ДОПОЛНИТЕЛЬНЫЕ ПРЕДМЕТЫ ВОИНСКОГО СНАРЯЖЕНИЯ БАТЫРА
(ПО МАТЕРИАЛАМ КАЗАХСКОГО ЭПОСА)
В статье рассмотрены наименования и детали дополнительных предметов воинского снаряжения. Они составляют определенный пласт лексики, часть которой продолжает бытовать в современном казахском языке.
Проведено этнолингвистическое объяснение военной лексики казахского эпоса, при этом привлечены внеязыковые (исторические, этнографические, фольклорные) данные, которые позволяют глубже проникнуть в этимологическую природу терминов и терминосочетаний и вскрыть закономерности их структурно-семантического развития, выяснить общетюркский фонд этих слов и истоки заимствованных лексем, также определить хронологические рамки и сферы их бытования.
Ключевые слова: эпос, военная лексика, этимология, семантика, этнолингвистика.
ВВЕДЕНИЕ
В богатой и разнообразной по своему составу лексике казахского эпоса центральное место занимают наименования личного оружия эпических персонажей, принадлежности воинского снаряжения, дополнительные предметы.
К дополнительным предметам воинского снаряжения относятся: пышақ «нож», кездік «охотничий нож», арқан «аркан», кісен «железные путы», тор «сеть», шынжыр «цепь», құрық «курук» (длинная жердь с петлей на конце для поимки лошадей), күнді «ярмо», бұғау «наручники», қамшы «плеть», аса «посох», келте «короткая палка», қолатқы «вид ярма», сақпан «праща», сырық «шест, жердь», қолақпан «разновидность дубинки», «колотушка», қолағаш «колотушка», «вид дубинки», қолаба «разновидность дубинки», сақетер «вид катапульты», кертартар «вид кнута» и др.
ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ
Надо сказать, что все эти вышеуказанные слова употребляются как предметы быта в повседневной жизни народа. Однако в казахском эпосе (в дальнейшем — КЭ) они являются не только предметами быта, но и неотъемлемыми принадлежностями воинского снаряжения, благодаря чему их наименования приобретают иную семантическую окраску. Так, пышақ «нож» в КЭ используется как обозначение оружия для нанесения удара противнику в рукопашном бою, так же кездік «малый нож» и сочетания құс кездік «охотничий нож» қара кездік «испытаннный, подержанный ножичек», обозначающие как необходимые атрибуты воина-охотника. Этимология слова пышақ «нож» не выяснена. Оно считается производным от глагольной основы пыш-(с множеством коррелятивных вариантов: пыс-//піш-//быш-//б1ч//быш-//б1ч-//быч- и др.) с центральным (генерализующим) значением «резать». Сравнивая внутренние формы бич-//быч- в разных тюркских языках, Э.В. Севортян в свою очередь возводит его к существительному би~бы в значении «нож», «лезвие» [1, 158-159].
Что же касается этимологии кездік, то здесь мы, видимо, имеем дело с корневой глагольной морфемой кес- «резать», «отрезать», в которой конечный [с] преобразовался в [з] по фонетическим условиям.
Пышақ и кездік как наиболее употребляемые слова образовали в казахском языке ряд устойчивых выражений, в том числе этнографических фразеологизмов: қырық пышақ болу «сильно поссориться, подраться», пышақ үстінен үлесу «разобрать моментально» и др. Каждый из них имеет в своем первоначальном образовании конкретные этнографические мотивы и образно-фоновую основу.
Қамшы «кнут, бич», «плетка» в КЭ выступает в качестве оружия для нанесения удара противнику на близком расстоянии.
В КЭ встречаются сочетания лексем, обозначающие следующие разновидности қамшы:
сегіз өрме бұзау тіс қамшы «кнут из восьми плеток в виде зубов теленка», бұзау тіс қамшы «плетка, похожая на зубы теленка» и др.
Қамшы обычно состоит из следующих частей: 1) сап // қамшы сабы «кнутовка» или «ручка», которая изготовляется из разных материалов, в том числе и из голени джейрана и сайгака; 2) өрім «плетка» (плетёная часть кнута) изготовляется из разных видов кожи; 3) бүлдіргі «ремешок в виде петли на кнутовке» (для ношения кнута на запястье); 4) алақан «кожаное соединение кнутовки с плеткой»; 5) шырмауық «металлическая обводка», «ременная отделка кнутовки».
Қамшы, выступая стежневым словом, образует в казахском языке немало устойчивых фразеологических оборотов: қамшының сабындай (қысқа) өмір «короткая жизнь в длину кнутовки»; қатын өлді – қамшының сабы сынды «жена умерла – кнутовка сломалась». Отдельные выражения с қамшы связаны с обычаями и традициями народа: қамшы тастау «оставить кнут» — обычай, когда путник, ненароком оставив кнут у человека, у которого он гостил, имеет повод вернуться в гостеприимный дом. Многие формы народного ритуала, например, «просьба о предоставлении слова у бия во время спора», «вход в юрту с мирными намерениями» и др. сопровождаются использованием кнута: в первом случае проситель слова, поднимая свой кнут бросает его перед собою, во втором – при входе в юрту оставляет кнут на улице (у канатного пояса юрты).
