КУЛЬТУРА РЕЧЕВОГО ОБЩЕНИЯ: ОБУЧЕНИЕ РУССКОМУ ЯЗЫКУ
СТУДЕНТОВ НАЦИОНАЛЬНЫХ ГРУПП
В статье рассматриваются актуальные для современного технологического общества вопросы, связанные с культурой речевого поведения; предлагаются результаты анкетирование, проведенные среди студентов 1,2 курса национальных групп по направлению «Туризм».
Ключевые слова: общение, культура речи. дисплейные тексты, анкеты, трехъязычие, полиязычие.
ВВЕДЕНИЕ
Современной общество переживает процессы трансформации образовательной системы, что продиктовано временем, технологическим прогрессом и сменой коммуникационных систем. Естественно, что в такие периоды возникает огромное количество вопросов, требуется от преподавателей поиск новых методик, освоения предшествующего отечественного и зарубежного опыта. Проводимые в последние годы конференции в Казахстане затрагивают актуальные вопросы обучения в условиях полиязычия и цифровизации Казахстана.
В качестве примера хотела бы привести прошедшую недавно в г.Шымкент международную конференцию «Язык. Общество. Время», посвященную 90-летию государственного и общественного деятеля Жамалбека Шаймерденова. Все участники конференции представили свои доклады, в которых предлагали свое видение современных методик, комплексные анализы первоисточников, делились свои опытом. В своем пленарном докладе и опубликованной статье доктор филологических наук, профессор Э.Д. Сулейменова «Дисплейные тексты и гиперкоды: новая жизнь языка приходит к выводу:
«Действенность универсального принципа экономии усилий, и увеличение степени сознательной девербализации текста за счет использования и сочетания возможностей иных (чем буквенно-звуковая) семиотических систем, и по-новому формируемой ‘массовой коммуникативности’, доступности, воспроизводимости и др. Все это заставляет пристальней и внимательней присмотреться к дисплейным текстам и их использованию в коммуникации, и требует от лингвистов все больше и больше усилий по изучению феномена вербальной коммуникации и ее трансформации под влиянием техногенных процессов» [4] В этом направлении сегодня перестраивается процесс обучения и подготовки специалистов. Но, прежде всего следует обратить внимание на современно состояния развития приоритетных направлений в нашем государстве и на особенности обучения русскому и другим языкам в Казахстане.
Принимая во внимание то, что одной из приоритетных целей образования в РК является трехязычие, роль и место русского языка очевидны. Основные знания, умения и навыки в правописании, говорении, чтении по русскому языку студенты получили, будучи учащимся школ с различным языком обучения–казахским, русский, узбекским, уйгурским. Как один из авторов учебника по Русскому языку для 9 класса [2] хотела бы отметить, что национальной компонент в учебниках–это крайне важное звено при обучении и большей внимание учителям следует уделять тем закономерным ошибкам, которые имеются в речи учащихся и связаны они с интерференцией.
Приходя в университет, студенты уже обладают определенной системой знаний, однако недостаточной для овладения языком специальности Поэтому, думаю, что эффективность работы преподавателя русского языка — это не только привычные знания, умения и навыки, но и вклад предметника в развитие личностных качеств студентов, в частности, формирование определенного культурного пласта в языковом формате.Круг компетенций, которые уже должны рассматриваться как результат образования, очерчивается в документах и материалах ЮНЕСКО. В докладе международной комиссии по образованию ХХI века «Образование: сокрытое сокровище» Жак Делор определил основные глобальные компетентности: уметь жить, уметь работать, уметь жить вместе, уметь учиться — даёт возможность справляться с различными многочисленными ситуациями и работать в команде, выполняя общие задачи и цели посредством общения.
Как и полагается, понятие культура речи включает несколько критериев овладения литературным языком: 1) правильность речи и 2) коммуникативная целесообразность (речевое мастерство). Они достаточно четко выявляются в одном из наиболее удачных определений данного понятия: «Культура речи •— это такой выбор и такая организация языковых средств, которые в определенной ситуации общения при соблюдении современных языковых норм и этики общения позволяют обеспечить наибольший эффект в достижении поставленных коммуникативных задач» [1, 57].
Данный подход к культуре речи и культуре речевого общения особенно определяется в национальных группах. В условиях многонационального сосуществования, когда русский язык усваивается через фильтр представлений, знаний о родном языке, вопросы формирования культуры речевого общения у студентов с нерусским языком обучения наиболее актуальны. Наряду с общими вопросами нарушения литературных норм имеются проблемы, связанные с языковой интерференцией. Слабый уровень языковой и речевой компетенции, незнание грамматических норм литературного языка препятствует не только в обучении учебным дисциплинам, но и в общении, коммуникации, результатом чего часто становятся речевые конфликты. Слабый словарный запас, неумение пользоваться всеми ресурсами языка сказываются как на культуре речевого общения. Надо отметить, что от уровня владения языком зависит не только учебная деятельность студента, но и в будущем – профессиональная деятельность.
Специалисты в области языкознания все чаще обращаются к вопросам культуры речи, все активнее анализируютприемы и методы формирования речевой культуры, интенсивно разрабатывают наиболее актуальные вопросы методики обучения русскому языку в области литературных норм.
