ПОРТРЕТИРОВАНИЕ КАК МЕТОД ИЗУЧЕНИЯ ЯЗЫКОВОЙ ЛИЧНОСТИ
В статье рассматривается понятие языковой личности, ее характеристики, показано отличие «языковой личности» от «речевого портрета». В отличие от «языковой личности», «речевой портрет» предполагает разрез в развитии коммуникативного потенциала личности, а, с другой стороны, может быть представлен как совокупность характеристик, составляющих речевой образ личности. В статье также отмечены основные проблемы «языковой личности». Кроме того, обозначено, что лингвисты, при подготовке языковых и речевых портретов, используют разные уровни языка. Рассмотрено «портретирование» как метод изучения языковой личности. Проведен анализ литературы, который показал, что данный метод отличается большим разнообразием. Проблема размещения настройки портрета имеет много разных решений, и зависит от задач, которые находятся в центре внимания исследования.
Ключевые слова: портретирование, речевой портрет, языковая личность
ВВЕДЕНИЕ
Прежде чем перейти к изучению портретирования, как метода изучения языковой личности, проясним сущность понятий «языковая личность» и «речевой портрет».
Языковая личность — личность, проявляющая себя в речевом поведении, характеризующемся целым комплексом ситуационно обусловленных лингвистических и экстралингвистических особенностей.
Параллельно с понятием «языковая личность», в лингвистике используется и такое понятие, как «речевой портрет». Речевой портрет можно охарактеризовать как статическое значение, которое рассматривается в определенный промежуток времени и которое определяется условиями, заданными характеристиками жанра и регистра речи.
В отличие от «языковой личности», «речевой портрет» предполагает разрез в развитии коммуникативного потенциала личности, а, с другой стороны, может быть представлен как совокупность характеристик, составляющих речевой образ личности, именно так традиционно воспринимает и оценивает эту личность общественность, то есть стереотипный образ.
ОСНОВНАЯ ЧАСТЬ
В настоящее время лингвистика, как наука, продолжает свое развитие в антропоцентрической парадигме изучения языка в связи с человеческой деятельностью, что привлекает внимание многих исследователей. Изучение языковой личности представляет большой интерес. Проблема языковой личности рассматривается во многих работах, например, Г. И. Богиной, Ю. Караулов, С. Г. Воркачев и другие.
Особое внимание к языковой личности связано с именем В. В. Виноградова, хотя ученый и не раскрывает сущность понятия «языковая личность», но упоминает его в контексте анализа работ И. А. Бодуэна де Куртенэ и пишет, что «языковая личность» — вместилище социально-языковых и коллективных норм, а также центр смещения разных социально-языковых категорий» [1, 120-146].
Языковая личность — это многопараметрическое явление, которое постоянно трансформируется в процессе социального взаимодействия. Один из методов изучения языковой идентичности исследователей — предложить образ, то есть «нарисовать» портрет человека. Толковый словарь определяет портрет как изображение, или описание человека или группы людей; в искусстве один из жанров (и отдельное произведение), в котором воссоздается облик и человеческая индивидуальность. Портрет изображает духовный мир человека, создает типичный образ представителя народа, класса, эпохи [2].
Концепция портрета неоднократно встречалась в научных исследованиях. В лингвистике, исследователи склонны составлять речевой портрет человека. Основа речевого портретирования заложена в литературной критике, в частности, в речевых портретах персонажей. Перевод принципов литературно-речевого портрета в языковую сферу, породил множество вариантов образа языковой личности. Например, работа Б. А. Ларина [4, 61-74], в каком городе он рассматривается с точки зрения диалектологических описаний, фонетический портрет М. В. Панова [3].
Как показал обзор научной литературы, лингвисты, при подготовке языковых и речевых портретов, используют разные уровни языка. Например, Китайгородская М. В. и Н.
Н. Розанова, анализируют ортоэпические и акцентологические особенности в структуре речевого портрета, а именно, наиболее частым выбором ортоэпического варианта, в пределах литературной нормы, преобладание той или иной акцентуации в речи [5].
Е. В. Осетрова выбирает тот или иной слой, как характерную особенность речевого портрета, лексику, отражающую социальный статус портретного объекта. Кроме того, автор рассматривает построение фраз и различные способы выражения [6, 124-138].
Таким образом, подготовка речевого портрета, предполагает описание особенностей одного, или нескольких уровней языка, особенно часто лексического уровня.
Большинство речевых портретов имеют социолингвистическую ориентацию. Характеристики языковой личности, при составлении такого портрета, представлены в дополнение к популярным описаниям языковой системы информанта, а также биографическим сведениям о языковой идентичности. В этих портретах «характеристики индивидуальных особенностей в речи субъекта сочетаются с появлением особенностей, характерных для конкретной социальной группы [7, 27-43].
Представление речи, как процедуры, основано на фактах, доступных для непосредственного наблюдения. Материал для речевого портрета представляет собой полный набор дискурсивных практик, тех, которые составляют речевое поведение индивида (группы), а не то, что удобно для интерпретации. Речевой портрет не является продуктом деятельности лингвиста, а моделируется социальной или профессиональной группой в процессе реализации стратегии социальной или профессиональной идентичности, СМИ и человеком, как представителем конкретного сообщества.
Речевой портрет формируется под влиянием многих факторов: возраста, образования, профессиональной деятельности, семейных традиций, национальных традиций, социального статуса и социальной роли и др.
