ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ АРХЕТИПТІК ДЫБЫСТАР ЖАЙЛЫ
Мақалада түркітану ғылымындағы сөз басындағы дыбыс алмасулардың архетипіне қарастырған болжамдарға шолу жасалады. Бұл өзекті әрі күрделі проблеманы зерттеуде әр қилы пікірлер бар. Зерттеушілердің басым көпшілігі Радлов-Богородицкийдің сөз басында й дыбысы болған деген болжамын қолдаған. Бұл болжамға қарама-қарсы пікірлер де айтылды.
Екінші топтағы ғалымдар – сөз басында аффрикат немесе дыбыс тіркесі болды деген болжамды ұсынушылар. Бұл болжамды ұсынушы – Г. Рамсдет. Г. Рамсдеттің сөз басында аффрикат болған деген пікірін Ш.Ақбаев, Ф.Абдуллаев, Б.Сағындықұлы секілді ғалымдар дамытты. Б.Сағындықұлы сөз басында гипотезалық күрделі аффрикат т с/ш болған деген ойын айтқан. Ол Батыс Ғұн тармағында тс (ц), ал Шығыс Ғұн тармағында тш (ч) аффрикаталары ең көне екендігін және бұлардың барлығы тілдік фактілермен нақтыланатындығын дәлелдеген.
Кілт сөздер: архетип, дыбыс, аффрикат, түркітану, түркі тілдері
КІРІСПЕ
Түркі тіл білімінде дыбыстардың акустикасы, артикуляциясы, алмасулары, сәйкестіктері, т.б. жайлы пікірлер айтылды. Бізге қызығы – ғалымдардың дыбыс архетипі жайлы көзқарастары. Архетип дегеніміз – адамзаттың барлығына қатысты ортақ бейнелер. Кез келген мифте, ертегіде бір-біріне ұқсас сюжеттер кездесіп жатады. Мысалы, Қорқыт, Аполлон, Ертөстік, Алпамыс, Гильгамеш, Одиссея, т.б. аңыз-ертегілерде көптеген ұқсастықтар бар. Юнг бұлардың барлығын ортақ схемаға құрылған адам жанының архетиптері деп санайды. Оның практикасында мынадай да жағдайлар болған: ол Африкаға саяхаттап барған кезінде әр түрлі психикалық аурумен ауыратын адамдардың түстерінен өздеріне мүлде таныс емес бейнелерді байқаған. Олардың түстердегі кейбір элементтер Грек, Рим мифологиясындағы мифологемалармен ұқсас болған. Юнгтің ойынша, адам жаны кез келген жерде, аймағына, ұлтына қарамай түп бейнені жаңғырта алады. Юнг көрсеткен архетиптер мыналар: Сәби, Абыз, Ұлы ана, Дева (Бикеш), Самость (Тұтастық), Тень (Көлеңке).
Біз архетип терминін дыбысқа қарата қолданғанда, түп дыбыс, алғашқы дыбыс қайсы деген мәселеге көңіл аударамыз. Себебі дыбыс – сөздің алғашқы элементі. Дыбысты танымай, сөзді түсіндіру мүмкін емес. Сол себепті біздің осы мақаладағы міндетіміз – барлық дыбыстық сәйкестіктерге негіз болған түп дыбыс жайлы айтқан ғалымдар пікірін саралау және түп дыбысты анықтау болып табылады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Түркітануда алғашқы дыбыс жайлы айтқан – В. Радлов. Сөз басындағы й~ дж~ж~т~д~ч~ш~с~з … дыбыс сәйкестігі ғалымның назарына іліккен. Ол осы тізбектің басында й фонемасы алғашқы деп есептеген. 19 ғасырдың 80-жылдарында й архетипінің өзгеруін және дамуын былайша көрсеткен: j > з(дж), j >č, č> z, z > c, s > s`. 1908 жылы шыққан еңбегінде жоғарыдағы тізбек өзгерген: j > з(дж), j >č, č> z > s [1,256]. В. Радловтың бұл идеясын профессор В.А. Богородицкий әрі қарай дамытты. Оның ойынша, көне түркі тілі, половец тілі және көптеген «тірі» түркі тілдері й фонемасымен сөйлеген. Қырғыз және қырым-татар тілдерінде й фонемасы дж ұяң аффрикатына өтеді. Ал қазақ тіліндегі ұяң ж дыбысы дж африкаты негізінде пайда болған [2,106]. Ғалым й дыбысынан не себепті дж және ж дыбыстарының пайда болатынын түсіндірмеген, тек басқа жүйедегі тілдердегі дыбыс сәйкестіктері арқылы ғана ой айтып шектелген: «Можно принять, что дж – и ж` — представляют дальнейшее развитие j-, подобное изменению, например, народно-латинского j- в итал. дж и фр. ж, ср.итал. giuno, фр. juin «июнь» (по имени богини Юноны, лат. Juno) [2,106 б.]. В.А.Богородицкий дж аффрикатасының дамуына байланысты өз ойын әрі қарай былайша өрбітеді: тува, қарағас, хақас, шор тілдерінде қатаңға айналады (й дж ч), якут тілінде ч спирант с дыбысына ауысады, чуваш тілінде жіңішке с дыбысы пайда болады. Бұндай дыбыстық сәйкестіктердің ізі мадияр-бұлғар тілдері кезеңінен бастап сақталған (8-9ғ.ғ.).
