ПРОФЕССИОНАЛЬНЫЙ АНГЛИЙСКИЙ ДЛЯ ЭКОНОМИСТОВ:
обучение в бакалавриате и магистратуре
Казахстанского филиала МГУ имени М.В. Ломоносова
В данной работе рассматриваются различные аспекты преподавания профессионального английского языка для студентов и магистрантов направления «Экономика»: цели и задачи, содержание, учебно-методическое обеспечение дисциплины в зависимости от уровня обучения.
Ключевые слова: профессиональный иностранный язык, бакалавриат, магистратура, компетенции, языковые навыки и умения
ВВЕДЕНИЕ
Преподавание иностранного языка (далее – ИЯ) существенно отличается от преподавания любой другой дисциплины, так как обучение иностранному языку – это не только передача студентам определенной суммы знаний (что обычно происходит при обучении другим предметам), но и выработка у студентов определенных языковых умений и навыков (далее – ЯЗУН). Для формирования ЯЗУНов необходим ряд условий, важными из которых являются психологические качества обучаемых, то есть способность и склонность к изучению иностранных языков. «Можно выработать у обучаемых то, что называется «языковой компетенцией» (теоретическое знание языка), но до сих пор никому не удавалось искусственно привить «чувство языка», развить «коммуникативную компетенцию» (умение правильно применять полученные теоретические знания в процессе коммуникации, пользуясь таким же языковым инструментарием, которым бы пользовался в данной конкретной ситуации носитель языка)» [1].
Предмет «Иностранный язык» имеет отличительную черту – носит междисциплинарный характер, объединяя знания из различных предметных областей: литературы, истории, естественных наук, из социальных сфер жизни разных стран. Изучая иностранный язык, учащиеся знакомятся со второй (третьей и т.д.) культурной реальностью, культурными традициями, культурной спецификой речевого общения, овладевая культурным опытом аутентичной культурно-языковой личности, формируя, таким образом, коммуникативную компетенцию [2].
Львов М.Р. дает следующее определение термину коммуникативная компетенция (далее – К.к.) в «Словаре-справочнике по методике преподавания русского языка»: «…термин, обозначающий знание языка (родного и неродного), его фонетики, лексики, грамматики, стилистики, культуры речи; владение этими средствами языка и механизмами речи – говорения, аудирования, чтения, письма – в пределах социальных, профессиональных, культурных потребностей человека. К. к. – одна из важнейших характеристик языковой личности; … приобретается в результате естественной речевой деятельности и в результате специального обучения» [3, 92–93].
Ван Эк описывал коммуникативную компетенцию, основываясь на спецификации Совета Европы. Он считал, что ее образуют следующие компоненты или субкомпетенции:
− лингвистическая компетенция (знание и способность пользоваться вокабуляром и грамматическими правилами);
− социолингвистическая компетенция (умение использовать и интерпретировать языковые формы в соответствии с ситуацией/контекстом);
− дискурсная компетенция (знание особенностей, присущих различным типам дискурсов, способность использовать определенные стратегии для конструирования и интерпретации текста на ИЯ, то есть способность порождать дискурсы в процессе общения. Наиболее употребительными типами дускурсов в учебно-профессиональной сфере общения являются: доклад, сообщение, обсуждение, расспрос и пр.);
− стратегическая компетенция (умение использовать вербальные и невербальные стратегии для компенсации недостающих знаний);
− социокультурная компетенция (знание студентами национально-культурных особенностей социального и речевого поведения носителей языка: их обычаев, этикета, социальных стереотипов, истории и культуры страны , и способность пользоваться знаниями в процессе общения);
− социальная компетенция (желание и готовность взаимодействовать с другими, умение управлять ситуацией) [4].
ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ
Контингент обучаемых в бакалавриате по направлению «Экономика» остается условно стабильным, что обусловлено количеством мест и выделяемых грантов в Филиале. Количество обучаемых в магистратуре ежегодно растет. Так, общая численность обучаемых в бакалавриате в 2018-2019 учебном году составляет 154 студента. Численность обучаемых в магистратуре по направлению «Национальная экономика» — 16 магистрантов; по направлению «Экономика регионального развития» — 14 магистрантов.
Разрабатывая программу обучения профессиональному иностранному языку для экономистов-бакалавров в Филиале МГУ, профессорско-преподавательский состав секции английского языка исходит из того, что составление учебного плана зависит от ряда факторов: специфики вуза, целей обучения ИЯ, условий обучения, типа специальности. Эти аспекты нужно учитывать, поскольку именно они являются базой для достижения главной цели – формирование эффективной иноязычной коммуникативной компетенции студентов.
Курс изучения профессиональному английскому языку в Филиале МГУ носит коммуникативно-ориентированный и профессионально направленный характер. Задачи определены потребностями будущих специалистов соответствующего профиля. Целью курса профессионального ИЯ является приобретение коммуникативной компетенции, уровень которой позволил бы использовать ИЯ практически как в профессиональной сфере, так и для последующего профессионального обучения и самообразования.
Здесь авторы более подробно рассмотрят содержание учебной дисциплины «Иностранный (профессиональный) язык», находящейся в базовой части изучаемых дисциплин направления подготовки «Экономика» (бакалавриат, 1-3 курсы; магистратура, 1-2 курсы).
Целями освоения дисциплины в рамках обязательных для обучения дисциплин на первом и втором году уровня бакалавриата обучения являются: развитие коммуникативноинтеркультурной компетенции; овладение подготовленной и неподготовленной диалогической и монологической речью; развитие способности к межкультурному взаимодействию на профессиональном английском языке. Курс «Иностранный (профессиональный) язык» на третьем году уровня бакалавриата ставит своими задачами совершенствование навыка самостоятельной работы с аутентичным текстом: составление глоссария, просмотровое чтение текста и краткое изложение его содержания (аннотирование), развитие навыка составления письменного реферата, письменного перевода с английского языка на русский и наоборот. На этом этапе происходит совершенствование навыков восприятия и конспектирования лекций, ведения дискуссий на научные и деловые темы, представления презентаций, анализа материалов периодической печати. Важным является и умение интерпретировать и самостоятельно представлять графическую информацию.