Этимология қамшы неясна, она не нашла удовлетворительного объяснения в научной литературе.
Келте «короткая палка» — вид самодельного вспомогательно предмета, которым пользовались персонажи КЭ. Келте, встречающееся в киргизском эпосе, К.К.Юдахин рассматривает как «род старинного ружья»: ақ келте «название ружья богатыря Манаса» [2, 371] с указанием на иранское происхождение. Ср. тадж. калта «короткий, куцый» [3, 177] . Отсюда в первом случае келте в результате метонимического переноса (келте ағаш, келте таяқ «короткая палка») стало обозначать «короткую палку», а во втором (т.е. в киргизском языке) – «укороченное ружье», «обрез». Можно допустить и другое объяснение: келте в казахском эпосе восходит к иранскому производному калтак «палка, дубинка» [3,178].
Арқан «аркан» – предмет быта, но в эпическом контексте используется в качестве дополнительного средства пленения противника или привязывания боевого коня.
В эпосе встречаются сочетания лексем, обозначающие следующие разновидности арқан: алты қабат ала арқан «пестрый аркан из шести жилок»; алпыс құлаш ала арқан «пестрый аркан длиною в шестьдесят размахов рук»; шынжыр арқан «аркан-цепь» и др.
Арқан обычно изготовлялся из шерсти, или из шерсти вперемежку с конскими волосами, или из одних волос. Наиболее популярными в народе были қыл арқан «аркан из волос», ала арқан «пестрый аркан» (плетенный из белой шерсти и черных волос). Встречаются также жібек арқан «шелковый аркан», который обычно используется в качестве привязи для будущего богатырского коня. Приведенный выше шынжыр арқан «аркан в виде железной цепи» в эпосе использовался для заковывания пленных. В КЭ шынжыр арқан или просто шынжыр «цепь» употреблялся также в качестве плетки в рукопашном бою на близком расстоянии.
Этимология слова арқан дана в ЭСТЯ [1, 175-176] как отглагольное производное, образованное от глагола аркы — (с вариантами) в значении «плести», «сплетать», «вязать» и отглагольно-именного аффикса – н со значением орудия, средства и результатов действия. Там же приводятся и другие возможные этимологии лексемы арқан.
Видимо, арқан относится к более древним элементам тюркских языков, вошедшим во все сферы жизни кочевого общества. Этим, пожалуй, и объясняется его широкое бытование в языке КЭ и в других жанрах устно-поэтического творчества. Это слово образует немало устойчивых выражений, в которых улавливается не только его предметный, но и этнографический и даже сакральный, мифологический смысл. Ср.: ала арқанның жібін кесісу «расстаться раз и навсегда», ер мойнында қыл арқан шірімес — «джигит не останется в долгу», қыл арқан «символ покорения», «смертная угроза», күн арқан бойы көтерілді «солнце поднялось на высоту (длину) аркана» и др.
Тор «сеть» – один из дополнительных предметов воинского снаряжения, используемый для внезапного захвата врага. Судя по материалам КЭ, в этих целях использовалась сеть, сплетенная, в одном случае из прочной веревки (аркана), а в другом — из железных колец — темір тор «железная сеть».
Тор – общетюркский корень (в значении «сетка», «сеть»), широко распространенный почти во всех современных тюркских языках и образующий немало производных основ (ср. каз. торы – «обволакивать, окутывать»; «окружать со всех сторон», торлау «обметать петли», торап «перекресток», узел, переплетение чего-либо» и др.) и устойчивых сочетаний: торға түсу «попасть в сети», «попасть в западню», тор жаю «ставить сети» (не только птиц, но и человека).
Бұғау «наручники» – один из дополнительных атрибутов воинского снаряжения. Отсюда бұғау салу перен. «закабаление», «заточение».
В этимологическом отношении бұғау – собственно тюркское слово, состоящее из синкретичного корня бу ~ боғ «душить», «давить», «стягивать», «запрудить» // «удушье», «запруда» и аффикса -ау, коррелятивным вариантом которого является -ақ; ср. уйг. боғақ//поқақ «зоб» и др.