Вопросы теории культуры речи в лингвистике рассматривались многими учеными прошлого и нынешнего столетия, которые в своих фундаментальных трудах представили наиболее полное описание типов культуры, охарактеризовали речевое поведении, что сделало возможным выдвинут важнейшие постулаты и алгоритм обучения студентов.
Назовем лишь некоторых авторов: В.И. Чернышов, СИ. Ожегов, Р.И. Аванесов, Б.Н.
Головин, Д.Н. Шмелев, Ф.П. Филин, К.С. Горбачевич, В.Г. Костомаров, И.И. Скворцов, Н.И. Формановская и др., в Казахстане– Х.Х.Махмудов, Х.М.Сайкиев, С.Аманжолов, К.К.Ахмедьяров, О.Алтынбекова, Э.Сулейменова и мн. др. Также известно значительное количество работ, посвященных вопросам формирования культуры речи у учащихся и студентов как русских, так и национальных учебных заведений (З.У. Блягоз, И.А. Шаповалова, М.А. Ладыженская, P.M. Цейтлин, Ю.Н. Караулов, В.Г. Костомаров, Г.А. Фомичева, Г.Г. Городилова и др.).
ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ
Однако, большинстве исследований уделяют основное внимание вопросам формирования лишь теоретических знаний о культуре речевого общения. Часто авторы монографий не ставят перед собой прикладной, функциональной задачи — обогащение словаря обучающихся, повышение речевой культуры.
Культура общения студентов в вузе может рассматриваться как важнейший созидательный посыл высшего профессионального образования в деле интеллектуального развития личности. Освоение культуры общения обязывает студента высшего учебного заведения овладеть ею как идентификационной характеристикой специалиста, позволяющей выполнять социальные ожидания общества и двигаться на высокий профессиональный и личностный уровень. Высшее учебное заведение – это не только область обучения и воспитания молодежи, но и база духовно-нравственного и социального здоровья общества, благополучия культуры в целом. В современном мировом пространстве, где стирается национальное самосознание и самоощущение, одним из ключевых становится вопрос формирования у людей культуры речевого общения и поведения. В данный момент государство уделяет большое внимание вопросам культурного воспитания молодежи в духе патриотизма и толерантности. Одним из показателей проявления толерантности является культурный уровень речевого общения в различных ситуациях.
Культура общения – это важная часть общей культуры личности, формирование которой выступает как насущная потребность наших дней, когда происходит изменение старых форм взаимодействий, переоценка ценностей и идеалов, поиск новых жизненных установок и ориентиров. На это указывает Ширяев Е.Н. [3] в своих исследования.
Культура общения в сфере туризма связана с одной стороны с понятием коммуникативная толерантность, а с другой, проявляется через стили общения во взаимодействии с людьми в тех или иных ситуациях. При этом в данном случае культура общения в туризме становится визитной карточкой представителя данной отрасли, включающей профессиональные знания, и навыки, способность объективно оценивать запросы и пожелания людей, умениевступать в диалогические отношения, устанавливатьконтакт и дальнейшее сотрудничество, определять активную нравственную позицию во взаимодействии с людьми.
Для того, чтобы проверить нашу гипотезу, касающуюся особенностей культуры общения студентов, мы проводили опрос студентов начальных курсов. В опросе приняли участие студенты национальных групп 1 и 2 курсов по специальности «Туризм» гуманитарно-юридического факультета (ГЮФ) университета «Туран», в количестве 15 человек и студенты по специальности «Технология и безопасность пищевых продуктов» факультета «Технология и биоресурсы» (ТиБ) КазНАУ в количестве 24 человек. Исследование проводилось среди молодежи 17-19 лет, что позволяет судить нам о новой формации поколения, выросшего в условиях компьютерных технологии и переходного периода в обучении языкам.
Цель нашего опроса состояла в том, чтобы выявить особенности культуры речевого общения на русском языке студентов разных профессиональных направленностей. Анкетирование проводилось в 2 этапа: анкета «Значимость и нужность культуры общения для студентов», тесты «Коммуникативная толерантность», где были приведены различные ситуации общения.
Первичным приемом опроса была анкета, которая включала в себя ряд вопросов. Причем наиболее важным оказался вопрос: «Согласны ли Вы, что культура общения является важным условием Вашей профессиональной деятельности?», с помощью которого мы определили значение культуры общения для будущей профессиональной деятельности студентов. Для 87 % студентов по специальности «Туризм» и 75,5 % студентов по специальности «Технология и безопасность пищевых продуктов» культура общения имеет большое значение в профессиональной деятельности. Но при этом 25,5 % студентов КиБ отрицают ее значение, поэтому склонны думать, что культура общения не является важным условием их будущей профессиональной деятельности. У студентов специальности «Туризм» отсутствует отрицательное мнение.
С целью определения уровня знания о культуре общения, нами был задан вопрос «Что Вы понимаете под культурой общения?», с помощью которого было выявлено понимание определения культуры общения. За основу правильного определения была использована формулировка Борлаковой С. А.: «Речевая культура – это культура языковой личности, культура сознательного и грамотного пользования неисчерпаемой сокровищницей языка, культура корректного и эффективного речевого поведения.» [1, с.3] Студенты обоих факультетов попытались сформулировать данное понятие и смогли дать частично верный ответ на заданный вопрос, поэтому 53 % студентов считают, что культура общения это только набор личностных качеств человека. И 47 % студентов двух факультетов дали более точное определение.