Учебная программа дисциплины «Иностранный язык (английский)» на уровне магистратуры (1 курс) является логическим продолжением раннее изученной программы бакалавриата и предназначена для углубленной работы над иностранной речью. Основная цель заключается в совершенствовании навыков анализа научного текста по специальности с последующим написанием реферата и аннотации (абстрактов), а также в развитии навыков продуктивного академического письма, а именно: написание научных статей и докладов с их последующей презентацией. В ходе данного курса предлагается глубокая проработка специализированной экономической терминологии в рамках заданной темы. Большое внимание уделяется развитию навыка ведения дискуссии по актуальным проблемам национальной экономики, экономики регионального развития и финансовой аналитики. Практическая работа состоит из серии обучающих, контролирующих и творческих заданий для дальнейшей автоматизации воспроизведения и употребления основных профессионально-ориентированных фраз и клише в иностранной речи. Изучается активный профессиональный словарь (глоссарий, аббревиатуры), где ключевые слова представлены в составе сочетаний с большими словообразовательными возможностями.
Практической отработка и дальнейшее совершенствование ранее полученных навыков устной и письменной речи на профессиональном иностранном языке в области экономики также осуществляется магистрантами второго года обучения в рамках дисциплины на иностранном (английском) языке «Деловая коммуникация / Business communication». В контексте глобализации мировых экономических связей и интернационализации деловых контактов в современном обществе особенно актуальным для будущих специалистов экономической сферы становятся знание особенностей международной деловой коммуникации. В связи с этим на видное место выдвигаются проблемы наиболее результативной передачи авторами прагматической составляющей деловых сообщений, учитывая специфические особенности иноязычной деловой коммуникации между партнерами, относящихся к различным социокультурным слоям международного бизнес-сообщества.
В рамках данного курса предполагается ознакомление с основополагающими принципами делового профессионального общения с последующей возможностью развития навыков письменного и устного общения. Магистранты совершенствуют навыки составления основных жанров деловой корреспонденции, включая деловые электронные письма, коммерческие предложения, корпоративные блоги, веб-сайты, деловые отчеты, протоколы, резюме и др., а также отрабатываются навыки составления и представления устных деловых презентаций, отчётов, бизнес-проектов, деловых переговоров и др. Кроме того, особое внимание уделяется ознакомлению с эффективными стратегиями составления устных и письменных деловых сообщений, помогающих избежать многих коммуникативнопрагматических ошибок и проблем в процессе профессиональной деятельности, в особенности, при составлениинегативных сообщений (письмо-отказ, письмо-жалоба и пр.).
Основываясь на поставленной цели – формирование коммуникативной языковой компетенции – осуществляется отбор содержания обучения по рассматриваемой дисциплине, учитываются особенности подготовки студентов и магистрантов по специальности «Экономика».
Подготовка будущих экономистов нацелена на развитие и закрепление ЯЗУНов во всех видах речевой деятельности (аудирование, говорение, чтение, письмо). Важной задачей также является развитие умения вести беседы на общегуманитарные темы, ознакомление с культурными традициями и обычаями стран изучаемого языка и введение в язык профессионального общения. Необходимость внедрения общегуманитарной тематики в языковое содержание иноязычного обучения объясняется потребностью формирования у обучающихся более полной картины мира, которая бы обеспечивала личные потребности будущих специалистов. Тематика для устной речи должна покрывать различные сферы общения как в нашей стране, так и в странах изучаемого языка.
Первый курс обучения (бакалавриат) состоит из четырех главных разделов «Language and society», «Language and culture», «Education», «Youth’s problems» и охватывает следующие сферы: социально-бытовую, учебно-трудовую, социально-культурную, административную сферы общения. Каждый раздел представлен основным текстом и активным словарем к тексту. Студенты также знакомятся с дополнительными статьями на тему «Роль английского языка», «Универсальный язык», «Проблемы молодежи», «Типы университетов» и мн.др. Обучающимися выполняются различные типы заданий, направленные на закрепление новых слов, выражений. Студенты отвечают на вопросы по тексту, ведут беседу, в ходе которой выражают свое мнение относительно данного аспекта. Работа с лексическими упражнениями нацелена, главным образом, на расширение и углубление отработанного материала.
Изучению грамматики английского языка также уделяется должное внимание: программа включает повторение и закрепление навыков использования всех времен английского глагола, множественного и единственного числа существительного, артиклей, местоимений, прилагательных, наречий. Учащиеся знакомятся с правилами написания эссе, резюме, рекомендательных писем, заявлений. Ведется также и самостоятельная работа студентов по данной дисциплине, в ходе которой учащиеся выступают с докладами, рефератами и презентациями на интересующую их тематику в рамках программы на английском языке.
На втором и третьем курсах обучения студенты изучают язык профессионального делового общения. На данном этапе обсуждается сугубо экономическая проблематика. Темы для проведения дискуссий и дебатов включают следующие сферы: «Макро- и микроэкономика», «Средства экономического анализа», «Роль государства в экономике», «Банковская система в Казахстане и за рубежом», «Безработица и развитие экономики» и т.д.
Следующие грамматические аспекты подвергаются более глубокому и детальному анализу: косвенная речь, условные предложения, активный и пассивный залоги, личные и неличные формы глагола и т.д. Второй и третий курс обучения нацелены на ознакомление студентов с основным содержанием курса «Экономика» на английском языке. Каждый курс состоит из ряда тем, содержащих аутентичные тексты и ряд упражнений на закрепление грамматических и лексических структур. Каждый раздел включат лекцию на соответствующую тематику и упражнения к лекции для развития навыков слушания и понимания специализированных текстов. На данном этапе обучения самостоятельная работа студентов проявляется посредством проведения дискуссий и дебатов в рамках учебной тематики, написанием эссе, просмотром фильмов на английском языке с дальнейшим их обсуждением и мн. др.