Құрсау или темір құрсау «железные оковы». Құрсау и бұғау употребляются в языке КЭ как синонимы, но между ними имеется определенное различие. Бұғау – это “наручники”, соединенные цепью[4, 474]. Отсюда: қолына бұғау, аяғына кісен салу «надеть на руки наручники, а на ноги кандалы». Что же касается құрсау, то это слово, видимо, первоначально означало «железный обруч». Құрсау в этой функции употреблено в переносном значении, а его основное значение – «обруч, надеваемый на бочку, кадку». См. дальнейшее развитие этого значения в устойчивом сочетании жау құрсауына түсу «попасть во вражеское кольцо». Этимологически құрсау – производная основа, состоящая из корня құр «пояс, кушак, ободок, лента» и сау «емкость». От құрсау образована производная глагольная основа құрсану в смысле «вооружиться до зубов, облачиться защитной броней».
Күнді “ярмо”. В комментарии издателей эпоса күнді — “темір шынжыр”, т.е. “железная цепь”, с чем трудно согласиться. Эпический текст гласит следующее: Аяққа салды кісенді, Мойынға салды күндіні… –“На ноги надели кандалы, а на шею — колодку ”. Следовательно, под предметом күнді надо подразумевать “ярмо, деревянную колодку”, считавшуюся в древности орудием наказания.
Слово күнді//күнде встречается и в бытовой лексике казахов в значениях: 1) күнде или күнде жіп “веревка, которую набрасывают на шею и заднюю ногу строптивой кобыле при доении”; 2) “деревянная соха (с ярмом)” (4, 328).
Надо полагать, что между этими значениями слов күнді//күнде (в эпическом и бытовом смысле) имеется определенная семантическая связь: во всех случаях мы имеем дело с предметами усмирения (строптивого животного, преступника) и запрягания (вола, коня).
Қолатқы “колодки”. В эпическом тексте это слово встречается как наименование предмета, который надевают пленному на ноги. Нам представляется, что это слово заимствовано из русского колодки, преобразованному в қолатқы в процессе фонетической адаптации. Русские слова в КЭ встречаются редко, но имеет место.
Қолаба в языке фольклора встречается в следующем контексте: Өкпеден салдым қолаба… – “в грудь нанес удар колабой”. В “Толковом словаре казахского языка” қолаба определяется как “дубинка большого размера, колотушка, одним ударом которой можно свалить человека” (4, 291). Подчеркивается её большой размер и в следующем фольклорном тексте: Менің атым қолаба, Сырымды білсең жолама – “Мое имя колаба дубина, коль знаешь меня (как здоровяка), то лучше не прикасайся”.
Этимологически қолаба, на наш взгляд, связано с қол “рука” и -аба (?). Функционально-семантическое созвучие с қолаба обнаруживается у қолағаш и қолақпан. О широком употреблении в прошлом говорят такие известные сравнительные обороты как: мұрны қолақпандай “нос его огромный, как колотушка”, “қолағаш мұрын” (о большом носе).
Кісен «железные путы», «оковы», «кандалы» – один из необходимых дополнительных предметов воинского снаряжения. В отличие от бытового назначения кісен «железные путы», в эпосе это слово употребляется для заковывания ног пленного. Соответственно этому оковы, кандалы (для человека) отличались от кісен для лошадей не только своими размерами, но и весом, механизмами запирания и т.п.
Кісен распространенное слово в тюркских языках: кирг. кишен «оковы, кандалы; железные путы» [2, 390]; уйг. кишән «путы, кандалы, оковы» [5, 105]; алт. кижен «оковы» и др. Тем не менее, этимология кісен остается неясной.
Құрық «курук», «длинная жердь с арканом и петлей на конце» (для поимки лошадей в табуне). Помимо прямого назначения құрық в эпических повествованиях использовался также в качестве дополнительного предмета воинского снаряжения: Қайың құрық қолында, Бар қаруы бойында, Естеміс келді соңынан…– «Следом пришел Естемис в полном снаряжении, а в руках держал березовый укурук». В этом тексте обращает на себя внимание выражение «бар қаруы бойында» («в полном снаряжении»). Следовательно, құрық использовался не в качестве сменного, а вспомогательного предмета воинского снаряжения.
В качестве дополнительного предмета использовался также сырық «шест, жердь».
В народе құрық и сырық как предметы быта кочевого хозяйства весьма употребительны. Ср. құрық тимеген асау «строптивый, которого не коснулся еще курук»; құрыққа сырық жалғау «чрезмерно преувеличивать» и др.
Сақпан «разновидность пращи» – предмет для метания камня. Обычно состоит из небольшого куска кожи, к которой прикрепляются с двух сторон две веревки (длиной 1-1,5 м). Вложенный в кожу камень можно метнуть на большое расстояние, предварительно раскрутив рукой и выпустив одну из веревок. В КЭ сақпан употребляется в составе сравнения, а не в значении своеобразной катапульты для метания камня. Но из сравнения можно понять, что этот предмет использовался эпическими персонажами в необходимых случаях для поражения противника камнями разного размера. Надо отметить, что сақпан по своим структурно-семантическим признакам относится к разряду таких дополнительных атрибутов снаряжения, как қолақпан «разновидность дубинки», балақпан «разновидность пращи», им обычно пользовались для вспугивания воробьев, поедающих зерна злаков на поле.