Радлов-Богородицкийдің сөз басындағы дыбыстардың архетипі й фонемасы деген пікірін Б.А. Серебренников, Н.З. Гаджиева, Е.Д. Поливанов, И.Г. Добродомов, т.б. ғалымдар қолдаған. Осы ғалымдардың ішінде Б.А. Серебренников пен Н.З. Гаджиеваның орны ерекше. Олар В. Радлов пен В. Богородицкийдің пікірін қолдап қана қоймай, бұл тұжырымға қарсы пікір айтқандарға жаңа дәлелдер тауып, оларды барынша қорғаштады. Ғалымдардың дәлелдері төмендегідей:
1) Закономерность перехода й в дж перед гласными звуками имеет место в истории ряда языков. В испанском, португальском языках латинский й в начале слова перешел в аффрикату дж перед гласными звуками. В некоторых новоиндийских языках аффриката дж соответствует й в начале слова в древнеиндийском языке. Переход й в дж имел место и в иранских языках. Следовательно, все это не случайное фонетическое явление, а последствие определенной системы изменения звуков в данной позиции. Данный постулат должен служить основой предположения о первичности й в начале слова в тюркских языках.
2) Ғалымдар сөз басында й дыбысының дж аффрикатынан бұрын пайда болуына жанама фактілерді алға тартады. Кейбір түркі тілдерінде (мысалы, қырғыз, алтай тілдерінде) қысаң дауыстылардан кейін дж түсіп қалады. Ыр – жыр, ырақ – жырақ.
3) 17-18 ғасырлардағы ұйғыр әдеби тілінде й дыбысынан басталатын сөздер өте көп болған, ал сөз басында дж, ж дыбыстары сирек кездескен [3,107].
Сөз басындағы й~дж~ж~т~д~ч~ш~с~з…. сәйкестігінің дамуы туралы зерттеушілердің ойларын Э.Р.Тенишев былайша жинақтаған:
1. «Первичный *j наиболее полно сохранился в языках рунических, древнеуйгурских, караханидско-уйгурских, чагатайских, кипчакских и куманских памятников в силу традицонного момента в развитии древних литературных тюрксих языков. Из современных языков *j удержали больше всего огузские, в меньшей степени кыпчакские и карлукские языки».
2. «Ближайший этап развития j – это превращение его в дж (j>дж)». Дж аффрикаты сөз басында қыпшақ тобындағы тілдерде және қыпшақ тілдерінің әсеріне ұшыраған тілдерде (қырым-татар, салар, сарыұйғыр, өзбек, қырғыз тілдері) кездеседі.
3. «Путем ослабления и утраты смычки аффриката дж развивалась в щелевой звонкий ẑ». Ж дыбысы қыпшақ тілдеріне тән.
4. «В результате оглушения ẑ возник глухой смягченный ș, (ẑ>ș,) в чулумском, хакасском и сарыуйгурском языках, что составляет их единство вместе с другими признаками».
5. «Утрата щелевого элемента аффрикатой дж привела к образованию палатализованнного переднеязычного d` в алтайском языке с его глухой парой t`(з
(дж)>d`>t`).