Обучение иностранному языку в магистратуре основывается на содержании научноисследовательских работ магистрантов и предметов профессиональной подготовки. В рамках данного курса магистранты направления «Экономика» пишут и представляют проект по специальности обучающихся, построенный на принципах работы «Team-building» и «Project Writing». Основной курс состоит из двух блоков, дополняющих друг друга, а именно: 1)
«Переходная экономика: аналитическое чтение, письмо и дискуссия» («Transition Economies: Analytical Reading, Writing and Discussion»); 2) «Построение финансовой системы: творческое письмо и написание отчетов» («Building a Financial System: Creative Writing and Report Making»). На данном этапе магистранты составляют глоссарий терминов и терминологических словосочетаний по аспектам выбранного проекта, отрабатывают навыки адекватного перевода научных экономических текстов и поиска нужной информации в различных источниках: экономических публикациях и на сайтах Интернета, учатся анализировать большие массивы научных текстов по тематике проектов. Большое внимание уделяется умению структурировать текст, учитывая композиционную и языковую специфику отдельных жанров: аннотации, реферата, критического анализа, обоснование темы проекта, доклада по проекту. Разнообразные задания и упражнения направлены на формирование специальных навыков реферирования и аннотирования научных экономических текстов, положенных в основу проекта; написания докладов по проблемам заявленных проектов; продуцирования монологических высказываний по аспектам проектного анализа с последующей презентацией выбранного аспекта проекта, соблюдая нормы устного и письменного этикета, принятых в англоязычной языковой культуре.
Учебно-методическое обеспечение дисциплины базируется на учебниках авторов экономического факультета МГУ: Белиловская Н.А., Николаева Н.Е., Толстикова Е.И. – «Study guide to Economics»; Шарабарина Н.А., Кулик Л.В. – «English for the Junior Students of the Humanities» (Units 1-4); Клейменова Е.П., Кулик Л.В. – «English for Senior Students of
Economics», Клейменова Е.П. – «Reader for Masters: Economics: для магистрантов 1 курса»; А.С. Подчасов, Н.Е. Николаева – «Пособие по переводу английской экономической литературы (грамматические трудности)»; Э.А. Тейхманн – «Сборник тестов по английскому языку: Economics». Учебники предназначены для студентов и магистрантов, обучающихся по специальности «Экономика», написаны на основе аутентичных англоязычных источников (в том числе материалы международного валютного фонда и мирового банка), включающих обще-гуманитарные аспекты и вопросы, посвященные наиболее актуальным проблемам современной экономики. Основным приоритетом указанных учебно-методических материалов является их ориентация на российские реалии. Этот приоритет воплощает в себе как положительную, так и отрицательною стороны. Положительным, очевидно, является подробное знакомство студентов с российскими экономическим реалиями. Отрицательным является отсутствие какой-либо информации о казахстанских экономических реалиях.
Одной из главных задач Казахстанского филиала МГУ имени М.В. Ломоносова является подготовка специалистов для трудового рынка Казахстана. В этой связи преподавателями английского английского языка было подготовлено к печати методическое пособие «English for Economists», описывающее казахстанские экономические реалии. Лексический материал данного учебно-методического пособия является необходимым для специалистов экономического профиля в условиях развития государственной программы трехъязычия (казахский + английский + русский языки). Пособие нацелено на развитие устной и письменной иноязычной речи студентов путем работы с актуальным для студентов материалом, несущем сведения о современном состоянии и развитии экономики Казахстана. Текстовая информация пособия является опорой для проведения дискуссий на профессиональные экономические темы и повышает общий уровень владения иностранным языком. Тексты пособия описывают как современное состояние экономики Казахстана, так и отдельные факты из истории стран. Это поможет студентам быть более осведомленными в области экономического развития государства и позволит описать его зарубежным партнерам.
ВЫВОДЫ
Таким образом, программа изучения английского языка на трех курсах бакалавриата и на двух курсах магистратуры призвана развить и усовершенствовать языковые навыки студентов и магистрантов, формируя межкультурную коммуникативную и профессиональную компетенции. Так, посредством грамотного соединения объема аудиторной и самостоятельной работы студенты и магистранты Казахстанского филиала МГУ овладевают профессиональным английским языком (уровени В2 и С1).
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ
1. Иностранный язык в Российском государственном гуманитарном университете. Сб.
научных статей. Отв. Редактор Халилова Л.А. – М., 2005. – 216 с.
2. Состояние и перспективы реализации коммуникативного подхода при обучении иностранным языкам: Материалы городского научно-методического семинара (Иркутск, 22 марта 2000 г.) – Иркутск, 2000. – 169 с.
3. Львов М. Р. Словарь-справочник по методике преподавания русского языка: Пособие для студентов педагогических вузов и колледжей / М.Р. Львов. – М., 1999. – 272 с.
4. Ek J., Trim J. Components of the specification // Waystage 1990: Council of Europe Conseil de l’Europe. Cambridge, 1999. – pp. 12-14.
Ye.P. Merkulova1, A.R. Sulkarnayeva2, A.A. Aimoldina3
Professional English for economists: undergraduate and postgraduate studies at
Kazakhstan Branch of Lomonosov Moscow State University
1, 2, 3 Kazakhstan Branch of Lomonosov Moscow State University,
Astana, Kazakhstan This paper discusses various aspects of teaching professional English for students and undergraduates in the “Economics” area: goals and objectives, content, and educational and methodological support of the discipline, depending on the level of study.