Поскольку «речевое портретирование» предполагает не только реконструкцию внешнего вида модели, но и раскрытие духовного мира объекта портретирования, представляя его сложную характеристику — его характерные, социальные, национальные, исторические особенности, ученые выделяют и другие типы портрета, отражающие различные аспекты и параметры языковой идентичности.
Например, Л. Н. Евменова и И. Ю. Кудинова проанализировали культурный портрет, требующий категории семиотики: языки культуры, знак, символ, текст для их интерпретации [8]. Важной характеристикой культурного портрета является отражение характера, жизненных ценностей изображаемого человека, что может быть сделано при изучении городских мифов, легенд, персонажей. Наиболее ценным, с их точки зрения, является указание на динамичность культурного портрета, то есть детерминизм текущего состояния прошлого и открытость будущего.
Определенная идентичность с культурным портретом — это лингвокультурный тип, концепция которого была разработана под руководством В. И. Карасика. Лингвокультурологический тип «более или менее объективное интеллектуальное образование, генезис, обобщающий характеристики реального, или созданного творческим воображением народа» [9]. Лингвокультурный типаж состоит из нескольких характеристик
(рисунок 1).
Рисунок 1 — Лингвокультурный типаж – характеристики
В основе развития лингвокультурных типов лежит гипотеза о том, что лингвокультурные понятия различаются ментальным образованием, содержанием которого являются обобщенные типы личности, т. е. лингвокультурные типы.
Лингвокультурный тип школы понимается как обобщенный портрет языковой личности, характеризующийся особой ценностью в культуре, а также ценностными предпочтениями.
По нашему мнению, источником анализируемой информации, в формулировке особенностей лингвокультурного портрета, являются культурные коннотации лексических единиц, представляющих объект образа. Лингвокультурный портрет включает в себя соотношение описываемого объекта с его идеальной моделью, с идеей права.
Существует также этнолингвистический портрет, в понимании Н. А. Тита представляющий собой совокупность признаков (мотивов, признаков), которые относятся к изучаемой лингвокультурной реальности и группе реалий в традиционной культуре. Исследователь отмечает, что в разных вариантах этнолингвистических портретов, может быть разное соотношение исходных данных, то есть языковых фактов, фольклора, ритуалов и верований. Портрет составлен из различных характеристик реальностей, «видимого языка» [10, 170-184].
Этнолингвистический портрет может быть структурирован несколькими способами: с точки зрения содержания репрезентации, функциональных типов мотивов, характера информации, тематических групп словаря и реализации мотивов.
ВЫВОДЫ
Таким образом, портретирование рассматривается как метод изучения языковой личности. Этот метод весьма разнообразен. Задача размещения портретной установки имеет множество различных решений и зависит от задач, которые находятся в фокусе исследования.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ
1 Виноградов В. В. Избранные труды: о языке художественной прозы – М., Наука, 1980, С.120-146
2 Толковый словарь [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http.://slovaizbukv.ru/портрет.html (дата обращения 12.02.2019).
3. Панов М. В. Труды по общему языкознанию и русскому языку. Т. 1 — М.: под ред. Е.А. Земской, С. М. Кузьминой. – М.: Языки славянской культуры, 2004 4 Ларин Б. А. О лингвистическом изучении города // Русская речь. – Л., –1928. –№3 С. 61-74.
5 Китайгородская М.В., Розанова Н.Н. Русский речевой портрет: Фонохрестоматия. – М., 1995.
6 Осетрова Е. В. Губернатор Красноярского края: наброски к речевому портрету / Российский лингвистический ежегодник под ред. Т.М. Григорьевой. – Красноярск: Сиб. Федерал. ун-т, 2007. – № 2(9) – С. 124-138.
7 Иванцова Е.В. Проблемы формирования методологических основ лингвоперсонологии // Вестник ТГУ. – 2008. – № 3(4). – С. 27-43.
8 Евменова Л. Н. Культурологический портрет как понятие и метод исследования города // Политематический журнал научных публикаций дискуссия». – 2013. — №10 (40). [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http.://journal discussion.ru/publication.php (дата обращения 20.02.2019).
9 Карасик В. И. Лингвокультурный типаж «Английский чудак»– М.:Гнозис, 2006. – 248 с.
10 Синица Н. А. К вопросу о параметрах этнолингвистического портрета (на материале портретов служителей культа в славянских языках) // Научный диалог, – 2016. – № 12(60). – С 170-184.
Г. Мусаканова, А.А. Шахин
Портреттеу тілдік тұлғаны зерттеу әдісі ретінде
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті,
Нұр-Сұлтан қ., Қазақстан Республикасы
Мақалада тілдік тұлға түсінігі, оның сипаттамасы қарастырылады, «тілдік тұлғаның» «тілдік портреттен»айырмашылығы көрсетілген. «Тілдік тұлғаға» қарағанда, «сөйлеу портреті» тұлғаның коммуникативтік әлеуетін дамытуда кесуді көздейді, ал екінші жағынан, тұлғаның сөйлеу бейнесін құрайтын сипаттамалардың жиынтығы ретінде ұсынылуы мүмкін. Мақалада «тілдік тұлғаның»негізгі мәселелері де атап өтілді. Сонымен қатар, лингвистер тілдік және сөйлеу портреттерін дайындауда тілдің түрлі деңгейлерін пайдаланады. «Портреттеу» тілдік тұлғаны зерттеу әдісі ретінде қарастырылған. Әдебиетке талдау жүргізілді,ол бұл әдіс алуан түрлі екенін көрсетті. Портретті орнату мәселесі әртүрлі шешімдер бар және зерттеу назарындағы міндеттерге байланысты.