Данные ответов на последующие вопросы дали возможность установить уровень культуры общения студентов в целом. На вопрос: «Как Вы оцениваете уровень культуры общения среди студентов в вашем вузе?», большинство ответили, что студенты имеют средний уровень культуры общения: 67 % студентов по специальности «Туризм» и 50 % студентов по специальности «Технология и безопасность пищевых продуктов». На вопрос: «В спорной или конфликтной ситуации, вы часто переходите на крик и на личности» — 45% студентов по специальности «Туризм» и 52 % студентов по специальности «Технология и безопасность пищевых продуктов» честно ответили положительно.Объясняя это нехваткой терпения и терпимости друг к другу, не знанием психологических инструментов решения спорных ситуаций и бедностью культурного запаса слов. Отсюда вывод, что среди молодежи с нерусским языком обучения существует потребность в формировании знаний и умений о культуре общения.
На вопрос «Вы бы посещали занятия по формированию и развитию культуры общения?», данный ответ демонстрирует оценку отношенияи интереса студентов к занятиям по формированию культуры общения.
Наибольшую заинтересованность к такого рода занятиям проявили 55 % студентов гуманитарно-юридического факультета, в свою очередь 25 % студентов факультета«Технология и биоресурсы» убеждены в нецелесообразности такого рода занятий, объясняя это не нужным в их профессиональной деятельности.
Ответы на следующий вопрос «Сколько часов в неделю Вы могли посещать занятия по формированию и развитию культуры общения?» дали следующие результаты: посещение данных занятий один раз в неделю 55 % студентов ГЮФ и 35% ТиБ, что свидетельствует о весомом интересе студентов в формировании культуры общения на русском языке. Сравнительный анализ представителей различных профессиональных сфер показал, что 30 % студентов ТиБ не хотят тратить свое время на изучения данной дисциплины, в связи с ненадобностью в их практической деятельности.
Результаты опроса методом анкетирования дали нам возможность сделать некоторые выводы. Большее количество студентов не имеют четкой формулировки культуры общения на русском языке. Однако молодые людиуказывают на необходимостькультуры общения, также и на русском языке, в современныхреалиях, которая поможет им выгодно позиционировать себя в профессиональном становлении и жизни в целом. У студентов обоих факультетов сравнительно низкий уровень культуры общения, что свидетельствует о необходимости формировать знаний и умения.
На втором этапе работы мы использовали тест «Коммуникативная толерантность» В.В. Бойко [5]. Данная методика помогает в анализе поведенческих реакций в межличностном общении на русском языке в условиях межнационального общения, готовности принимать или не принимать индивидуальность людей во взаимодействии.Коммуникативная толерантность определяет жизненныеприоритеты личности, поэтому является ее центральной характеристикой. Тест дает возможность иметь определенные представления о психическом здоровье человека, его внутренней гармонии или дисбалансе, о способности к самоконтролю. Коммуникативная толерантность прекрасно проявляется в процессе общения: однизначительно терпимы, другие умеломаскируют свои неприязненные эмоции к собеседнику, третьи умеют не замечать отрицательные и неприятные качества других. Однако отсутствие данной толерантности приводит к неприятным последствиям, что приводит к осуждению других людей, неприятие, постоянную критику, раздражение и даже проявление гнева по отношению к другим.
Итак, при тестировании студенты ГЮФ иТиБ5.3 % набрали невысокий уровень от 65 до 135 баллов, что свидетельствует об определенной нетерпимости к окружающим. Студенты ГЮФ55 % и студенты ТиБ 51 %, набравшие от 31 до 60 баллов, обладают средним уровнем коммуникативной толерантности, люди обладают такими качествами как тактичность, вежливость и доброжелательность в общении, но при этом стремятся перевоспитать партнера, не всегда легко переносят индивидуальность других людей. Обладателями высокого уровня коммуникативной толерантности, набравших от 0 до 30 баллов, составило, примерно 44 % студентов двух факультетов, эти люди уважают особенности личности и не стремятся перевоспитывать и переубеждать в чемлибо.Адекватно относятся к образу жизни собеседников, не стремятсязанять центральную позицию в процессе общения, способны объективно воспринимать человека, исходя из его поступков, манере общения.
ВЫВОДЫ
По итогам опроса и тестирования мы пришли к выводу, что студенты обоих факультетов обладают средним уровнем коммуникативной толерантности, не все умеют поддерживать на должном уровне отношения с людьми вне зависимости от их характера или привычек, быстро идти на контактс незнакомыми людьми, идти на уступки, признавать свою неправоту, быть терпимыми к различным проявлениям психического состояния окружающих, не быть злопамятными, и откликаться на просьбу о помощи.