ВЫВОДЫ
Таким образом, в комплекс дополнительных предметов воинского снаряжения входит большое число его атрибутов, которые одновременно выполняют функции соответствующих предметов быта в домашнем хозяйстве или скотоводстве. Однако, как мы уже отмечали, эпический контекст придает этим словам иной смысл. Они воспринимаются нами в разных эпизодах повествования как обозначение дополнительных предметов воинского снаряжения. Тот же пышақ в эпосе – это уже не кухонный нож, а холодное оружие, которым пользовались в рукопашном бою эпические персонажи. То же можно сказать и о таких лексемах, как арқан, қамшы, күнді и др. На этой основе проясняется функциональная двойственность данных предметов.
Исследование языка эпоса могут быть использованы при составлении историкоэтимологического словаря казахского языка.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ
1 Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на букву «Б» / АН СССР. Ин-т языкознания. — М.: Наука, 1978. – 349 с.
2 Юдахин К.К. Киргизско- русский словарь. – М., 1965.- 973 с.
3 Таджикско- русский словарь. – М., 1954. – 789 с.
4 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы, 1982. Т.2 – 624 б.
5 Русско- уйгурский словарь. — М., 1956.- 1474 с.
А.Ж. Мұқатаева
Батырдың әскери жабдығының атаулары мен қосымша зат бөлшектері (қазақ эпосының материалдары бойынша)
Алматы қ., Қазақстан Мақалада әскери жабдық атаулары мен қосымша зат бөлшектері қарастырылған. Белгілі бір сөздік қор құрайтын олардың бір бөлігі қазіргі қазақ тілінде де қолданылады.
Қазақ эпосының әскери сөздік қорына этнолингвистикалық түсініктеме жүргізілді, мұнда терминдер мен сөздік тіркестердің этимологиялық сипатына тереңірек үңілуге және олардың құрылымдық-семантикалық даму заңдылықтарын ашуға, бұл сөздердің жалпытүріктік қоры мен кірме сөздердің көзін анықтауға, сондай-ақ олардың хронологиялық шеңбері мен қолданыс аясын анықтауға мүмкіндік беретін тілден тыс (тарихи, этнографиялық, фольклорлық) деректер келтірілген.
A. Mukhatayeva
Supporting items of war outfits of a batyr (based on the information of Kazakh epic)
Almaty, Kazakhstan
The article describes the names and details of the subsidiary military accoutrements. They constitute a certain stratum of vocabulary, some of which continues toprevail in the modern Kazakh language.
Ethnolinguistic explanation of the Kazakh epic military vocabulary was conducted with the envolvement of extralinguistic (historical, ethnographic, folklore) data that allows interpenetrate into the nature of etymological terms and their combinations, reveal patterns of their structural and semantic development, find common Turkic foundation and the origins of these words, and source of borrowed lexical items, also determine the chronological framework and scope of their existence.
ӘОЖ 02.15.31
Г.Р. Нұрекешова
филология ғылымдарының кандидаты, Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік
университеті, Gulnaz_N71@mail.ru
АҒЫЛШЫН-ҚАЗАҚ-ҚЫТАЙ КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ
МИФОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙНЕЛЕРДІҢ ҰЛТТЫҚ-МӘДЕНИ ҚОЛДАНЫС АЯСЫ
Мақалада ағылшын-қазақ-қытай халықтарының көне мәдени мұрасы болып саналатын мифологиялық шығармалары тілдік тұрғыда қарастырылады. Ұлттық мәдениеттің қайнар көзі мифологиялық шығармалардағы мифологемалардың лингвомәдени ерекшелігін анықтау арқылы тілдік құбылыстардың табиғатын, қолданылуын, семантикалық жағынан өзгеріске ұшырауын, ұлттық танымды меңзейтін ұлттық-мәдени ерекшелігін айқындайтын танымдық ақпараттарды жан-жақты зерттеу қазіргі таңда өзектілігімен маңызды екендігі мақалада үш тілде салыстыра-салғастыра отырып сараланады.
Бастауын мифтік ойлаудан алып, қазіргі көркем шығармаларда да жалғасын тауып келе жатқан мифологиялық бейнелердің жасампаздығымен қатар, ұлттық дүниетанымды көрсетуде, танытуда тілдің ғаламдық бейнесін айқындауда таптырмас құрал екені зерделенеді.
Кілт сөздері: мифологема, мифологияландыру, құндылықтар, ұлттық сана, мәдени рух, анимистік болжам.
Миф ғалам мен адам туралы, Құдайлар мен құбыжықтар туралы, рухтар мен әруақтар, алғашқы адамдар мен батыр сипатты пенделер туралы түсінік. Ертедегі адам мифті ойдан шығарылған ертегі деп емес, керісінше, бүкіл дүниенің жалғыз ақиқаты деп білген.