G. Mussakanova, A. Shahin
Making up a portrait as a method of studying linguistic personality
Eurasian national University named after L. N. Gumilev,
Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan The article deals with the concept of linguistic personality, its characteristics, shows the difference between «linguistic personality» from «speech portrait». In contrast to the «linguistic personality», «speech portrait» involves a cut in the development of the communicative potential of the person, and, on the other hand, can be represented as a set of characteristics that make up the speech image of the person. The article also highlights the main problems of the «language personality». In addition, it is indicated that linguists, in the preparation of language and speech portraits, use different levels of language. Considered «portraiture» as a method of studying the linguistic personality. The analysis of the literature, which showed that this method is very diverse. The problem of placing a portrait setting has many different solutions, and depends on the tasks that are the focus of the study.
ӘОК 81ʼ282.2:811.512.122
Ж. Мухамбетов1, А.Джаманкулов2, Ш. Кисметова3
1филология ғылымдарының кандидаты, доцент, қауымдастырылған профессор,
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті, Атырау қ., Қазақстан
Республикасы, e-mail: Mukhambetov72@mail.ru
2Филология мамандығының 2-курс магистранты, Атырау., Қазақстан Республикасы, email: anuar_888@bk.ru
3Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының 2-курс магистранты, Атырау., Қазақстан Республикасы, e-mail: Kismetova.shattyk@mail.ru
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖЕРГІЛІКТІ ТІЛ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ МЕН ЗЕРДЕЛЕУДІҢ МАҢЫЗЫ
Бұл мақалада қазақ тіліндегі жергілікті тіл ерекшеліктері яғни диалектілерді зерттеу мен олардың зерттелуінің маңызы, қазақ тіліндегі зерттелуі туралы айтылады. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің тіл тарихындағы орны, маңызы және оның қоғам өміріндегі қызметі мен диалектілік тілдік ерекшеліктері қамтылады. Аймақтық тілдегі жергілікті тілдік ерекшеліктер ол халық тілінің зор рухани байлығы, тілдің бөлінбес бір қазыналы тілдік тарихи-мәдени мұрасы. Осы диалектілік жергілікті тілдік ерекшелікердің тілдегі қызыметі мен оның тілдік табиғатын жете түсініп, оны жан-жақты зерттеу бүгінгі ұлттық тіліміздің дамып, жетілген тұсында барынша толық қарастыру тілде өзекті мәселе. Тілдегі жергілікті тіл ерекшеліктерін барынша жиып-теріп, зерттеу оларды тұлғалық және мағыналық жағынан саралап, лингвистикалық тұрғыда тілдік табиғатын, өзіндік ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда зерделеп, сараптап, лексикасемантикалық, тақырыптық, мағыналық т.б. түрлі жақтарынан жіктеп, қарастыру бұл уақыт талабы.
Кілт сөздер: диалект, жергілікті тіл ерекшеліктері, говор, идиолект, тектіл, социолект, наречие, сөйленіс, ұсақ сөйленіс, изоглос.
КІРІСПЕ
Қазақ тілі лексикасының бір сүбелі де іргелі саласы ол диалектілік лексика болып табылады. Тіліміздегі диалектизмдер яни жергілікті тіл ерекшеліктері ол жалпыхалықтық тілдің көрінісі, ұлт тілінің жергілікті тілдік элементтері, белгілері болып табылады. Тіліміздегі диалектизмдерді танып-білудің қазақ тілі үшін, тіл тарихы үшін зор маңызы бар.