Е.П. Меркулова1, А.Р. Сулькарнаева2, А.А. Аймолдина3
Экономистер үшін кәсіби ағылшын тілі: М.В. Ломоносов атындағы ММУ Қазақстан филиалының бакалавриаты мен магистратурасында білім беру
1, 2, 3 М.В. Ломоносов атындағы ММУ Қазақстан филиалы,
Астана қ., Қазақстан Осы мақалада «Экономика» мамандығы студенттері мен магистранттары үшін кәсіби ағылшын тілін оқытудың әртүрлі аспектілері қарастырылады: оқытудың деңгейіне қарай пәннің мақсаттары мен міндеттері, мазмұны және оқу-әдістемелік қамтамасыз ету.
ОӘЖ: 316.772.632.911(045)
А.М. Мұратбекова1, Г.А. Кукенова2
1С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Астана қ., Қазақстан Республикасы
2 ф.ғ.к., аға оқытушы, С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Астана қ.,
Қазақстан Республикасы, е-mail: gulzhihan_vko@mail.ru
МӘДЕНИЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫСЫМ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА
ЕЛТАНЫМДЫҚ АҚПАРАТТЫ ҚОЛДАНУ
Мақалада студенттердің мәдениетаралық қатысым құзыреттілігін қалыптастыруда елтанымдық ақпаратты қолданудың маңыздылығы, мәдениетаралық қатысым мәселелерінің өзектілігі айтылған. Мәдениетаралық қатысым құзыреттілігін қалыптастыру мәселесiне байланысты ғалымдардың айтқан пiкiрлерi келтiрiлген.
Тілді меңгерту жағдайында мәдениетаралық қатысым құзыреттілігін қалыптастыруға ықпал ететін ұстанымдар негізінде тіл мен мәдениеттің арақатынасы, ұлт тілінің халықтың танымымен және мәдениетімен байланысы анықталған. Кез келген тілді үйретуде оның білімділік, қатысымдық қызметімен қатар тіл арқылы адамзат баласы жинаған тарихи-мәдени, рухани мұраларды меңгерудің және өз ойын жеткізудің, өзін-өзі тану мен өзгені танудың бірден-бір құралы тіл екендігіне көз жеткізетін танымдық қызметін меңгерту қажеттілігі көрсетілген.
Кілт сөздер: мәдениетаралық қатысым, құзыреттілік, лингвоелтану, тіл әлемі, елтаным, рухани мұра, төл мәдениет, толеранттылық, тұлға.
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасында: «Қай халықтың болмасын өзге жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін даралап, өзіндік тағдырын айқындайтын басты белгісі – мәдениеті. Мәдениет – ұлттың бетбейнесі, рухани болмысы, жаны, ақыл-ойы, парасаты. Өркениетті ұлт, ең адымен, тарихымен, мәдениетімен, ұлтын ұлықтаған ұлы тұлғаларымен, әлемдік мәдениеттің алтын қорына қосқан үлкенді-кішілі үлесімен мақтанады», — деген еді [1].
Сондықтан қоғамдағы өзгерістер, ғылым мен мәдениет салаларындағы жетістіктер жастарға жалпы адамзаттық және жеке ұлттық игіліктер негізінде тәрбие мен білім беру ісін жоғары деңгейге көтеруді қажет етеді. Студент-жастардың мәдениетаралық құзыреттілігін ұлттық құндылықтар негізінде қалыптастыру мәселесі мәдени мұраларымыздың мәнмағынасын түсінуді, тарихымызды зерделеуді, жан-жақты дамыған, рухани мәдениетті жеке тұлға тәрбиелеуді талап етуі ғылыми мақаланың танымдық өзектілігін аша түседі.
Мәдениеттің түрлі аспектілері, бөлшектері – тұрмыс, діл, ұлттық мінез, құндылықтар жүйесі, діни наным-сенімдер – барлығы халықаралық қатысымда маңызды орын алып отыр. Шынында да, ұлт мәдениетінің қай түрін алсаңыз да, сол ұлттың бүкіл таным болмысы мен тұрмыс-тіршілігі оның тілінде сақталған. Осы тұрғыдан Ф.Ш. Оразбаева: «Қазіргі кезеңде халықаралық байланысы күшті барлық елдерде тілдік қатынас мәселесіне ерекше мән беріліп отыр. Тілдік қатынастың бүкіләлемдік маңызы ел мен елдің, ұлт пен ұлттың саяси байланысына жан-жақты жол ашудан көрінеді. Тілдік қатынас – тіл арқылы байланыс, сөйлеу тілі арқылы адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы; қоғамдық, ұлттық тіл арқылы ұғынысу, түсінісу; яғни адамзаттың тіл арқылы қатынасқа түсуі тілдік қатынас дегенді білдіреді» дегенді айтады [2,7].
Тілші-ғалым Ж.А. Манкеева «Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері» атты еңбегінің алғы сөзінде: « … тілді ұлттық ой-сана, дүниетаным, мәдениет, тарих, этностық рухты бейнелейтін таңба ретінде қарастыратын – лингвомәдениеттану саласы деген пікір айтады.
Қазіргі заманғы сөздіктердегі мәдениетке берілген анықтамаларды былайша жинақтап, көрсетуге болады:
1) мәдениет – белгілі бір халықтың қол жеткен табыстары мен шығармашылығының жиынтығы;
2) мәдениет – адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі қызметі мен өзіндік ерекшеліктері (палеолит мәдениеті, қазақ мәдениеті т.б.).
Қазақ мәдениеттанушыларының ойынша осы анықтамалар мәдениеттанудың мақсатын белгілейді. Олай болса, мәдениет арқылы өрнектелген ұлт болмысы тек тіл арқылы танылады» [3, 6] дей отырып, «Тіл – мәдениеттің бір көрінісі. Ол екеуінің арақатынасы ерекше де маңызды. Бұлай дегенде, біз кез келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы бейнеленіп көрінетіні, ұрпақтан ұрпаққа жеткізілетінін тіл арқылы ұжым мүшелерінің санасында қалыптасқан ортақ психикалық заңдылықтардың көрінуін түсінеміз» деген қорытындыға келеді [3, 95].