Миф – бүгінгі ғылымның, өнердің, мәдениеттің бастапқы, бір-бірінен ажыратылмаған сатысы. Мұндай ажыраспаған күйді ғылымда әдетте синкреттілік дейді. Мысалы, ертегі мен жырдың басында миф жатыр, яғни бүгінгі ертегі мен жырды байыптап қарап, белгілі бір заңдылықтарға сүйене саралай отырып, ежелгі түсініктерді сұрыптап, бөліп шығаруға болады.
Ағылшын, қытай және қазақ халқы әр-қилы заманннан өтіп, сұрыптала сұлуланып, жинала сақталып, бүгінгі күнге жеткен көл-көсір фольклоры бар халықтар. Ғалымдар арасында мифтің пайда болуы мен бар болғандығы жайында нақты бір жүйедегі пікір жоқ. Тек мифке қатысты табиғи құбылыстың таңбалық бейнесі, тарихи оқиғалар туралы естелік, ырымдарды суреттейтін сиқырлы әңгіме, адамның сана-сезімінде (психикасында) болып жататын өмірлік құбылыстардың бейнесі, бейнелену барысы ретіндегі топшылаулар мен тұжырымдар ғана айтылады. Әйтсе де мифтің адамға әсері болатыны соншалық, мифтік кейіпкерлер осы күнге дейін адамзат санасында сақталған және түрлі елдің мәдениеті мен өнерінде рухани қызмет етіп, мәдени рухтағы адамдардың (әсіресе, өнер адамдарының) өмірінде өзіндік мәнін көрсетуде.
Бір сөзбен айтканда, өзін қоршаған заттар мен құбылыстарды алғашқы қауымдық адам өзінің тікелей қандас туысы ретінде қабылдайды. Бұл дүниені мифологияландыруға алып келеді: мифологияландыру — айнала қоршаған дүниені жандандыру, оған жан бітіру, содан соң оны түсіндіру — танымдық қажеттіліктерден келіп туындайтын процесс.
Таратып айтқанда, бұл процесс дүниені адами-өлшемдік деңгейде тұңғыш концептуализациялау идеясына, дүниенің мифологиялық моделін адамзатгық өлшем тұрғысынан жасап шығаруға алғы шарт болып табылады.
Мифтік сананың логикасын зерттеушілердің ішінде француз ғалымы КЛеви-Стросс қай кезде де ойлау тәсілдері, ойлау қабілеттілігі бірдей болған деген көзқарас ұстанса, ЛЛевиБрюль басқаша пікірді ұсынады: “Алғашқы қауымдық адамдар дүниеге біздің көзімізбен қарайды, бірақ қабылдағанда басқаша сана-сезіммен қабылдайды” [1].
Миф – әдеби жырлардың туындауына жол салды. Дүниежүзі халықтарының тарихи дамуындағы мифологиялық жүйелерде кездесетін бір-біріне өте ұқсас, ортақ принциптермен және ортақ заңдылықтармен анықталады олар мифтің универсалдық сипатын көрсететін мифтік архетиптер, архитектоника мен құрылымындағы ауыспалы сюжеттер, сондай-ақ кейіпкерлер, «жасампаз қаһармандардың» (ру көсемдері, ру иелері) белгілі бір типологиясы. Грек әдебиетіндегі құдіретті күштердің қақтығысын суреттейтін «Одиссей» мен «Илиада» батырлық жырларының негізі – мифологияда. Сол Адам мифтерді өзі ойлап табады да, соларға өзі ерікті түрде бағынады. Мифтік бейнені түсіндіруде бір нәрсені көтермелеу, құдірет тұту белгілері бар. Ал қазақ халқында мифологиялық сана қабатында дүниеге келген алғашқы эпостық «Ер Төстік», «Төлеген батыр», «Сұр мерген», «Қара мерген» т.с.с жырлар бертінде ертегіге айналған. Қытай мифологиясының негізіндеде Хуань Ди мен Янь Ди аңыздары пайда болған [2].
Қазақ әдебиетінде бет әлпеті сүйкімсіз, мінез-құлқы өте нашар адамды «жалмауыз кемпір, мыстан» деп айтады, яғни жағымсыз кейіпкер ретінде қабылдаймыз. Ағылшын тіліндегі «witch (ведьма)» жақын. Енді оларды дифференциалды белгі бойынша салыстырсақ, сыртқы келбеттері, мінездерінің ерекшеліктері бойынша және прецеденттік жағдай арқылы маңыздануы осы прецеденттік есімдердің сәйкестігін көрсетеді.