Диалектілік лексика құрамында түрлі қоғамдық-әлеуметтік, тарихи-мәдени, этнографиялық, әлеуметтік-тұрмыстық, кәсіби, рухани-материалдық т.б. көптеген тілдік элементтер бар. Халық тілінен, түрлі көркем шығармалар тілінен сан-салалы сөз орамдарын, диалектілік сөздерді яғни жергілікті тіл ерекшеліктерін жиып, бір ізге түсірудің тіліміз үшін маңызы зор. Аймақтық тіліміздегі диалектілік тілдік ерекшеліктер ол халық тілінің байлығы, оның бөлінбес бір қазыналы тілдік тарихи-мәдени мұрасы болып табылады. Осы диалектілік жергілікті тілдік ерекшелікердің тілдегі қызыметі мен оның тілдік табиғатын жете түсіну, оны жан-жақты зерттеу бүгінгі ұлттық тіліміздің дамып, жетілген тұсында барынша толық қарастыру тілде өзекті болып табылады. Тілдегі жергілікті тіл ерекшеліктерін барынша жиып-теріп, зерттеу оларды тұлғалық және мағыналық жағынан саралап, лингвистикалық тұрғыда тілдік табиғатын, өзіндік ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда зерделеп, сараптап, лексика-семантикалық, тақырыптық, мағыналық т.б. түрлі жақтарынан жіктеп, қарастыру бұл уақыт талабы. Ақын-жазушылар тіліндегі жергілікті тіл ерекшеліктерін зерттеу арқылы сол аймаққа тән тек тілдің өткенін, түп тамырын ғана емес, сол тілді қолданушы халықтың мәдениетінің тереңін, тіл тұңғиығын, халықтың жергілікті тілдік табиғатының, сөз байлығының, сөз құнарының тереңін білуге болады. Диалектілік жергілікті тілдік ерекшеліктер жергілікті халық өмірінің тарихы, тұрмыс-тіршілігі мен таным, көзқарастарына тікелей байланысты. Олар арқылы халық тілінің мол тілдік мұралары қалыптасып, дамып, қажетінше жалпыхалықтық тілдің мол тілдік қорына әсер етіп, оларды барынша байытып, толықтырып та отырады. Тілімізде айшықты көрініс тауып, жергілікті жерге қатысты халықтың бүткіл рухани-мәдени өмірінен, өмір сүру салты мен әдет-ғұрыпынан, тұрмыс-тіршілігінен т.б. мол нақты мәліметтер беретін диалектілік жергілікті тілдік ерекшеліктер материалдар, бірліктер арқылы көрініс табады. Қазақ тіліндегі жергілікті тіл ерекшеліктерін зерттеу мен зерделеудің лингво-филологиялық маңызы зор. Себебі ол біздің тіліміздің тарихы, тілдік байлығымыз, тіліміздің бір бөлшегі болып табылады. Қазақ тілінің аймақтық, жергілікті тіліндегі көптеген сөздерді танып-білуде, оларды өз кәдемізге жаратуда, халқымыздың төл тіл байлығын байытуда тіл білімінің сүбелі бір саласы — диалектология ғылымының алатын орны ерекше деп айтуға болады. Әдеби асыл да, құнарлы көркем тілімізді байытып, қорландыруда тіліміздегі жергілікті тіл ерекшеліктері болып табылатын диалектизмдер бар. Қандай да тілдің болмасын өзінің жергілікті тіл ерекшеліктерінен бастап, тілдің ең жетілген, сұрыпталған жоғарғы түрі жалпыхалықтық әдеби тілге дейін дамып, нормаланып, қалыптасып отырады. Тілдегі көптеген жергілікті тіл ерекшеліктері, сан түрлі сөздері арқылы сол халықтың яғни ұлттың салт-дәстүрін, әдетғұрпын, тұрмыс-тіршілігін, болмысын, танымын, тарихын жалпы бәрін-бірін көруге болады. Тіл халық тарихы, ұлт мұрасы, оның өткені мен бүгіні, тіл біздің рухани мол құндылықтарымыздың басты белгісі болып табылады. Тіл халықтың айнасы десе де болады…
Бүгінгі таңда тіл білімінің кеңінен зерттеліп, даму бағыттары барынша кең өріс алып, тіл білімінің жаңа даму бағыты қазіргі қоғамдық-экономикалық қатыныстар жүйесіндегі әлемдік жаһандану үдерісіне төтеп берудің негізінде тіліміздің яғни ұлттық тіліміздің мол жергілікті тілдік қазынасы болып табылатын жергілікті тілдік ерекшеліктерді яғни диалектілерді қарастырып, халық арасынан жинақтау, саралау, оларды жоғары деңгейге жетілдіру үшін, халықтың тіл байлығын, тілдік құрамын өз тілдік мұралары негізінде барынша молайту, оларды қорландыру үшін, тілдік қорымыздағы тілдік бірліктерді тіл мен таным тұтастығы, тіл мен мәдениет сабақтастығы, тіл мен этнос, тіл мен халық сондай-ақ лингвофилософиялық, лингвофилологиялық, лингвомәдени құндылықтар жүйесінен зерделеуді қажет етеді. Тіл қоғамда күрделі қызмет атқаратын құрал, тіл қоғамдық құбылыс, коммуникикативтік қарым-қатынас құралы, тіл тек денотативті (белгілі, сигналдық) коммуникация құралы ғана емес, сонымен бірге кон-нотативті яғни белгілі бір әлеуметтік мәдени, идеологиялық мәні бар құрал болып та саналады. Сондықтан тілдің көп қырлы сансалалы қызметін, адам және оның ақыл-ойымен, оның аялық білім қорымен, ұлттық этномәдени дүниетанымдық құндылық-көзқарастарымен де, диалектілік жергілікті тілдік ерекшеліктерімен, халықтың жергілікті тіліндегі ұлттық-мәдени сөз ерекшеліктерімен, жергілікті тілдегі сөз айшықтары мен этномәдени тілдік бірліктер, тілдік санадағы стереотиптік болмыс-бітімімен сабақтастыра қарастырып, зерттеп, зерделеудің тіл білімінде өзектілігі мен маңызы жоғары деп білеміз. Себебі тілдің кешенділігі қауымдық топтың, белгілі бір өңірге тән жергілікті халықтың тіліндегі жергілікті сол тілде сөйлеуші қоғам мүшелерінің когнитивтік санасында, генетикалық (туыстық) табиғатында, таным-түсінігінде, сол жерге тән тұрмыс-тіршілігі мен көзқарас, дүние-танымына, жергілікті халықтың түсінікпайымына, психо-физиологиялық болмысында, әлеуметтік-қоғамдық жағдайы мен географиялық ортасында, гендерлік жүйесінде өзіндік көп қырлы, сан-салалы кешенділік сипаттарымен көрініс береді. Міне, осы аталғандардай тілдің өн бойынан көптеген жергілікті халықтық, ұлттық тіл қасиеттеріне тән көптеген мәдени және материалдық құндылықтарды көруге болады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Тіл тарихында өткенге көз жүгіртер болсақ, ғалымдар тарапынан қазақ диалектологиясы тек Қазан төңкерісінен кейін ғана қолға алынған тіл білімінің саласы ретінде танылады. Алайда төңкеріске дейін диалектология саласына арналған ғылымитеориялық еңбектер болмаса да, диалектологиялық мағлұматтар фольклорлық материалдарды жинаумен шұғылданған зерттеушілер мұраларында молынан кездесіп отырғанын, яғни революцияға дейін басылып шыққан ауыз әдебиеті нұсқаларында диалектілік сипаты бар сөздер мен дыбыстық, грамматикалық тұлғалар белгілі мөлшерде қамтылып келгенін айта кеткеніміз орынды. Мәселен, Г.Потанин, О.Әлжанов, Дүйсембаев, Д.Айманов, Ғазин және т.б. солтүстік-шығыс облыстарының, А.Дивеав, Н.Пантусов, М.Миропиев солтүстік-шығыс облыстарының фольклорын жинастырып, зерттегені мәлім. Сондықтан да қазақ тіліндегі жергілікті тілдік ерекшеліктерді зерттеуге аса қажет тілдік материалдар революциядан бұрынғы зерттеушілер А.Васильев, Ш.Уәлиханов, А.Диваев және т.б. бастырып шығарған ауыз әдебиеті нұсқа-ларында мол ұшырасады.