6. Аффриката з (дж) в некоторых диалектах алтайских языков, развиваясь в дальнейшем, превратилась в глухие и звонкие заднеязычные согласные [т`> к`>қ иd`>г>ғ ].
7. Дж аффрикатының қатаңдануы арқылы ч (тш) аффрикаты пайда болған. Бұл алтай, шұлым, тува, тофа, сарыұйғыр тілдерінде көрініс береді.
8. Ызың ұяң з дыбысының шығуы д дыбысымен байланысты. Мысалы, татар, башқұрт, қарашай-балқар тілдерімен қатар, кейбір оғыз тілдерінде (әзерб.) ұшырасады.
9. З дыбысының қатаңдауы арқылы с қатаң дыбысы туындаған. С дыбысы хақас, якут және оның жіңішке түрі чуваш тілдерінде кездеседі. [1,275-277].
Айтылғандардың барлығын Б.Сағындықұлы төмендегі үлгі бойынша былай көрсетеді:
й (ен.-орх,ұйғ., код. кум., әзер түр., түркм., гаг) дж (қырғ., кар.бал., өзб., тат.диал.) дж – ж (қаз.,ноғ., қ.қалп., тат.,баш.) дж – ж – ш, (шұлым, хакас, сарыұйғ.) дж –д, – т, (алтай)
Й дж-д – т – к, –қ (алтай тілд.диал.)
дж- д – г- ғ (алтай тілд.диал.) дж — ч (алтай, тофа, тува, хакас, шор.т.б.) дж-д – з, – з ( баш.,тат.,әзер., кар.-бал.) дж – ч – ш – с (хакас, якут)
дж – ж’ з’ – с’ (чуваш) дж – д – дз – з — з’ (түркмен)
Бұл тұжырымдармен, яғни й дыбысын архетип деп есептейтін ғалымдардың пікірімен, біраз ғалымдар келіспейді. Г. Рамстедтің пікірінше, алтай дәуірінде дж африкаты й фонемасына ауысқан. Ғалым дж аффрикаты мен тіл ортасы й дыбысы көне дәуірлерде ұзақ уақыт қатар қолданылғанын айтады [4].
С. Малов болса, дыбыстардың көнелері ретінде дж, ч, ш дыбыстарын көрсеткен, ал й дыбысы жазуда өте сирек пайдаланылғанын алға тартқан.
Қарашай-балқар тілінің маманы Ш.Ақбаев «Фонетика диалектов карачаевобалкарского языка» еңбегінде сөз басындағы й~дж~ж~т~д~ч~ш~с~з…. сәйкестігіне ерекше көңіл бөледі. «Согласно вышеприведенным рассуждениям, рассмотренные современные начальные согласные, какие мы имеем по языкам и диалектам, исторически сходятся в одном фокусе в звуке дж, который в течение длительного времени реализовался по языкам и диалектам различным образом, проходя особый путь развития в каждом языке, дал все современные соответствия… Однако вся система вышеприведенных аргументов, говорящих о том, что дж – самый древний звук, из которого развились все другие звуковые виды, нарушается одним известным положением «о постоянном увеличении в составе тюркских согласных элементов звонкости», следовательно, об озвончении глухих. «Если для орхонского периода, – пишет А.М. Щербак, – характерно всеобщее употребление в указанной позиции только глухих заднеязычных и зубных (т, к и къ), то в отношении более отдаленного времени можно допустить и существование единого начального н». Число начальных глухих для еще более отдаленного времени можно пополнить еще одним звуком – глухим ч, который и дал в конечном счете современные начальные соответствия. Таким образом, самым древним из рассмотренных согласных вернее всего признать ч, и тогда наш пучок несколько видоизменятся [5, 87-88].
Өзбек ғалымы Ф.А. Абдуллаев Ш.К. Ақбаевтың бұл пікірін толық қолдайды. Оның ойынша, көне кезеңдегі түркі тілдерінің басым көпшілігінде сөз басында ч аффрикаты қолданылған. «Мы считаем тувинский, шорский, хакасский языки и северные диалекты алтайского языка, как и язык желтых уйгуров, самыми древними, сохранившими до наших дней, наряду с другими особенностями, основные фонетические признаки, характерные для тюркских языков еще задолго до появление письменности.