Поэтому, чем меньше недостатков находит один человек в другом, тем выше у него уровень коммуникативной толерантности, тем реже он осуждает индивидуальность другого или раздражается по поводу его отрицательных особенностей. В.В. Бойко считает, что повышение уровня толерантности происходит в том случае, если человек научиться двум вещам: во-первых, преодолевать или сглаживать негативные впечатления от различий между подструктурами своей личности и личности партнера; во-вторых, устранять обстоятельства вызывающие или подчеркивающие эти различия.
Высокий уровень коммуникативная толерантность, по нашему мнению, проявился у студентов, обладающих достаточным уровнем культуры речевого общения и поведения. Такие студенты легко адаптируются в любой речевой ситуации, способны избегать напряженности в коллективе,показывают хорошие результаты организованности, позитивного межличностногои межнационального восприятия, формируют в процессе общения благоприятный эмоциональныйформат, устраняют языковые, и соответственно, психологические барьеры общения. Считаем, что в настоящее время, когда наблюдаются процессы цифрофизации, трезъязычного обучения, периода дисплейных текстов крайне важно уделять внимание культуре речевого поведения современной молодежи. Предложенная в названии статьи тема актуальна и требует комплексных исследований и опросов с целью представит общую картину языкового развития и характеристику языкового портрета студентов, изучающих русский язык в качестве второго или иностранного языка.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ
1. Борлакова Светлана Абуевна. Формирование культуры русской речи у студентов национальных групп факультета педагогики и методики начального образования :Дис. … канд. пед. наук : 13.00.08 : Ставрополь, 2000 204 c. РГБ ОД, 61:01-13/462-1
2. Учебник «Русский язык»: Қазақ тілінде жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық/ Н.Н. Шманова, Н.Ж. Шаймерденова, А.Т. Кошерова. – Өнд., толықт. 1бас, 2005. 2-бас, 2009. 3-бас, 2013. 4-бас, 2017. –Алматы: Мектеп – 320б., сур.
3. Ширяев Е.Н. Что такое культура речи// Мы сохраним тебя, русская речь. М.:1995.С.9-10. Соколова В.В. культура речи культура общения. – М.: Просвещение, 1995. –
С. 15.
4. Язык. Общество. Время: Материалы международной научно-практической конференции, посвященной 90-летию государственного и общественного деятеля Республики Казахстан Ж.Ш. Шаймерденова /Отв. ред. М.Д. Шаймерденова, М.А. Бурибаева. – Шымкент: Әлем баспасы, 2018. ISBN 978-601-7968-01-4. –С. 384–389 .
5. Опросник коммуникативной толерантности В.В. Бойко
Источник: https://psycabi.net/testy/83-test-kommunikativnoj-tolerantnosti-v-v-bojko
Көшерова А.
Сөйлеудің коммуникациялық мәдениеті: орыс тілін ұлттық топтарға үйрету
Педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент, «Тұран» университеті,
Алматы қ., Қазақстан Республикасы Мақалада сөйлеу тәртібінің мәдениетімен байланыстағы заманауи технологиялық қоғамның өзекті мәселелері қарастырылады. «Туризм» бағыты бойынша 1,2 курс қазақ бөлімі студенттерінен алынған сауалнама қорытындылары ұсынылады.
Kosherova A.
Speech communication culture: teaching Russian to students of national groups
Candidate of Pedagogical Sciences, Associate Professor,
University “Turan”, Almaty, Republic of Kazakhstan This article deals with actual for modern technological society issues related to the culture of speech behavior. The results of the survey conducted among students of the 1st and 2nd course of national groups in the direction of «Tourism» are offered.
ӘОЖ 37.02
А.К. Курманова1, Н.К.Смагулова2, С.К.Жукенова3
1п.ғ.м., ак.доцент, Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау қ., Қазақстан Республикасы
2ф.ғ.к., доцент, Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау қ., Қазақстан Республикасы
3аға оқытушы, Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау қ., Қазақстан Республикасы
КОМПЕНСАТОРЛЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Мақалада жаңартылған білім мазмұнының негізінде оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыруда қолданылатын компенсаторлық стратегиялардың тиімділігі қарастырылған. Компенсаторлық стратегиялардың білім алушының тілдік құралдарының тапшылығы салдарынан коммуникативтік байланыстың үзілуінің алдын алудағы орны, алдына қойған мақсаты, түрлері жіктелген. Отандық және шетелдік ғалымдардың компенсаторлық стратегияларға қатысты пікірлері жүйеленген. Білім беру үдерісінде қолданылатын компенсаторлық стратегиялардың түрлері көрсетілген. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыруда компенсаторлық стратегиялардың мәні мен маңызы танытылады.
Кілт сөздер: стратегиялар, компенсатор, ресурс, жаңартылған, функционалдық, сауаттылық.
КІРІСПЕ
Бүгінгі өзгермелі қоғам сұраныстарына жауап беретін тұлғаны білім беру мен қалыптастыру үлкен жауапкершілікті талап ететін жұмыс. Дегенмен бүгінгі білім беру жүйесіндегі оң өзгерістер мен тың идеялар көптеген міндеттерді шешуге өз ықпалын тигізіп отырғаны шындық. Атап айтсақ, білім алушының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мақсатындағы ізденістердің бірі – компенсаторлық стратегиялардың тиімділігін тану болып табылады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Компенсаторлық стратегияның басты мақсаты– тілдік құралдар ресурстарының тапшылығы салдарынан коммуникацияның үзілген процесінің орнын толтыруға апаратын мақсаттар мен құралдардың белгілі бір санын іске асыру жөніндегі қызметті білдіреді, ал компенсаторлық іскерліктер – бұл өзге тілді сөйлеуді қалыптастыру немесе қабылдау процесінде тілдік ресурстардың тапшылығы жағдайынан шығу білігі болып табылады.