Жалпы ғалымдардың тұжырымдауынша, қазақ диалектісі туралы тұңғыш пікір айтқан және «жергілікті ерекшеліктер» деген терминді алғаш ендірген Ж.Аймауытұлы болды. (Е.Жанпейісов. Жүсіпбек. Тіл туралы) [1].
Диалектолог, ғалым О.Нақысбеков. Ж.Аймауытұлының диалектология туралы негізгі ойлары, Ж.Аймауытұлы 1926 жылы «Еңбекші қазақ» газетінде жарияланған «Тіл туралы» деген мақаласында: «Қазақтың әр елінде, әр гүбірнесінде өздері ғана қолданатын, өзге елдер білмейтін тілдер бар. Мұны ғылым тілінде жергілікті тіл (провинциализм) деп атайды» деп анықтама береді. Автордың бұл мақалада көтерген мәселесі — бөтен тілден еніп жатқан сөздердің орнына өзіміздің жергілікті ерекшеліктерді қолдану қажеттілігі. Ж.аймауытұлы: «Бөкейлікте татардың, арабтың, орыстың әсері, Жетісу мен Сырдарияда өзбектің, Қостанайда орыс, ноғайдың, Семей, Ақмолада да араб, орыс тілдерінің әсері бар» дей отырып: «Жетек тұрғанда, «аглоблені» алып келсе, «қора, көң, там үй» тұрғанда «купенені», «ыңыршық, ершік» тұрғанда «седелкені» қолданса, міне, бұзылып бара жатқан деп отырып, бөтен тілден енген сөздердің орнына жергілікті ерекшеліктерді жатырқамай қабылдау керектігін ұсынған еді. Сонымен бірге төңкеріске дейін Қ.Жұбанов пен Қ.Кемеңгерұлы да алғашқылардың бірі болып, жергілікті тіл ерекшеліктерін сөз етіп, оларды жинастырып зерттеу әрі бастыру қажеттілігін атап көрсетті. Міне, осылайша жергілікті ерекшеліктер мәселесі 1926 жылдан бастап-ақ Алаш азаматтары тарапынан қолға алынғанымен, Кеңестік «аласапыран» уақыт оны дамытуға мүмкіндік бермеді. Қазақ ғалымдарының көпшілігі, жоғарыда айтып кеткеніміздей, орыс ғалымдарының пікірлеріне сүйеніп қазақ тілінде жергілікті тілдік ерекшеліктер жоқ деген байлам жасады. «Тіпті 1950 жылы «Правда» газеті ұйымдастырған тіл туралы айтыста да қазақ тілі басқа түркі тілдерінен диалектісіз тіл болуымен ерекшеленеді деген пікір айтады (Ғ.Қалиев. Қазақ диалектологиясының мәселелері. Алматы, 1960, 90 б.) Осы мәселеге ерекше ден қойған ғалым Н.Сауранбаев қазақ тілінде диалект бар ма, жоқ па деген мәселеге 1952 жылы Алматыда өткен пікірталаста да ешқандай нүкте қойылмағанын атап көрсетті. Тек 1953 жылғы КСРО Ғылым Академиясының түркі тілдері секторының қорытындысында «қазақ тіліндегі диалектілерді жоққа шығару қате болып табылатындығы» ескертіліп, бұл талас-тартыс түбегейлі тоқтатылып, өз шешімін тапқан. Осылайша қазақ тілінде диалектінің бар екендігі туралы негізгі қорытынды шыққаннан кейін қазақ диалектологиясын зерттеуге үлкен бетбұрыс жасалып, диалектілік ерекшеліктерді жинап, зерттеудің жаңа кезеңі басталады, бұл саланы тереңінен зерттеуге түбегейлі жол ашылады.