Джеканье для некоторых современных тюркских языков надо считать закономерным историческим процессом развития чеканья, а йоканье и выпадение начального согласного – дальнейшим развитием этого процесса. «Расщепление» аффрикаты (ч) на соответствующие согласные с, ш, т, дж, й и т.д. недостаточно объяснить лишь причинами фонетического характера, а следует рассматривать и как результат все более осложнявшейся формы общения, потребности дифференциации значений слов и грамматических элементов» [5,
201].
Қазақ тіл білімі ғылымында дыбыстық сәйкестіктердегі архетиптерді арнайы қарастырған – Б. Сағындықұлы. Ғалым «Фонологические закономерности развития лексики тюркских языков» атты еңбегінде былай деп жазады: «установить архетипы соответствий, которые в течение длительного времени порождали дискуссии в тюркологии. А именно главные из них: й ~дж ~ж ~т~ д~ ч~ ш~ с~ з в начале слова, л~ ш, р~ з и й ~дж ~д~ т~ г~ з~ д’з’~ р в середине и конце слова». Өз зерттеу еңбегінде ғалым архетип дыбысқа қатысты ойын білдіріп, жалғыз ғана фонеманы архетип деп атау қате екендігін айтады. Оның пікірінше, дауыссыз дыбыстар сәйкестігі тізбегінде аффрикаттар немесе дыбыстар тіркесі негізгі формалар болған. Мәселен, оғыз тілдерінің архетипі – тй, дй дыбыс тіркесі, қыпшақ тілдерінде дж арфрикаты, қарлұқ-ұйғыр тілдерінде тй, дй және дж, чуваш, якут, хакас, алтай тілдерінде тс (ц),тш (ч), тс (тьсь), дз (дьзь), қарашай-балқар тілінде дз, тс, тш, т.б. Және осы дыбыс тізбектерінің барлығы бір арнаға тоғысып, ең көне архетип т (с/ш) африкаттарының негізінде пайда болған деп есептейді. Сонымен қатар, Батыс Ғұн тармағында тс (ц), ал Шығыс Ғұн тармағында тш (ч) аффрикаталары ең көне екендігін және бұлардың барлығы тілдік фактілермен нақтыланатындығын көрсетеді[4,7].
Ол еңбегінде тс (ц) африкатасы татар тілінің мажар диалектісінде, сібір татарларының барабин диалектісінде, қарайым тілінің галицк-луцк диалектісінде, сондай-ақ солтүстікшығыс Анатолияның түрік говорларында кездесетінін айтады. Мысалы, цьгар (маж.тат.), цакыр, цап (бараб.тат.) Ш.Ақбаев ц африкатасы қарашай-балқар тілінің малқар диалектісінің кез келген сөзінің морфологиялық құрамында кездесетінін жазады. Дз аффрикатасы сарыұйғыр, салар тілінде ғана кездеседі. Мысалы, дзи (же), дзеп (жіп), т.б. Бұл аффрикат моңғол тілінде жақсы сақталған (дзураг –сурет, дзагал – кір, дзун – жаз). ТШ (ч) аффрикаты көптеген түркі тілдерінде кездеседі. ДЖ аффрикаты ч аффрикатасының ұяң варианты болып табылады. Бұл аффрикат түркі тілдерінде өте жиі қолданылады. Бұлардан бөлек ғалым Т,С, және Д, З, аффрикаталары, ТЙ мен ДЙ дыбыс тіркестері туралы, олардың қай тілдерде кездесетініне тоқталады. Т,С, және Д, З, аффрикаттары, ТЙ мен ДЙ дыбыс тіркестері тек түркі тілдерінде ғана кездессе, тс (ц), дз, тш(ч), дж барлық алтай семьясындағы тілдерде кездесетінін атап өтеді. Осы аффрикаттар мен дыбыс тіркестерінің ең көнесі ретінде ч және ц дыбыстарын көрсетеді. Не себепті ч мен ц аффрикаталары ең көне дегенді ғалым былайша дәлелдейді:
1. Әр қатаң дыбыстың ұяң сыңары болады: п-б, т-д, т.б. Аффрикат дыбыстар да қатаңұяң тізбегі арқылы жасалады: тс –дз, тш – дж, т,с, — д,з,, тй –дй. Түркологияда көне замандардағы сөздер қатаң дыбыстардан басталатындығы белгілі. Ұяң дауыссыздар кейін пайда болған.