Компенсаторлық стратегиялар мынадай жағдайларда тиімді болуы мүмкін:
• кооперативтік (мәселені шешуде әңгімелесуші көмектеседі);
• кооперативтік емес (білім алушы туындаған мәселені өз бетінше шешуге тырысады);
• лингвистикалық (тілдік және сөйлеу жоспарларының орнын толтыру);
• паралингвистикалық (коммуникацияның бейвербалды құралдарын пайдалануқимыл, мимика, көзқарас, интонация, суреттер, тембр және т. б.) [1], [2].
Сондай-ақ сөйлеу барысында лингвистикалық құралдардың тапшылығын жеңуге бағытталған стратегиялар тобында мыналарды атап өтуге болады:
• синонимдерді пайдалану;
• басқа тілге көшу (бұл жағдайда сөзді «шетел мәнеріне» айтуға болады);
• бейвербалды кодты пайдалану: қимыл немесе мимика;
• пікірді жеңілдету;
• ақпаратты түсіріп кету;
• белгілі сөзжасам әдістерінің бірімен жаңа сөздерді жасау; • перифраза немесе сипаттама пайдалану.
Зерттеуші А.Н. Шамов компенсаторлық құзыреттілік лингвистикалық (тілдік) тілмен тығыз байланысты және синонимдерді табу, сөз құрылымын өзгерту, сөздің мағынасын болжау, келесі сөзді, сөйлемді, сөз мазмұнын болжау іскерлігін дамытуға бағытталған деген пікірді білдіреді [3].
Ал австралиялық бейвербалика саласының маманы Аллан Пиз әңгімедегі ауызша қарым-қатынас 35%-дан кем, ал 65%-дан артық ақпаратты бейвербалды құралдардың көмегімен тарататынын атап өтеді [4].
Мәдениетаралық қарым-қатынастың бейвербалды емес құралдарын меңгеру коммуникативтік сәтсіздікті жеңу жолдарының бірі болып табылады. Бейвербалды коммуникация құралдарының ішінде нақты бөліп ажыратады: паралингвистикалық (дикция, ырғақ, интонация); экстралингвистикалық (күлкі, жылау); кинетикалық (қозғалыс, мінезқұлық); проксимикалық (қалыбы, қозғалыс). Коммуникацияның вербалды құралдары сияқты, бейвербалды құралдардың ұлттық ерекшеліктері бар. Бейтаныс елде тұрып, ым-ишаратқа және мимикаға аса сақтықпен қарау керек. Бір қимыл әртүрлі елдерде әртүрлі болуы мүмкін. Яғни, бір ел үшін қабылданған қолдау қимылының көмегімен басқа елде бола отырып, әңгімелесушіні қорлауға болады. Нысаны бойынша эквивалентті, бірақ мазмұны жағынан ерекшеленетін қимылдарды пайдалану оларды қате түсінуге және қате мәнді ілеспе сөзге ауыстыруға әкеп соғады, бұл әңгімелесушіні дезинформациялайды. Сондықтан бейвербалдық қарым-қатынастың ұлттық ерекшеліктерін үйрену әрбір тілді меңгеруші үшін, соның ішінде компенсаторлық біліктерді қалыптастыру үшін аса қажет.
Көрнекілік, төл мәдениетті есепке алу, нақты бағдарларды ажырату, сараланған көзқарас, имитация мүмкіндігі, жағдаятты, корреляция, бейвербалды құралдар әдістемелік принциптеріне сәйкес әзірленген жаттығулар бейвербалды мінез-құлық дағдылары мен білімдеріне оқытудың құралы болады. Атап айтсақ:
1) Коммуникативтік емес жаттығулар: ым-ишарат, мимика, қалып, бейнесюжет немесе бейнефильмге сүйенетін суреттер. Кейіпкерлердің кейбір қимылдарын бейнелеу, олардың репликаларын еске түсіру және бір-бірімен салыстыру; осы қимылдардың басқа тілдерімен сәйкестілігі туралы ойлауды ұсыныңыз. Бұл топқа қатысушылар ым-ишарат дефинициясы бар карточкаларды тарататын ойындарды да жатқызуға болады. Әртүрлі топтарға жататын қатысушылар бір-бірін табу керек.
2) Шартты-коммуникативтік жаттығулар, мысалы, вербалды пікірді бейвербалды жағдайға ауыстыру; түрлі жағдайларда коммуниканттардың рөлін анықтай білуді қалыптастыруға бағытталған жаттығулар (туыстарымен, қарт адаммен, лауазымды тұлғамен және т.б. сәлемдесу).
3) Коммуникативтік жаттығулар: жағдаятқа сүйенетін жаттығулар, рөлдік ойын, диалог, полилог және т. б.