Қазақ әдебиетіндегі Қыз Жібек пен Төлеген, ағылшын әдебиетіндегі Romeo and Juliet, қытай әдебиетінен Діңгек Құшқан деген кейіпкерлер таза, шынайы, бірақ бақытсыз, баянсыз махаббатың кейіпкерлері ретінде қалыптасып, сақталған. Ағылшын әдебиетінде widow – жесір әйел ретінде кең мағлұмат берсе, ал қазақ мәдениетінде ондай персонаждың жетім қалған баланы сол отбасындағы туған-туысқандарының асырап алатындығымен мәлім.
Бірінші әйелдерінен (бәйбішеден) қалған балаларды соңғы әйелдері (тоқалдар) немесе әпкелері асырап, өз балаларынан кем көрмеген. Сондықтан болар, қазақ мәдениетінде мұндай жағымсыз кейіпкер болмаған. Қытай ұғымында олардың бәрі де жарық дүниеге бейкүнә байланыс нәтижесінде келеді. Мысалы, иньдіктердің түпкі анасы кездейсоқ, қасиетті Қанкүрең Құстың жұмыртқасын жұтқаннан, бірінші Чжоустың анасы Дэудің ізін басып кеткеннен аяғы ауыр болады. Алғашқы адам туралы осы айтылғандар бір кезде «адам өз атасын білмей, тек анасын білді» деген. Бұл алғашқы аналық дәуірдің санадағы сарқыншағы іспеттес.
Тұрар Рысқұлов, Admiral Nelson, Шин Джи Хуаң (真嗣华) — халық қаһармандары, отан үшін ұмытылмас ерлік жасаған. Қазақ тілінде Қожа Насыр, ағылшын тілінде Joker, қытай тілінде 滑稽角色 (Huájī juése) атты есімдер көңілді, бірақ сенімсіз, байыпсыз адамды білдіреді, яғни мінез ерекшеліктері бойынша ұқсас келеді.
Қазақтардың ұлттық санасы оның өзіне тән ұлттық құндылықтарын бағамдау мен ұлттық мінезінің көрінісі, яғни менталитеті арқылы танылады. Ұлттық менталитеті қазақтардың табиғи-географиялық өмір сүру бейініне, шаруашылықты жүргізу жағдайына, көшпенді өмір салтына, жүздік және рулық туыстық қарым-қатынас жүйесіне негізделген ұлттық құрылымның ерекшелігіне байланысты қалыптасқан. Этностар менталитетінің барлығы бірдей дәрежеде айқын көрініс таппайды, бұл жағдай белгілі бір халықтың табиғигеографиялық өмір сүру және еңбек ету жағдайына, сол ұлттың ішкі құрылымдық ерекшелігіне және жүріп өткен қоғамдық-экономикалық формация жүйесіне байланысты болады. Айталық, қазақ халқының өзін қоршаған ортаны етене түсінуі мен қабылдауы өміртіршілік болмысының табиғи сипаты, олардың санасында уақыт пен кеңістік және адамның ішкі рухани әлемі, өмірдің мәні, адамгершілік-этикалық нормалары жайында ерекше түсінік қалыптастырды.
Қазақ халқына тән стереотиптік мінез-құлық пен қасиеттердің қатарына кіретін қонақжайлылық паремиологиялық қорда барынша сипатталған. Ежелден қонақжай, бауырмал халқымыздың қонақты сөзбен тойдыра алмайсың деген қағидамен қонағына «астындағы жалғыз атын сойып берер» деген мақалы осы қасиетті танытады. Нанымсенімдерінің негізінде олардың тілдік санасы айқын бейнеленген. Соның ішінде тұрақты сөз тіркестерінде тілдік сана берік орныққан деп айтуға болады. Сан ғасырлық тарихы бар, қазіргі кезде ең іргелі ұлттардың бірі болып саналатын ұлы Қытай халқының мәдениетінде де, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыпында, тіпті халықтың әдебиетінде наным-сенімдердің көріністерін көптеп кездестіреміз. Мәселен, «Қызыл сарайдағы түс», «Су бойында» романындарында ежелгі қытай мәдениетімен салт-дәстүрін, наным-сенімдерін ашып көрсетеді.