Ескі замандарда жеке дыбыстар болмаған. Т. Қордабаевтың айтуынша, кез келген тілдегі дыбыстар бөлшектену, ажырау арқылы дамыған. Күрделіден жеңілге қарай ыдырайды. Мысалы, ц – т мен с дыбыстарына бөліне алады, ал керісінше қосылу процесі болмайды.
Ғалым *т с/ш (* жұлдызша қайтадан қалыпқа келтірілген архетипті білдіреді) күрделі аффрикаты тарихқа дейінгі уақыттан қазіргі уақытқа дейін дамудың 4 кезеңін өткерді дейді. І кезеңде алтай тілдері бөлінген жоқ. Олардың тілдерінде ц мен ч аффрикаттары реликт ретінде сақталған. Шартты түрде алтай тілдерін екіге бөлуге болады. Олар: ц тілі және ч тілі. Солтүстік-шығыс тілдері ц –мен, ал оңтүстік-батыс тілдері ч-мен сөйлеген. Бұл тезис кейінгі жылдардағы тілдік фактілер негізінде дәйектелген. ІІ кезеңде *т (с/ш) гипотезалық күрделі аффрикат толығымен жоғалады. Қайтадан қалыпқа келген тс (ц) және тш (ч) аффрикаттары әрі қарай дамиды. Тс мен тш құрамындағы с және ш дыбыстары екінші кезеңде екпінге байланысты әлсіреп жоғалады, оларды эпентезалық һ және й дыбыстары ауыстырады. Тсның орнын тһ, тш-ның орнын тй дыбыс тіркестері алмастырады. Бұл кезеңде тш(ч) ~ тй ~ тс(ц)~ тһ дыбыс алмасулары қалыптасады. Осы дыбыстық сәйкестіктер ешбір тілде сақталмаған. Дегенмен жанама дәлел ретінде ғалым тһ дыбыс тіркесінің әзірбайжан тілінде сөз басында келуін (тһар, тһерек), сөз басында т дыбысы мен һ дыбысынан шыққан қ, к дыбыстарының алмасуын, башқұрт тіліндегі һ дыбысы түркі тілдерінде с дыбысына сәйкес келуін (һаран-саран, һүт-сүт), осы дыбыс тіркесінін көне және жаңа тілдерде (әсіресе, үндіеуропа тілдерінде) кездесетінін келтіреді.
ІІІ кезеңде түбір сөздердің бастапқы қатаң дыбыстары жаппай ұяңдана бастаған. Қатаң аффрикаттардың ұяңдануы төмендегідей қалыптасты:
І. тс (ц) >… >… > дз ІІ. тһ >… >… > дһ
ІІІ. тш >… >… > дж
ІV. тй >… >… > дй
Осы кезеңге тән мынадай дыбыс сәйкестіктері пайда болады: солтүстік-шығыс алтай тілдерінде тһ~дһ~тс(ц)~дз сәйкестігі және оңтүстік-батыс алтай тілдерінде тй~ дй ~тш (ч) ~дж сәйкестігі. Ал жалпы алтай тілдерінде тс (ц)~ тш (ч)~тһ~тй~дз~дж~дһ~дй сәйкестігі құрылады. Бұлардың реликтері бүгінгі күнге дейін сақталған.