Компенсаторлық құзыреттіліктің даму деңгейі коммуникативтік құзыреттіліктің қалған компоненттерінің қалыптастырылған деңгейіне байланысты, яғни қалыптасқан әлеуметтікмәдени, тілдік, сөйлеу, оқу-танымдық құзыреттіліктердің деңгейі жоғары болған сайын, компенсаторлық құзыреттіліктің даму деңгейі соғұрлым жоғары және керісінше болады.
Зерттеуші М.Н. Горанская компенсаторлық құзыреттілікке тән сипаттамалар көп жағдайда жалпы мәдени құзыреттердің сипаттамаларына сәйкес келетінін, сонымен бірге оның ерекше белгілері де анықталғанын атап өтеді [5]. Компенсаторлық құзыреттілік үшін келесі сипаттамалар тән: кешенділік, көп өлшемділік, икемділік, жан-жақтылық, пәнаралық, интуитивтілік, релятивтілік, үнемділік және динамикалық, олар өзіне коммуникативтік құзыреттіліктің барлық құрауыштарында өзін көрсетуге мүмкіндік береді. Компенсаторлық құзыреттіліктің әрекет ету тетіктері бастапқы жағдайды талдау, онда өзінің жеткіліксіз құзыреттілігін сезіну және өзінің көптеген ресурстарын пайдалану, адекватты стратегияны таңдау, оң ауыстыру шекарасын немесе мүмкін болатын интерференцияны түсіну, жүзеге асырылған тасымалдау тиімділігін бағалау және сөйлеу қызметінің қорытынды өнімінің кешенді рефлексиясы есебінен қалыптасқан жағдайларға оң бейімделуге көңіл аудару болып табылады. Осылайша, компенсаторлық құзыреттілікті өзектендірудің негізгі тетігі кейбір компенсаторлық ресурстарды ұтымды алмастыру тетігі болып табылады. Алайда, оның әмбебап сипатына қарамастан, тасымалдау механизмі әр түрлі табыстылық дәрежесімен көрінеді.
Зерттеушінің пікірінше, компенсаторлық құзыреттіліктің құрылымына когнитивті, ісәрекеттік және мотивациялық-құндылық компоненттері кіреді. Компенсаторлық құзыреттіліктің мотивациялық-құндылық компонентінің мазмұны көбінесе сөйлеу қызметінің барлық түрлеріне ұқсас, өйткені коммуникативтік міндеттерді табысты шешу қажеттілігі тіпті оларды шешу тәжірибесі аз болған жағдайда да табиғи болып табылады.
Компенсаторлық құзыреттілік компоненттерінің мазмұнын практикалық меңгеруге ыңғайлы болу үшін компенсаторлық стратегияларды лингвистикалық және экстралингвистикалық деп жіктеген дұрыс.
Лингвистикалық стратегиялар синонимдерді, антонимдерді, сөзжасамдарды пайдалану, кірме сөздерді пайдалану, төл сөздерді транслитерациялау, перефразалау және т.б. тәсілдерді қамтиды; экстралингвистикалық стратегиялар мәтінді графикалықэкспрессивті ресімдеу, суреттер мен графиктер салу, көмекші құралдарды (сөздіктер, анықтамалықтар, оқу-әдістемелік құралдар, хаттардың үлгілері, орфографияны тексерудің компьютерлік бағдарламалары, компьютерлік шаблондар және т. б.) пайдалану тәсілдерін біріктіреді.
Нақты атап айтатын болсақ, мәтіннің бір түрі әр түрлі нақты жағдайларда (сөйлеу жағдайларында) пайдаланылса, бұл жалпы құрылымды/ хеманы әр түрлі жағдайларға көшіру және оны тиісті бөлшектермен толтыру мүмкіндігін туғызады. Мұндай жаттығулар жадқа мәтіннің жалпы құрылымын, типтік фразаларды, нақты жағдайдан тәуелсіз безендіру тәсілдерін бекітуге мүмкіндік береді; олар белгілі бір жанрдағы мәтінді шығарудың әмбебап алгоритмін қалыптастырады.
Компенсаторлық құзыреттіліктің қалыптасуының критерийлері ретінде оның құрылымдық компоненттері алынады: когнитивті, іс- әрекеттік және мотивациялыққұндылық. Когнитивті өлшем көрсеткіші – оқушылардың қарым-қатынас әдебі туралы, қиын жағдайлардан шығу стратегиясы туралы білім көлемі. Іс-әрекеттік өлшемінің көрсеткіштері қарым-қатынас мақсатына жетуді, мәтінді композициялық ресімдеудегі нормативті, заттаңбалық формулаларды қолдану және мәтінді ресімдеу, хабарлама жасау қабілетін көрсетеді. Мотивациялық-бағалау өлшемінің көрсеткіштері тілді өзін-өзі дамыту құралы ретінде пайдалануға дайындығын; жеке маңыздысы ретінде компенсаторлық құзыреттілікке қарым-қатынасты; жаңа компенсаторлық ресурстарды меңгеруге ұмтылуды; компенсаторлық құзыреттіліктің қалыптасуының өз деңгейін өзін-өзі бағалауды; әртүрлі қарым-қатынас жағдайларында компенсаторлық ресурстарды пайдалануда икемділік пен дербестік; қолданылатын компенсаторлық ресурстардың өнімділігін көрсетеді.