Ағылшын жазушысы Джон Толкиннің 1937 ж. жарық көрген «The Hobbit, or There and Back Again» атты повесі ағылшын дүние бейнесінің айқын көрінісі. Ағылшын ұлтына жиі телінетін этникалық стереотиптердің шынайы не жаңсақтығын зерттеу мақсатында аталған повестің Бильбо есімді бас кейіпкерінің образы алынды [3, 287]:
«Жалпы алғанда, мен хоббитпін (бойым биіктеу демесек). Мен ағаштарды, бақтарды және механикалық өзгеріске ұшырамаған ауылдың кең жазықтарын сүйемін. Мен түтікпен темекі тартамын және қарапайым ауылдық тамақты сүйсіне жеймін. Кестеленген көкірекшені ұнатамын және оны біздің сүреңсіз күндерімізде киіп жүруден қаймыққан емеспін. Менде тым қарапайым, ақкөңіл әзілқойлық бар, кеш ұйықтаймын және кеш тұрамын, әрине, егер орайы келсе. Айтарлықтай көп саяхат жасамаймын. Уэльсті (әрине, мына шахталар мен теңіз жағалауындағы жағымсыз курорттар құрылысынан кейін қалған дүниені) және валл тілін сүйемін, бірақ Уэльсте көп жылдан бері болғаным жоқ. Ирландияда жиі боламын (Эйрада – оңтүстік Ирландияда), бұл аралды және оның тұрғындарының көпшілігін жақсы көремін, бірақ осы ирланд тілі менде жиіркеш тудырады» Д.Р.Р.Толкин [4].
Ағылшындар ұлттық мінездерінің көптеген белгілерімен өздерінің арғы атабабаларына: сакстар мен кельттерге борышты. Саксондық белгілер өзіне-өзі сенімді, тәуелсіз, еркіндікті сүйетін Джон Буль образында нақтылы көрсетілген. Ал Қытайлықтар болмыс құпиялары мен өмір мен өлім мәселелерінен гөрі жарылқаушыларға бас иіп, оларға еліктеуді өздерінің қасиетті парызы деп санайды. Қытайлықтар өмірді құдайдың табиғаттан тыс күщтерінің сыйы екендігіне кеміл сеніп,дүниедегінің бәрі ұдай қозғалыста болады және жарықпен қараңғылық атты екі космостық күштердің өзара қақтығысынан әлем ұдайы өзгеріп отырады деп есептеген.
Ағылшын-қазақ-қытай тілдеріндегі мифологиялық бейнелердің ұқсастығын айқындар болсақ, қазақ халқындағы киелі деп қастерлейтін Ұмай Ана сияқты ежелгі гректерде де Гера атты құдай анасы болса, қытай халқында Сиван Му деп аталатын Ана патшасы болған. Сонымен қатар, қытай халқында әр жылға жануарлар тағайындап 12 жылды әр түрлі жануарлар есімімен атаған. Олар: тышқан, бұқа, жолбарыс, қоян, айдаһар, жылан, жылқы, қой, мешін, қораз, ит, доңыз.
Ағылшын жазушысы Джон Толкиннің «The Hobbit, or There and Back Again» повесінен ағылшын дүние бейнесінің айқын көрсеткішін төменгі перілікті білдіретін мифологемаларды таба аламыз [5]. Төменгі мифологияға тәңірлік мәртебесі жоқ мифтік тіршілік иелері жатады.
Эльфтер Ұлыбританияға ағылшындық сакстармен бірге келген және перілерді біртіндеп алмастырған табиғаттан тыс тіршілік иелерінің жалпы атауы болып табылады.
Үлкен Эддалар Liosalfar халқы – жағымды және қайырымды жарқын эльфтар туралы және Dockalfar халқы — жер асты озбыр, қара пиғылды эльфтарды тілге тиек етеді.
Ағылшын тілінде elf – locks – «эльф бұрымы» – шатасқан шаштар, elf – arrows – «эльф жебесі» – тас үйінділер, elf – shot – «сиқырланған» мәніндегі эльф атысы сөздері elf-тен шыққан туынды сөздер.
Кез келген көне мифологияда адамды қоршаған әлем белгілі бір атрибуттар, қызметтер және қасиеттер аямай берілген, ғажайып күш түрінде беріледі. Dwarfтар –
«ергежейлілер»-германдық пұтқа табынушылық
мифологиясының маңызды құрамдасы. Кішкентай перілер адамдар мен рухтар арасында аралық орынға ие.
Dragon өз бастауын латындық dracon, draco — айдаһар деген сөзден алады. Бұл сөз «ашық, жарқыраған» мағынасындағы көне ағылшындық torht сөзімен төркіндес болып табылады. Алғашқы айдаһарлар сумен байланыстырылған, өйткені рептилиядан шыққан. Дегенмен ортағасырлық ертегілерде айдаһарлар құрлықтағы тіршілік иелері ретінде қабылданған.
Ағылшын айдаһарларын кейде knucker немесе nucker деп атайды. Бұл сөз ағылшын-саксондық nicor (су құбыжығы) деген сөзіне келеді және көне ағылшындық Беовульф батырлық поэмасында еске түсіріледі [6].