«Тіл адамның жан дүниесі мен мәдениетін бейнелеумен ғана шектелмейді. Оның аса маңызды қызметінің бірі мәдениетті сақтап, оны ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу. Демек, тіл жеке адамның, этникалық топтың, халықтың, ұлттың ұлттық мінезін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады» [4, 92].
Осыдан келіп тіл мен мәдениеттің байланысынан мәдениетаралық қатысымдық құзыреттілік ұғымына анықтама беру міндеті туындайды. Мәдениетаралық қатысымдық құзыреттілік – ол қалыптасқан, толыққанды (әлеуметтік, кәсіби, жағдаяттық тұрғыдан) кез келген тілде мәдениетаралық қатысымға өзге мәдениет өкілімен түсе алу біліктілігі.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Мәдениетаралық құзыреттілік адамның белсенді өмірін, оның кәсіби қызметі мен әр алуан әлеуметтік салаларды бағдарлайтын қабілетін анықтайды, сонымен бірге оның әлеуметтік санасы мен ішкі әлемін үйлесімділікке жетелейді. Мәдениет, жалпы мәдениеттілік туралы проблемаларға ғалымдар әр қырынан мән беріп, түрлі зерттеулер жүргізілді. Атап айтсақ, философиялық негізін В.С.Библер, Л.Н.Коган, Д.Кішібеков, М.Х.Балтабаев, т.б. қарастырса, ал психологиялық мүмкіндіктерін Қ.Б.Жарықбаев,
Ә.Алдамұратов, С.Бабаев, А.А.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн және т.б.еңбектерінде зерттеген.
С.Г.Тер-Минасованың пікірінше, «мәдениетаралық құзыреттілік тіл арқылы қалыптасады, өйткені тіл – мәдениет айнасы, онда адам айналасындағы шынайы өмір мен оның өмірінің шынайы шарттары ғана емес, соынмен қатар халықтың қоғамдық санасы мен менталитеті, өмір сүру салты, дәстүр-салты, мораль, құндылықтар жүйесі, әлемді сезінуі және түйсінуі қалыптасқан» [4, 19].
«Мәдениетаралық құзыреттілік ол тұлғаның өзін мәдениеттер диалогінде, яғни мәдениетаралық қатысым шеңберінде көрсете алу қабілеті деп анықталады»[5]. Біз барлығына ортақ келесі анықтамаға тоқталайық: мәдениетаралық құзыреттілік – бұл қарымқатынас нәтижелерінің екі жақты коммуниканттары үшін позитивті болатын, ортақ мағынаға ие мәдениетаралық қатысым жайлы білім мен білікке негізделген құзыреттілік»[6].
Мәдениетаралық қатысым құзыреттілігі – бұл белгілі бір әлеуметтің өмірлік дағдыларын, әдеттерін, салт-дәстүрлерін, нормаларын қалыптастыратын жеке тұлғаға және топқа қатысты мотивация, мінез-құлық формалары, вербальды емес компоненттер, құндылықтар жүйесі жайлы білім. Тілді меңгерту жағдайында мәдениетаралық қатысым құзыреттілігін қалыптастыруда төмендегі бағыттар ескеріледі:
— көптілді бағыт (басқа мәдениетті қабылдау арқылы өз мәдениетін байыту, басқа мәдениетті игеруге дайын болу): өз елінің мәдениетін тереңірек танып білу үшін басқа мәдениет туралы жаңа білімді қабылдау; басқа ұлттардың мәдениетіне құрметпен қарау; шетел мәдениетінің айырмашылығын ғана емес, ұқсастығын көре білу; болып жатқан оқиғаларға өз көзқарасы тұрғысынан ғана емес, басқа мәдениет ұстанымы тұрғысынан қарау;
— толеранттылық (лат. «tolerantia» — шыдам, төзім) бағыт: басқалардың пікіріне, наным-сеніміне, жүріс-тұрысына, өмір сүру жағдайына түсіністікпен қарау, адамды сол қалпында қабылдау;
— елтанымдылық: тілін үйренетін елдің қоғамдық және мәдени өмірі, дүниетанымы, басынан кешкен тарихы, географиясы, экономикасы, ішкі, сыртқы саясаты, мемлекеттік құрылымы жайындағы мәліметтерді білу;
— лингвоәлеуметтік мәдени бағыт (кәсіби қызмет саласында тілдің мәдени нормаларына сәйкес тілдің лингвистикалық құралдарын пайдалану): пікірлермен бөлісе алу; айтылғанды қайталау негізінде белсенді түрде тыңдай білу; әңгімелесушіге деген зейінін түйіндеу, растау; айтылғанды түсіндіруге итермелейтін сұрақтар қою.
Осы аталған бағыттардың ішіндегі елтанымдық бағыт мәдениетаралық қатысым құзыреттілігін қалыптастыруда маңызды орын алады.
Елтаным мен тіл арасындағы байланысты нақтылау үшін, бізге ең алдымен «елтаным» ұғымының мәнін ашу керек. Елтану дегеніміз – үйреніп жүрген тілді оқыту әдістемесінің зерттеу пәніне айналған сол тілде сөйлеуші елдің мәдениеті. Ғалым Г.Д.Томахин айтқандай, тіл мен мәдениет арасындағы байланысты қараған дұрыс, бұл арқылы елтаным құрамындағы бөлшектерді тілдік құбылыстармен байланыстыруға өте қолайлы [7, 78]. Қарым-қатынасқа түсетін елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайын, тарихи-мәдени әдет-ғұрыптарын білмей, тілді қарым-қатынас құралы ретінде меңгеру мүмкін емес. С.Г.Тер-Минасова айтқандай, кезкелген коммуникация негізінде — сөйлесімге қатысушыларға ортақ, бір «тілдік код» жатады [4, 142]. Сол себепті шет тілін меңгеру және оқыту сол халықтың тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік-мәдени өмірі аясында өтуі керек. Соның арқасында ғана білім алушыларда «аялық білім» туындайды, ал «аялық ақпаратсыз» қарым-қатынас тудыру мүмкін емес. Елтанымдық бағдар мен коммуникациялық әрекеттің байланысы – тіл оқытудың ажырамас бөлігі.