Компенсаторлық құзыреттілікті қалыптастыру бір жағынан, білімді, дағдылар мен іскерлікті дамыту есебінен, ал екінші жағынан – компенсаторлық стратегиялар жиынтығын толықтыру және компенсаторлық іскерлікті қалыптастыру есебінен жүзеге асырылады.
Компенсаторлық құзыреттілікті оқыту мазмұны әлеуметтік-мәдени интерференцияны жеңу құралы ретінде мыналарды қамтиды: компенсацияның вербалды / бейвербалды құралдарын білу, компенсаторлық стратегиялар туралы білім, компенсаторлық біліктер, ісәрекетке уәждер мен қарым-қатынас.
Семантикалық және когнитивті-концептуалды стратегиялар әлеуметтік-мәдени контексте мәндерді іздестіруге, тілдік құралдарды таңдау мен жинақтауға, тілдік базаны кеңейтуге, оқытылатын тілді реттелген жүйеге жүйелеуге, ұғымдардың тиісті жүйесін меңгеруге, ұлттық-мәдени ерекшелікті мәдениетаралық қарым-қатынас деңгейінде ұғынуға көмектеседі [6].
Шетелдік әдістемелік әдебиеттерде компенсаторлық стратегиялардың бірнеше жіктелуі ұсынылған [7]. Ең маңызды ретінде жетістік стратегиясы, ауытқу стратегиясы және паралингвистикалық стратегиялар көрсетілген. Ауытқу стратегиясы коммуникант ақпаратты беру әрекетін тоқтататынын немесе тақырыптан, сондай-ақ қиындықтарға әкелетін оған байланысты ұғымдардан аулақ болуын білдіреді. Ауытқу стратегиясы құрылымында келесі компенсаторлық іскерліктерді атап көрсетуге болады: өз пікірін түсіріп кету және негізгі ой тақырыбынан кету. Паралингвистикалық стратегиялар деп іске асыру барысында барлық қол жетімді паралингвистикалық құралдар (ым-ишарат, мимика, көзбен ымдау, дыбысқа еліктеу, интонация, тембр, суреттерді, заттарды көрсету және т.б.) пайдаланылатын стратегиялар түсініледі. Жетістік стратегиясы деп бастапқы жоспарланған коммуникативтік мақсатқа қол жеткізуге бағытталған іс-әрекеттер түсініледі. Бұл стратегия, өз кезегінде, келесі қосалқы стратегиялармен ұсынылған: жуықтату, орын ауысу, сөйлесіп отырған серіктесіне көмек көрсету, күту және антиципация.
Жуықтату қосалқы стратегиясы ізденуші идеяның, ойдың тілдік құралдардың көмегімен болжалды, жуық берілуіне негізделген іскерлікті болжайды. Сөйлеуші семантикалық белгілердің ізделіп тұрған бірлігімен жеткілікті ортақ лексикалық бірліктерді немесе құрылымдарды пайдаланады. Орын ауыстыру қосалқы стратегиясы іздестірілетін тілдік бірліктердің немесе конструкциялардың семантикалық және формалды белгілері туралы білім мен түсініктерді таңдап алынған бірліктер мен конструкцияларға көшіруге негізделген біліктерді қамтиды. Сөйлесіп отырған серіктесіне көмек көрсету қосалқы стратегиясы коммуникативтік қиындық жағдайында қажетті көмек алу мақсатында сөйлеу серіктесімен өзара іс-қимыл жасауды көздейді. Күту қосалқы стратегиясы жадқа дұрыс сөз немесе құбылыс келгенше уақытты ұтып алу үшін үзіліс жасау немесе толтырғыш сөздерді пайдалану. Антиципация қосалқы стратегиясы (ықтимал болжау) — бұл коммуниканттың сөйлеу тәжірибесінде бұрын кездеспеген сөздер мен сөйлеу құрылымдарын тікелей түсіну. Зерттеліп отырған мәселе бойынша дереккөздерді талдау арқылы компенсаторлық стратегиялардың мынадай негізгі түрлері анықталды:
1. Перефразалау стратегиясы
Жуықтату. Қалаған идеяның жуықтап берілуі.
Сөз тудыру. Қалаған ұғымды беру үшін жаңа сөзді ойластыру.
Сипаттамамен алмастыру. Қажетті сөзді пайдаланудың орнына заттың немесе әрекеттің белгілерін сипаттау.
Синонимдер. Қажетті сөздің синонимдерін пайдалану. 2. Орын ауыстырустратегиясы Тура аударма. Сөзбе-сөз аудару.
Кодтарды ауыстыру. Сөзді аудармай пайдалану.
3. Ауытқу стратегиясы
Тақырыптан ауытқу. Сөйлеуші тиісті лексика мен құрылымдарды білмесе, тақырыпты таңдамайды.
Пікірді жалғастырудан бас тарту. Сөйлеуші ой білдірудің тиісті құралдарының жетіспеушілігінен тоқтайды.