Тілімізде қазақ диалектологиясының тарихы XIX ғасырдың екінші жартысынан басталады. Халықтың ауызекі сөйлеу тіліндегі жергілікті ерекшеліктерді зерттеу, экспедициялардың ұйымдастырылуы XX ғасырдың 30-жылдары ғана қолға алынғанмен, қазақ тілінде жергілікті ерекшеліктердің кездесетіндігі туралы одан әлдеқайда бұрын айтылған. Миссионерлік пиғылмен болса да, қазақ тілінің орыс жұртшылығына таныстырыла бастауы XIX ғасырдың екінші жартысынан басталатыны белгілі. Сол кездердегі еңбектерден-ақ қазақ тілінде жергілікті ерекшеліктер бар деген тұжырымды анық байқауға болады. Мысалы, түрколог ғалым, Н.Ильминский «Материалы к изучению киргизского наречия» деген еңбегінде «…для человека, живущего в Оренбурге, вовсе невозможно познакомиться с киргизским наречием по книгам… Изучение его можно только среди киргизов», — деп жазады [2].
Мұндай пікір түрколог ғалым, П.М.Мелиоранский еңбектерінде де кездеседі. Зерттеуші былай деп жазады: «Оренбургская губерния представляет из себя весьма интересное поле наблюдения для тюрколога, так как в ее смешанном татарско-башкирско-киргизском населении можно знакомиться не только с этими тремя наречиями, но местами и с различными переходными говорами. Язык киргизов Оренбургской губернии несколько иной, чем язык их сородичей в степях Западной Сибири» [3].
Ендеше қазақ тілінде жергілікті тіл ерекшеліктері кездесетіні туралы пікірдің тарихы өте ертеден басталатынын көреміз. Халықтың ауызекі тіліндегі өзгешеліктер туралы XX ғасырдың басында да жан-жақты сөз болған.
Жалпы алғанда, XX ғасырдың басында қазақ зиялыларының ағартушылық саласында тынбай ізденіп, ғылымның қай саласында болмасын, батыл қадамдар жасағаны тарихтан белгілі. Алайда жазудың түрлілігіне, материалдың тапшылығына байланысты ол кезең әлі толық зерттеу нысанына айнала алмай келеді. Сондықтан бұл шағын мақаламда XX ғасырдың басындағы қазақ тіліндегі жергілікті тіл ерекшеліктері туралы барлық пікірді санамалап шығамыз деген ойдан аулақпыз. Бірақ қолда бар мәлімет, деректерге қарағанда, бұл кезеңде бірқатар батыл тұжырымдар айтылған. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері туралы пікір Қошке Кемеңгерұлының «Қазақша-орысша тілмаш туралы түсініс», Ж.Аймауытовтың «Тіл туралы», «Әдебиет тілі мен емле» т.с.с. мақалаларда сөз болады. Аталған мақаласында Қошке Кемеңгерұлы «Қазақша-орысша тілмашта» бірқатар, көптеген түсініксіз сөздердің кездесетінін, себебі сөздік құрастырушылардың көпшілігі Ақмоладан болғандықтан, сөздікте бірқатар Ақмоланың жергілікті сөздері кіріп кеткенін ескертеді [4].
Ғалымның осы сөздерінен-ақ қазақ тілінде жергілікті тіл ерекшеліктері кездесетінін мақұлдағанын байқауға болады.
Бұл орайда, әсіресе Жүсіпбек Аймауытұлының мақалаларына назар аударарлық. «Тіл туралы» деген мақаласында: «Қазақтың әр елінде, әр гүбірнесінде өздері ғана қолданатын, өзге елдер білмейтін тілдер бар. Мұны ғылым тілінде жергілікті тіл (провинциализм) деп атайды» [5].
Жүсіпбек Аймауытұлы қазақ тілінде жергілікті тіл ерекшеліктері яғни диалектизмдер бар екенін, оның қандай сипатта екенін айтып қана қоймай, сонымен қатар оның әдеби тілге (өз сөзімен айтқанда, «әдебиет тілі») қатысын, пайдасы мен залалын ашып көрсетеді. Атап айтқанда, жергілікті сөздердің әдеби тілге кері әсерін, біріншіден, бір ойды, бір нәрсені әр түрлі етіп айту көпшілікке түсініксіз болатынын, екіншіден, сөздің тұрақсыз, құбылмалы болуы сауаттандыру, хат таныту ісінде бірқатар кедергі болатынын айтады.