Мәдениеттің барлық бағыттары адамның тұлға болып қалыптасуына арналған. Тілдерді оқыту үдерісі «өзгетілдік мәдениетпен» танысуға мүмкіндік береді. «Өзгетілдік мәдениеттің» құрамы:
1) Қарастырылып отырған тілге қатысты барлық ақпараттардың жиынтығы, тілдің қоғамдағы қызметі, сол тіл иесінің мәдениеті, шет тілін жақсы меңгерудің түрлі жолдары, студент тұлғасына оқыту үдерісінің әсері.
2) Сөйлесім мен оқыту дағдысын қалыптастыру.
3) Өзінің және қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін барлық сөйлесім, қарым-қатынас әрекеттерін жүзеге асыру.
4) Шеттілдік мәдениетті меңгеру кезіндегі студенттердің эмоционалдық күйін ескеру, оның оқытушыға, топтастарына деген қарым-қатынасын қадағалау, уәждемені тұрақтандыру.
Ауызша сөйлесуге даярлау кезінде қарапайым қатысымдық әрекеттер жүзеге асырылады. Олар: танысу, сұрастыру, хабарлау т.б. Өте ұтымды, әрі маңызды тәсілдердің бірі – жазу. Оқыту бағдарламасында елтанымдық бағдарды ұстану, білім алушының тілді меңгеруге деген қызығушылықтарын оятады, қатысымның дамуына ықпалын тигізеді, дұрыс уәждеме қалыптастырады, әрі тәрбиелік жұмысқа да тигізер әсері мол.
Бұл ілімнің өзіндік зерттеу объектісі бар, таза лингвистикалық ілім деп айтса да болады, себебі, лингвоелтанымның зерттеу нысаны – белгілі бір ұлттың мәдениетін көрсететін тілдік бірліктер. Лингвоелтанымға қатыстының барлығын сипаттауда, іріктеуде таза лингвистикалық әдіс-тәсілдер қолданылады.
Елтаным бағдарын ұстанған кезде әсіресе мәдени құрылымды құрайтын баламасы жоқ сөздер мен аялық лексикаға ерекше көңіл бөлу керек. Оқыту, тілді меңгеру кезінде көп уақыт лексемаларды меңгеруге арналуы керек. Өзара сөйлесім кезінде қатысымға түсе алу қабілеті ескеріледі, яғни, қатысымдық құзыреттілікке мән беріледі. Ол – қатысымға дұрыс түсе алу қабілеті. «Қатысым – оқушы мен оқытушының тiкелей қарым-қатынасы арқылы жүзеге асатын; белгiлi бiр тiлде сөйлеу мәнерiн қалыптастыратын; тiлдiк қатынас пен әдiстемелiк категорияларына тән басты белгiлермен қағидалардың жүйесiнен тұратын; тiл үйретудiң тиiмдi жолдарын тоғыстыра келiп, тiлдi қарым-қатынас құралы ретiнде iс жүзiнде асыратын әдiстiң түрi»[2,127].
Осыдан барып, елтанымдық бағдарлы оқытудың бірнеше шарттары шығады:
1. Баламасы жоқ және аялық лексика толық түсіндірілуі керек, лексиканың мағынасы толық ашылуы керек.
2. Елтанымдық ақпарат айтылуы тиіс.
3. Қатысымдық құзыреттілікті қалыптастыру көзделуі керек.
4. Білім алушының жеке қабілеттерін ескеру қажет.
Білімділік, дамытушылық, тәрбиелік мақсаттарды елтанымдық бағдармен жүзеге асырғанда, тіл меңгеруші сол тілді иемденуші халықтың мәдениетімен тығыз байланыста болады.
Елтанымдық ақпаратты қолдану арқылы білім алушының оқу үдерісіне деген қызығушылықтарын оятып, тұрақты уәждемелерін қалыптастыруға болатыны туралы Е.М.Верещагин мен В.Г.Костомаровтың «Язык и культура» атты еңбегінде былай айтылады: «…жаңа тілді меңгере отырып, кез-келген адам жаңа ұлттық мәдениетпен танысады, сол тіл бойындағы үлкен рухани қазынадан нәр алады» [8,45]. К.Е.Абдыкулованың сөзімен айтар болсақ: «Представляется весьма важным вопрос преподавания любого языка с учетом специфически национальных явлений языка, требующих изучения внеязыковых (фоновых) знаний» [9, 8]. Осыдан барып, белгілі бір ұлт тілін меңгерумен бірге, сол халықтың ұлттық мәдениетін қатар тану қажеттілігі туындайды, яғни, елтанымдық қасиеті ескеріледі.
Егер оқырман, жалпылама түрде болсын, белгілі бір қоғамның мәдениетімен таныс болмаса, ол қарым-қатынас, коммуникацияға, сол халықтың мәдени жетістіктерімен танысуға, көркем әдебиет үлгілерін оқуға үлкен кедергі тигізеді. Мысалға, М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясын оқығанда, баламасы жоқ (орыс тілінде) және ұлттық ерекшелікті жақсы көрсететін сөздерді көп кездестіруге болады: сойыл, шоқпар, шариғат, түндік, ұшық, керейлер, уақтар, тобықтылар, бөкеншілер, шапан, ас т.б; нақыл сөздер: ақсақ қой түстен кейін маңырайды, қарға қарғаның көзін шұқымайды; әдептің сөз формулалары: Уагалей-кумассалам, Ассалаума-алейкум, т.б., бұл сөздерге мәтін ішінде болсын, мәтіннен тыс болсын ешқандай түсініктеме берілмеген. Бұл тілдік бірліктердің мағынасы қазақтың ұлттық-мәдени семантикасын көрсете отырып, тарихтың терең тамырына бойлап, халықтың тұрмыс-тіршілігінен хабардар етеді. Ал бұл тілдік бірліктерді білмеу сюжетті, сөздердің қолданылу маңыздылығын түсінбеуге әкеледі.