Қытай халқында Хуан-ди жердің сиқырлы күштерінің жанды бейнесі саналған. Көне шығармаларда осы екі ағайындының сұрапыл шайқастары туралы миф бар. Шайқаста Хуан-ди жеңіп шығады. Негізінде от пен жердің күресі туралы ұғымдар жатыр деп болжауға болады. Аңыз бойынша, бір күні қызыл құс тұмсығына дәнге толы тоғыз масақты қыстырып әкеледі. Құс дәндерді түсіріп алады. Янь — ди оларды жерге отырғызады. Өсіп шыққан дәндердің дәмін көрген жан мәңгі өмір сүреді. Адамдардың түп атасы Фуси деген батыр деседі. Ол адамдарға аңшылық пен балық аулауды үйреткен гусли аспабын ойлап тапқан, ет пісіруді үйреткен, үйлену ережелерін қалыптастырған деп саналады. Янь-дидің көмекшісі Чжумин жазғы ауа райына басшылық етеді [7, 119].
Си Ван Му (缝制它) түркі халқындағы Ұмай ана келбеттес, екеуініңде қызметі ұқсас. Оның бет-бейнесі: құйрығы барыс, тісі-жолбарыс, ұзын шашты әйел заты ретінде сипат алады. Тұйқы шашына түрлі түсті шаншулар қыстырып жүретін, нақты қай жыныста болғаны анықталмаған бейне. Тек оның ұзын шашына қарап оны «әйел» деп ойлаған [1].
Мифтің теориясы әлі күнге дейін толық құрылмағанымен миф туралы әр түрлі концепциялар, болжамдар XIX ғасырдың ортасынан бері қалыптаса бастаған. Солардың ішінде Э.Тейлордың, Г.Спенсордың, В.Вундттың,
К.Г.Юнгтың, Р.Барттың, Дж.Фрезердің, Ф.Лосевтің және Қазақстан зерттеушілері Б.М.Тлеубердиев, Б.Ақбердиева, С.Е.Керімбаеваның да ғылыми тұспалдары бар.
Ш.Ыбраевтың айтуынша мифтердің негізінде анимистік болжам жатыр, себебі мифтерде жансыз заттар жандылар ретінде қарастырылып, жанға ие болады. Жандылардың іс-қимылдарын оңай түрде түсіндіруге болады [].
Міне, мифология – ертеден келе жатқан кеңістікті қайтадан танып білуге жол ашып беретін кілт. Өткен заманның ұмыт болуға айналған қабаттарының бетін аршып, танымды еске түсіруге мүмкіндік беретін мифология қазіргі таңда да өзектілігімен ерекшеленеді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы: Ана тілі, 1998.
2. Ақбердиева Б. Сөз мағыналарындағы мифологиялық элементтер // Тіл тарихы және сөз табиғаты. Алматы: Ғылым, 1997, 59-63 б.
3. Tolkien J.R.R. The Hobbit. – М.: Юпитер-Интер, 2003. – 287 с.
4. «Tolkien’s Hobbit fetches £60,000». BBC News. 18 March 2008. Retrieved 6 June 2008.
5. Drout, Michael D.C., Tolkien J.R.R.Encyclopedia: Scholarship and Critical Assessment.
Routledge. ed. (2007). ISBN 0-4159-6942-5.
6. Қасқабасов С. Қазақ мифі және әлемдік мифология // Жұлдыз, 1998. №12.
7. Ақбердиева Б. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық құрылымдар. Филол. ғыл. кан. дис.: — Алматы: А.Байтұрсынұлы ат. Тіл білімі иниституты, 2000. — 119 б.
8. Ыбраев Ш. Қорқыт және шаманизм // Қорқыт Ата. Энциклопедиялық жинақ. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. – 595 б.
Нурекешова Г.Р.
Область применения национального и культурного использования
мифологических образов в англо-казахско-китайских художественных произведениях
В статье с языковой точки зрения рассматириваются мифологические произведения, являющиеся древним культурным наследием англо-казахско-китайских народов.
О важной актуальности на сегодняшний день всестороннего изучения природы и применения языковых явлений путем определения лингвокультурных особенностей мифологем в мифологических произведениях, являющихся источником национальной культуры, семантических преобразований, изучения познавательных сведений, определяющих национально-культурные особенности, указывающие на национальное сознание проанализировано в статье на трех языках.
Наряду с созидательностью, берущей свое начало с мифических размышлений и продолжающихся в современных художественных произведениях, мифологические образы изучены как незаменимый инструмент в изучении и представлении национального приозведения в определении глобального образа языка.
Nurekeshova G.R.
Scope of national and cultural use of mythological images in Anglo-Kazakh-Chinese art works
Mythological works that are the ancient cultural heritage of the Anglo-Kazakh-Chinese peoples are considered in the article from the language point of view.
Important relevance of comprehensive study of nature and the application of linguistic phenomena by determining the linguocultural features of mythologems in mythological works that are the source of national culture, the semantic transformations, the study of cognitive information that determine the national and cultural characteristics which point to national consciousness is analyzed in this article in three languages.
Along with creativity, originating from mythical reflections and continuing in contemporary works of art, mythological images have been studied as an indispensable tool in the study and presentation of national identity in defining the global image of the language.