Жүсіпбек Аймауытұлы әдеби тілге: «Ол тіл қара халықтың сөйлеп жүрген тілінен өзгеше, ойдан шығарылған, көктен түскен тіл емес, сол қара халықтың сөйлеп жүрген тіліндегі ең қолайлысы, қонымдысы, таңдамасы, пернелісі болуы керек», — деп анықтама бере келіп, жергілікті сөздерді әдеби тілге қатысына қарай: 1) пайдалы сөздер, 2) зиянды сөздер, 3) даулы сөздер деп бөліп, жіктейді. Даулы сөздердің қатарына ғалым көрім, оспадар сияқты сөздерді келтіре отырып, оны бір жақта жағымды, екінші бір жақта яғни аймақта жағымсыз мәнде қолданылатындығын айтып, ондай сөздерді түрік, парсы, араб тілдерінің мамандары зерттеп, түбірін, әуелде қай мәнде қолданылатындығын анықтау керектігін айтады. Әдеби тілге зиянды сөздер ретінде Ж.Аймауытұлы кеуіл-көңіл, пысқан-піскен, бұратана-бұралқы, зарар-залал-зиян, күнімейін-күні бойы-күн ұзын-күн ұзаққа-күн ұзайын, абыйұр-әбійірабырой т.с.с. лексикалық, фонетикалық вариант сөздерді жатқызып, бір сөздің осылайша әр түрлі болып жазылуына тілімізге келер пайда жоқ екенінін айта келіп, оның ішінен біріншіден, әуелгі шыққан түбіріне жақынын, екіншіден, көбірек айтылатынын, үшіншіден, тіл заңына сәйкес өзгерген түрін, төртіншіден, жазуға жеңілін таңдап алу қажеттігін айтады. Ал әдеби тілдің өркендеуіне, баюына жәрдем ететін пайдалы сөздер ретінде ғалым басқыш – баспалдақ – тепкішек, тағдыр – пешене, кереге – дуал – қабырға, шалбар – сым, сыпайы – сыпа – кірпияз т.с.с. сөздерді атайды. Бұл сөздер өзара мәндес, синонимдес болғанмен, әрқайсысы әр түрлі түбірден шыққанын айта келіп, оларды да қалай болса солай қолданбай, сұрыптап қолдану қажеттігін айтады.
Жүсіпбек Аймауытұлы қазақ тілінде бұрыннан бар сөздің орнына басқа тілден енген сөзді алуға болмайтынын, ол тілімізді байытпайтынын, керісінше, шұбарландыратынын, аздыратынын айтады.
Жалпы тіліміздегі диалектілер мен говорлар диалектология мәселе-лерін қарастырып, шешу үшін ғана зерттелмейді. Жергілікті тіл ерек-шеліктерін, диалектілерді, ондағы тіл ерекшеліктерін танып білудің тілдің өткенін, тарихын зерттеуде, ұлт тілінің сөз байлығын меңгеруде оның теориялық та, тәжірибелік те мән-маңызы зор.
Қазақ тілінің халық тілі, ұлт тілі болып қалыптасу процесін, әдеби тілдің даму заңдылықтарын жете толық түсіну үшін, қазіргі тілдегі жеке категориялардың тарихын зерттеу қажет. Ал бұған керекті тілдік материал-дар бұрынғы заманнан қалған тарихи жазба ескерткіштерде, көне нұсқаларда, туыстас түркі тілдерінде және осы күнгі халық тілінің өзінде, оның жергілікті диалектілері мен говорларында жатыр. Жалпы қазақ тілінің, ондағы диалек-тілер мен говорлардың даму жолы біркелкі емес. Осыған байланысты халық тілінің жергілікті ерекшеліктерінде қазіргі кезде әдеби тілде жоқ, әлдеқашан жойылып кеткен көне тілдік белгілер сақталып қалған. Олардан қазақ тіліндегі көптеген тілдік категориялардың тарихына, өткеніне қатысты материалдар табуға болады. Осы жерде бір ескерер жай, осылардың дені түркі тілдерінің көне ескерткіштері мен нұсқаларындағы тіл құбылыстарымен үндесіп келеді. Бұлар тіл тарихына тікелей қатысты десек те болады, мұның өзі тілдің өткен тарихын, оның тарихи фонетикасын, грамматикасын және лексикологиясын жасау жұмысын едәуір жеңілдетеді.
Мысалы, кей еңбектерде дыбысы, қазақ тіліндегі в, ф, ц, щ дыбыстары сияқты, орыс тілінің әсерінен пайда болған деп айтылады. Қазіргі әдеби тіліміздің нормасы жағынан осылай болғанмен, қазақ тілінің жалпы дыбыс жүйесі даму жағынан көз жіберсек, ч дыбысы түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде бұрыннан бар. Тарихи жазба нұсқаларға қарағанда оның көне түркі тілдерінде кең тарағаны көрінеді. V-VIII ғасырларда орхон-енисей жазуларында – чур (титул – оғлан чур), чаб (даңқ), чығай (кедей), көңлүнчә (көңілінше), XI ғасырдағы М.Қашғаридің белгілі Түркі тілдерінің сөздігінде чадан (шаян), чечек (шешек), черіг (шерік), күч (күш) т.б. сөздерді кездестіруге болады. Ч дыбысы қазіргі көптеген түркі тілдерінде де (қырғыз, түрікмен, өзбек, ұйғыр, азербайжан т.б.) жиі қолданылады. Ал қазақ тілінде бұл дыбыс Маңғыстау түбегінде және оңтүстік-шығыс аудандардағы жергілікті халық тілінде кездеседі. Көбіне сөздің басында, кейде ортасында мұрын жолды сонор дыбыстардан соң қолданылып, әдеби тілдегі ш дыбысы орнына қолданылып айтылады: чикі, чана, чығу, чыдау, енчі, қамчы, сонча, келгенче т.б. Әрине, қазіргі түркі тілдерінде, сол сияқты қазақ тілінің жергілікті говорларында бұл дыбыстың қолдану, айтылу дәрежесі бірдей емес [6, 7].
Сөйтіп, ч қазіргі әдеби тіліміздегі ш дыбысымен қатар жарыса қолданылып, көне түркі заманынан келе жатқан дыбыс екенін көруге болады.