Мысалы, осы аталған шығармадағы кереге, түндік, жайлау, шашу, бәйге, терме, саба сөздері қазақ халқының революцияға дейінгі дәуірдегі тұрмысынан хабардар етеді, шолпы, шапан, тымақ, малақай, бешпет – ұлттық киімдер, әшекей атаулары, сойыл, шоқпар – қару атаулары, ұшық – сырқат атауы, сонымен бірге ру-тайпа атаулары жиы кездеседі: керей, дулат, уақ, тобықты, бөкенші, борсақ, топай, көкше т.б. [10].
«Күнделікті тұрмыста қолданылатын қолөнер туындыларының тілдік қабатын анықтау, оның атауларының жасалу жолдарын, мазмұнын ашу қолөнер мәдениеті (зергерлік бұйымдар, киім-кешек, еңбек құралдары, киіз үй құралдары, музыкалық аспаптар, тұрмыс бұйымдары, қару-жарақ, ұлттық тағамдардың атаулары және т.б.) арқылы өрілген ұлттық болмысты тануға және танытуға байланысты т.б. маңыздылығы дау туғызбайды. Мәселен, жанторсық, көнек, саба, түбек, асадал, қоржын, қанжыға, қауға, сырмақ, түйемойнақ, шамдал, кебеже, жағлан, шығыр, қауға, сыпыра, адалбақан, дағыра, шаңқобыз, сырнай, т.б. [3, 103].
Ұлттық мәдениеттің бірліктері жалпыхалықтық құндылықтармен байланысты, сол себепті ұлттар арасындағы рухани байланысқа септігін тигізеді. Елтанымдық бағдар бөгде елдің ойына, сөздің құпиясына енуге мүмкіндік береді, бұл мүмкіндік білім алушының байқампаздығын, ойлау қабілетін, қиялын кеңейтеді, дамытады. Мәдениет пен ұлттық тіл иелерінің өзіне тән ерекшеліктері болатынын С.Г. Тер-Минасова айта отырып, «мәдениетаралық қарым-қатынаста коммуниканттың ұлттық мінез-құлық ерекшелігін, оның эмоционалды жай-күйін, ұлттық ойлау жүйесінің ерекшеліктерін міндетті түрде ескеру» керектігіне тоқталады[4, 38].
Орыс ғалымдарының пікірі бойынша, кез келген тілді шет тілі ретінде оқыту үшін ең басты нәрсе — лингвоелтануға мән берілуі керек. «… процесс овладения иностранным языком органически связан с процессом этносоциокультурного «багажа» народа-носителя языка. Знания о стране этнического, социального, культурного характера, удовлетворяющие коммуникативные, познавательные, эстетические потребности учащихся, обеспечивают устойчивый интерес к изучению языка, поддерживают мотивы — стимулы к совершению речевой деятельности. Страноведческие знания способствуют становлению коммуникативных умений в разных сферах общения» [11, 36]. Көріп отырғанымыздай, ғалымдар тілді шет тілі ретінде оқытуда коммуникативтілікке қол жеткізу үшін елтану және лингвоелтану құзыретін қалыптастыру арқылы тілді үйрету қажет деп есептейді.
Елтанымдық бағдарлы оқыту кезінде жаңа лексикалық материалдың көлемі күн санап молынан енгізіліп отырады. Алғашқы меңгерген ақпарат пен кейінгі үйренген лексикалық бірліктер бірін-бірі толықтырып, сөздік құрамда үздіксіз қолданысқа түсу барысында тіл үйренушінің меншігіне айнала береді. Қазақ тілін елтанымдық бағдарлы оқыту тілдік және сөйлеу материалдарының ішінен әр деңгейге сәйкес тіл үйренушіге ең қажетті минимумды сұрыптап алуды талап етеді және ол минимум елтанымдық ақпаратты кеңінен беруі керек.
ҚОРЫТЫНДЫ
Тіл – мәдени, тарихи ақпараттың қоры. Тілдің кумулятивтік қызметі баршамызға белгілі. Бұл қызметінде тіл ұрпақпен ұрпақты байланыстырушы, ұжымдық тілдік қордың қазынасы ретінде танылады. Тілдің кумулятивтік қызметі лексикада көрінеді. Себебі, лексика қоршаған ортадағы заттар мен дүниелермен тығыз байланыста. Тілдің лексикалық жүйесі материалдық әлеммен, әлеуметтік факторлармен байланыста болады. Сөз – нақты бір заттың, нақты бір құбылыстың атауы, бірақ ол тек сол затты атап қана қоймай, сол заттың өмір сүру уақыты, ортасы туралы айта алады.
Соңғы жылдары ұлт тілінің халықтың танымымен және мәдениетімен тығыз байланысы мәселесіне ерекше көңіл бөлінуде. Бұрынғы тіл білімі мен әдістеме ғылымдарында орын алған дәстүрлі зерттеулер мен көзқарастарды жаңа танымдық бағыттағы идеялар ауыстыруда. Әр елдің тілі әлемнің және сол халықтың өмірге көзқарасының өзіндік бір тілдік бейнесін жасайды, тілдерде кездесетін айырмашылықтар сол халықтардың өмірге деген көзқарастарының айырмашылықтарын көрсетеді.