ІV кезең тек түркі тіліне ғана қатысты. Бұл кезеңде сөз басындағы аффрикаттар ыдырап, қарапайым фонемалар пайда болады. Күрделі аффрикат құрамындағы т және оның аллофондары (д, жіңішке т мен д) түсіріледі. Бұның екі себебі бар: біріншісі – сөз басында екі дауыссыз дыбысты айтуға қиын болғандықтан, екіншісі – екпіннің орны ауысқандықтан. Үлгі бойынша былай көрсетуге болады:
І. тс (ц) >… >… > с ІІ. дз >… >… > з
ІІІ. тш >… >… > ш ІV. дж >… >… > ж
V. тй >… >… > й VІ. дй >… >… > й
VІІ. тһ >… >… > һ
VІІІ. дһ >… >… > һ ІХ. т,с,>… >… > с,
Х. д,з,>… >… > з,
Соңғы өзгерістер түркі тілдерінде шамамен 3-4 мың жыл бұрын болған. Егер біз кейбір дыбыстардың сөз басында түсіп қалатынын ескерсек, көмей (гортанный) һ дыбысы даму барысында қ, к, ғ, г дыбыстарына айналып, түркі тілдерінде бірнегізді сөздер құрамындағы дыбыстардың күрделі сәйкестігі қалыптасады: тс (ц) ~ тш (ч) ~ тһ~тй~дз~ дж~ дһ~ дй~ т,с, ~ д,з, ~т~д~с~з~ш~ж~й~һ~ х~ қ~ к~ ғ~ г~ с, ~з, ~т, ~д,. Ғалымның пайымдауынша, сөз басында й~ дж~ ж~ т~ д ~ч~ ш~ с~ з … сәйкестігіндегі архетип болып саналып келген й дыбысы қыстырынды (вставочный) дыбыс қана екен.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта айтқанда, түркітану ғылымында дыбыс алмасу, дыбыс сәйкестігі туралы пікірталастар өте көп. Соңғы кездегі зерттеулердің ішінде Б.Сағындықұлының еңбегі – түркітану ғылымындағы сөз басындағы дыбыстар архетипіне қатысты жазылған сүбелі зерттеу болып табылады. Ғалымның дәлелдері математикалық формулалар негізінде келтірілген. Ғалымның еңбегінде ерін, тамақ, мұрын дыбыстарының пайда болу табиғаты туралы да кездестіреміз.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика. – М. – 1984. – 602 с.
2. Богородицкий В.А. Введение в татарское языкознание в связи с другими тюркскими языками. – Казань, 1953. – 453 с.
3. Серебреннников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – Баку, 1979. – 354 с.
4. Сағындықұлы Б. Фонологические закономерности развития лексики тюркских языков. – Алматы: Арыс, 2009. – 308 с.
5. Акбаев Ш.Х. Фонетика диалектов карачаево-балкарского языка: Опыт сравнительно-исторического изучения. – Черкасск, 1963. – 203 с.
Б.Р.Хасенов , А.С.Адилова2
Об архетипических звуках тюркских языков
1,2Карагандинский государственный университет имени Е. А. Букетова,
г. Караганда, Республика Казахстан
В статье дан обзор гипотез, рассматривающих архетип звуковых изменений в начале слов в тюркологии. В решении этой сложной проблемы просматриваются различные взгляды. Большинство исследователей придерживаются гипотезы Радлова-Богородицкого, согласно которой в начале слова был звук й. В научных кругах были высказаны и противоположные мнения.
Ученые, которые входят во вторую группу, выдвинули гипотезу о том, что в начале слова были аффрикаты или сочетания звуков. Точку зрения Г. Рамстеда, впервые озвучившего эту мысль, поддержали и развили такие ученые, как Ш.Акбаев, Ф.Абдуллаев, Б.Сагындыкулы. По мнению Б.Сагындыкулы, в начале слова был гипотетически сложный аффрикат т (с/ш). Он указывает, что аффриката тс (ц) Западно-һуннской и аффриката тш (ч) Восточно-һуннской ветвей являются самыми древними и это потверждается языковыми фактами.
B.R.Khassenov1, А.S.Аdilova2
About archetypic sounds of turkic languages
looked through. Most of researchers adhere to Radlov-Bogoroditsky’s hypothesis according to which at the beginning of a word there was a sound й. In scientific community also opposite opinions were expressed.
Scientists who enter into the second group made a hypothesis that at the beginning of a word there were affricates or combinations of sounds. The point of view of G. Ramstead who for the first time sounded this thought was supported and developed by such scientists as Sh. Akbayev, F.
Abdullaev, B. Sagyndykulу. According to B. Sagyndykulу, at the beginning of a word was
hypothetically difficult t affricates (with / x). He specifies that an affricate of the CU (ts) West һunn and an affricate тш (h) East һunn branches are the most ancient and it is confirmed by the language facts.