данной статье рассматриваются повести «Шыңырау», «Күй» А. Кекилбаева. Автор свою повесть «Күй» посвящает памяти известного кюйши Абыла. Основная идея произведения – борьба за гуманизм и мир. Автор решает проблему могуществом искусства кюи.
Повесть «Шыңырау» пропогандирует глубокие чувства любви к родной земле Енсепа героя повести. Содержание и идея повести «Шыңырау» прослеживает цель пробуждения чувства духовной самоотверженности и любви казахской молодежи к родной земле и матеря-природе.
B.A. Karimsakova
The problem of art in works of an outstanding writer A. Kekilbaev
Sh.Yessenov Caspian state university of technologies and engineering Aktau city, Kazakhstan. This article covers the context of the stories «Shynykrau», «Kui» written by A. Kekilbaev. The author dedicated his story «Kui» to the memory of the famous kuishi Abyl. The main idea of the work is the struggle for humanism and peace. The author solves the problem by the power of kui art.
The story «Shynyrau» promotes deep feelings of Ensep’s love for native land, the main character of the story. The content and the idea of the story «Shynyrau» traces the goal of awakening a sense of spiritual dedication and love of Kazakh youth to their native land and mothernature.