4. Қысқарту стратегиясы
Пікірдің формальды жағын қысқарту. Сөйлеуші сенімді емес ережелерді пайдаланбайды.
Функционалдық қысқарту. Тек белгілі бір тақырыптар мен сөйлеу актілерін пайдалану.
5. Жоспарлау стратегиясы
Оңайлату. Қызметтік сөздер мен аффикстерді қолданбау.
6. Болжау стратегиясы
Антиципация. Әңгімелесушінің сөздерін болжау.
Болжам. Контекст пен өзіндік өмір тәжірибесіне сүйеніп деректерді қолдану.
7. Этикалық стратегиялар
Кешірім сұрау. Сұхбаттасушының алдында білмегені үшін кешірім сұрау.
Көмек. Әңгімелесушіге көмек көрсету
8. Жадтан алу стратегиясы
Күту. Сөйлеуші қажетті сөз есіне түскенше күтеді.
Семантикалық өріс. Семантикалық өріс сәйкестендіріледі, содан кейін сөзді іздеуде көрініс табады.
Басқа тілдер. Басқа тілдегі тиісті сөзді пайдалану.
9. Паралингвистикалық стратегиялар
Ым-ишарат, мінез-құлық, көзқарас, суреттер, тембр және т.б. бейвербалды қатынас құралын пайдалану.
ҚОРЫТЫНДЫ
Жоғарыда айтылған мәселелерді қорыта келсек, компенсаторлық құзыреттілікті дамыту білім алушыларға мынадай мүмкіндіктер береді:
— рецепция саласында (оқу және тыңдау) тақырыптарға, алдын ала мәтінге (суреттер, диаграммалар, мәліметтер/фактілер және т.б.), негізгі сөздер немесе сөз тіркестері және т.б. бойынша мәтін мазмұнын, негізгі сөздерді немесе сөз тіркестерін және т.б. негізге ала отырып, мәтін мазмұнын суреттеу; мәнмәтін, тақырып, түбірі, жұрнақ, сөздердің мағынасын түсіну; түсіну үшін қол жетпейтін сөздерді елемеу/түсіріп тастау;
— айтылым саласында – белгілі сөздерді, сөйлеу үлгілерін пайдалану есебінен сөйлемді жеңілдету; өз сөзін өзгерту немесе оған түзету енгізу; бір ойдың мимикасын, ишаратын, сөйлесу формулаларын, қайталауларды, синонимдік өрнектерін, кіріспе сөздерді, перифразды, сипаттау, синонимдерді/антонимдерді, толықтыру, нақтылау, ойын жеткізу үшін баламалы алмастыруларды, риторикалық сұрақтарды пайдалану.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 Лапидус Б.А. Проблемы содержания обучения языку в языковом ВУЗе /Б.А.Лапидус. – М.: ВШ, 1986. С. 144.
2 Давыденко В.В. Компенсаторная компетенция как целевая доминанта иноязычного профильно-ориентированного обучения старших школьников // Известия Волгоградского государственного педагогического университета. 2013. -№ 2 (77).
3 Шамов Л. Н. Методика обучения иностранным языкам: теоретический курс. С. 70.
4 Пиз Л. Язык телодвижений. Как читать мысли окружающих по их жестам. – М.:Эксмо, 2003.
5 Горанская М. Формирование компенсаторной компетенции в иноязычной письменной деловой речи студентов неязыковых вузов : автореф. дис…. канд. пед. наук. — Петрозаводск, 2011.
6 Папикян А.В. Формирование компенсаторной компетенции как средства упреждения и преодоления социокультурной интерференции :дис. … канд. пед. наук. – Пятигорск, 2011.
7 Милованова Л.А. Профильно-ориентированное обучение иностранным языкам (английский язык, старшая ступень средней общеобразовательной школы): монография. – Волгоград: Перемена, 2006.
А.К.Курманова, Н.К.Смагулова, С.К.Жукенова
Теоретические основы компенсаторной стратегии
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова г. Кокшетау, Республика Казахстан
В статье рассматривается эффективность использования компенсаторных стратегий в формировании функциональной граммотности учащихся по обновленному содержанию образования.
Анализируются виды и цели компенсаторных стратегий, помогающих предотвратить разрыв коммуникативных связей, в связи с дефицитом ячзыковых граммотности обучающихся.
Систематизированы точки зрения отечественных и зарубежных ученых. Указаны смысловые значения компенсаторных стратегий, используемых в процессе обучения, а также рассмотрены смысл и значения компенсаторных стратегий при формировании функциональной граммотности учащихся.
А.К.Кurmanova, N.К.Smagulova, С.К.Zhukenova
Theoretical foundations of compensatory strategies
Sh.Ualikhanov Kokshetau State University
Kokshetau, Kazakhstan The article discusses the effectiveness of compensating strategies used to form the functional literacy of students on the basis of updated content. Compensation strategies have been classified as a place of prevention of communicative communication breakdown due to the deficit of linguistic means of the student. Domestic and foreign scholars have a systematic approach to compensatory strategies. The types of compensatory strategies used in the educational process are shown. The essence and significance of compensatory strategies will be reflected in the formation of functional literacy of students.