Кез келген тілді үйретуде оның білімділік, қатысымдық қызметімен қатар тіл арқылы адамзат баласы жинаған тарихи-мәдени, рухани мұраларды меңгерудің және өз ойын жеткізудің, өзін-өзі тану мен өзгені танудың бірден-бір құралы тіл екендігіне көз жеткізетін танымдық қызметін меңгерту міндеті тұр. Қазақ тілін шет тілі ретінде оқытуда елтанымдық, ұлттанымдық деректерді жүйелі түрде оқыту арқылы бiз тұлғаның ұлтжандылық, патриоттық, отансүйгiштiк, эстетикалық, этикалық қасиеттерін, ерекше ұлттық дүниетанымын калыптастырамыз. Осылайша, бұл қасиеттер жеке тұлғаның құндылық бағдарын құрап, тілдік сананың негiзiн қалайды. Тұлғаның құндылық бағдары тұлғаның iсәрекеттiк бағытын, iшкi рухани әлемін қалыптастырады, тұлғалық қасиеттердің бекуіне ықпал жасайды. Бұндай оқыту студенттердің рухани-ағартушылық және мәдени-зияткерлік деңгейiн көтеруге, қазақ халқының ұлттық құндылықтарын жалпыадамзаттық құңдылықтармен бiрге идеалдар рухында тәрбиелеуге бағытталады.
Тілдің танымдық қызметін басшылыққа ала отырып іріктелген лексикалық бірліктер тіл үйренушілерге әлдеқайда тартымды, түсінікті, қажетті болады. Тіл үйретуде сол тілді қолданушы халықтың рухани мәдениеті жайында тереңірек мәлімет берудің кейбір жолдары төмендегідей:
1. Сабақ барысында кездесетін ұлттық сипаттағы сөздерді баламасы бар болса, тікелей аудару тәсілімен, егер жоқ болса, мағынасын ашу жолымен түсіндіру;
2. Мәтінге лингвостилистикалық талдау жасауда мәтінге қосымша автордың қысқаша өмірбаяны мен шығармашылығы, шығарманың жазылу тарихы, оқиға болған кезең т.б. жайлы мәліметтер беру;
3. Берілген тақырыпты, мәтінді түсіндіруде көру сезімдеріне әсер ету немесе соған сай бейнекөріністер, иллюстрациялар, суреттер сынды көрнекілік құралдарын ұсыну;
4. Әр ұлттың өзіне ғана тән «ым тілі» жайында қосымша мәлімет беру т.б.
Ойымызды қорыта келгенде, тілді елтанымдық бағдарлы оқыту үдерісінде білім алушының таным үдерісінің дұрыс бағыт алуына мән беруге, көркемдік танымын дамытуға ерекше көңіл бөлінуі керек. Бұл ретте тілдік тұлғаның таным мәдениетін қалыптастыру өзекті мәселенің бірі болмақ. Танымдық ұстаным тіл үйренушіге ұсынылатын тілдік және сөйлеу бірліктері арқылы сол тілді қолданушы елді, халықты, ұлтты, оның материалдық және рухани байлығын танытуды көздейді. Оқу-танымдық үдеріс кезінде тіл үйренуші тұлға қазақ ұлтының әлемді тілдік бейнелеуінің сырларын түсініп, басты құндылықтарын меңгереді. Бұған қатысты лингвоелтану, лингвомәдениеттану, этнолингвистика ғылымдары теориялық негіз етіп алынады.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1. Назарбаев Н.Ә. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы, 2004 жыл 13 қаңтар.
2. Оразбаева Ф. Тiлдiк қатынас: теориясы және әдiстемесi, Алматы, 2000, 208 б.
3. Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. – Алматы, 2008. – 356 б.
4. Тер-Минасова С.Г. Тіл және мәдениетаралық коммуникация. — Астана: Ұлттық аударма бюросы, 2018. — 320 б.
5. Вторушина Ю.Л. Формирование межкультурной компетенции в контексте профессиональной подготовки будущих учителей иностранного языка (на материале преподавания английского языка с использованием народного фольклора). Дис.
…канд.пед.наук. М.: 2007. 187с.
6. Елизарова Г.В. Культура и обучение иностранным языкам.СПб.: КАРО, 2005. -352с.
7. Томахин Г.Д. Понятие лингвострановедения. Его лингвистические и лингводидактические основы/ Г.Д. Томахин// Иностранные языки в школе. -1980. — №3. – 77-81 с.
8. Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура: Лингвострановедение в преподавании русского языка как иностранного/ Е.М. Верещагин, В.Г. Костомаров. — Москва: Руский язык, 1990.
9. Ауэзов М. Путь Абая. – Алматы, Жазушы, 2013.
10. Черкас М.А. Страноведческий и лингвострановедческий аспекты в преподавании иностранного языка. Белорусский государственный университет, Минск, 2010.
А.М. Мұратбекова1, Г.А. Кукенова2
Формирование межкультурной коммуникативной компетенции путем
использования страноведческого материала
1,2 Казахский агротехнический университет имени С.Сейфуллина г.Астана, Казахстан
В данной статье рассматриваются важность использования лингвострановедческой информации в формировании межкультурной коммуникативной компетенции студентов, актуальность проблем межкультурного взаимодействия. Авторами были использованы и проанализированы научные труды исследователей-лингвистов, в том числе отечественных ученых.
В условиях овладения языком на основе принципов, способствующих формированию компетенции межкультурного общения, определены соотношение языка и культуры, связь национального языка с познанием и культурой народа. Также предложены пути и подходы к проблемам использования лингвострановедческих материалов, поскольку формирования языковой и межкультурной компетенций личности является важным этапом в системе современного процесса обучения, совершенствование и развитие которой является основной задачей обучения любому языку.
A. Muratbekova1, G.Kukenova2
Formation of intercultural communicative competence through the use of regional geographic material
1,2 S.Seifullin Kazakh Agro Technical University
Astana, Kazakhstan
The importance of using linguistic information in the formation of intercultural communicative competence of students and the relevance of the problems of intercultural interaction are considered in the given article. The authors used and analyzed the scientific works of linguistic researchers, including the domestic scientists as well.
In terms of mastering the language based on the principles that contribute to the formation of the competence of intercultural communication, the relationship between language and culture, the relationship of the national language with the knowledge and culture of the people. It also suggests ways and approaches to the problems of using linguistic materials, since the formation of the linguistic and intercultural competences of the individual is an important step in the system of the modern learning process, the improvement and development of which is the main task of teaching any language.