Тілдегі диалектілік жергілікті тілдік ерекшеліктерді зерделеп, зерттеу арқылы қазақ тілінің басқа түркі тілдерімен туыстығын, жақындығын көрсететін нақты деректердің көлемі кеңейеді. Оған тағы да мынадай мысалдарды келтіруге болады: Кей батыс говорларында кездесетін алажақ (алашақ, алатын), бережақ (берешек, беретін) формалары немесе әдеби тілде т айтылатын жерде д айтылуы (теңіз-деңіз, тізе-дізе, төрт-дөрт т.б), г айтылатын жерде к айтылуы (үзеңгі-үзеңкі, үгіт-үкіт, жауынгер-жауынкер т.б.) – қазақ тілінде сақталып қалған оғуз тілдерінің (қазіргі түрікмен, азербайжан т.б. тілдердің) негізгі белгілері болып табылады. Ал бұл тілдік формалардың тарихы көне VII-VIII ғасырларда жатыр. Бұл айтылған мысалдар қазіргі тілдегі диалектілік аз сақталған қазақ тілі сияқты тіл үшін оның өткен тарихын зерттеуде бірден-бір нақты тілдік материалдар болып табылады. Бұдан да басқа мұндай тілдік категорияларды, мысалдарды тілден молынан кездестіруге болады.
ҚОРЫТЫНДЫ
Тіліміздегі диалектілерді, жергілікті тіл ерекшеліктерін зерттеп, толықтай қарастыру қазақ тілі үшін аса маңызды, олар қазақ тілі сөздіктерін, оның диалектологиялық картасын, атласын жасауға, халық тілінің байлығын жинап, тілімізді байытуға үлкен әсер етеді. Халық тілінің жергілікті тілдік ерекшеліктерін түбегейлі, молынан жиыстырып, зерттеп, зерделеу аса қажет екені айтпаса да түсінікті. Себебі ол біздің мол рухани мұрамыз, бай тілдік қазынамыз болып табылады. Қазақ тіліндегі жергілікті тіл ерекшеліктерін яғни диалектизмдерді зерттеп, қарастыру бұл біздің тіліміз үшін аса қажет [8]. Себебі қазіргі қазақ тілін халық тілімен, тіл тарихымен, тілдің өткені мен бүгінгісін байланыстырмайынша тіл табиғаты мен оның ерекшелігін, зерттелуін толық ашу мүмкін емес. Бұл шағын мақаламызда қазақ диалектологиясының зерттелуін, ондағы пікірлерді, зерттеулерді толық қамтуды мақсат етпедім. Аз да болса қазақ диалектологиясының зерттелуінен тың тілдік деректер келтіріп, топшылаулар жасап, көне тілдік деректерден мысалдар арқылы мақаламыздың негізгі тақырыбын ашуды көздедік. Негізгі мақсатымыз-қазақ диалектологиясының бастау көзінде тұрған зерттеуші-лердің пікірін, ондағы әлі де ескеруге тұрарлық тұстардың көп екендігіне назар аудару. Диалектілік жергілікті тілдік ерекшеліктер бұл жергілікті халықтың жергілікті тіл ерекшелігіндегі сан алуан сөздері, сөз тіркестері болып табылады ол өз халқымыздың төл тіл байлығы, ұрпаққа қалдырар бай тілдік мұрамыз. Диалектілік жергілікті тілдік ерекшеліктер жергілікті халық өмірінің тарихы, тұрмыстіршілігі мен таным, көзқар-астарына тікелей қатысты, байланысты болады. Диалектілік жергілікті тілдік ерекшеліктер арқылы халық яғни ұлт тілінің сол аймаққа тән мол тілдік бірліктері, тілдік мұралары қалыптасып, дамып, қажетінше жалпыхалықтық тілдің мол тілдік қорына әсер етіп, оларды өзінше байытып, толықтырып отырады. Диалектизмдердің ішінде өзіндік мағыналық түрлері де атап айтқанда, диалектілік тұрақты сөз тіркестері, идиомалар, диалектизмдер сияқты түрлері де болады. Тілімізде әдеби тілден бөлек, жергілікті тіл ерекшеліктеріне қатысты көкейге қонымды, көркем орамды алуан түрлі тұрақты сөз тіркестері де халық тілінде көп-ақ. Тіл қазынасына жататын қат-қабат тіркес, тізбек-терді, тіркестерді халық өз ішінде, өз жергілікті жерінде орынды пайдаланады. Халық тілінен түрлі көркем шығармалар тілінен сол сан-салалы сөз орамдарын, жергілікті тіл ерекшеліктерін жинап, бір ізге түсірудің маңызы зор болып табылады.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1. Тілтаным, Алматы, 2001. №3;
2. Ильминский Н. Материалы к изучению киргизско наречия. Казан,1861. 5 с.
3. Мелиоранский П.М. Записки Восточного отделения императорского русского археологического общества, Т.11. Спб, 1899. 361-с.
4. Кемеңгерұлы Қ. «Қазақша-орысша тілмаш туралы түсініс» // Еңбекші қазақ, 1926.
5. Аймауытұлы Ж. Тіл туралы // Еңбекші қазақ, 1926 ж., 9-наурыз.
6. Омарбеков С. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Алматы, 1965.( 35-
46 бб.)
7. Аймауытұлы Ж. Әдебиет тілі мен емле // Еңбекші қазақ, 1926, 12 мамыр.
8. Мұхамбетов Ж. Қазақ диалектологиясы. (Оқу құралы). Алматы. ҚазҰУ: Қазақ университеті баспасы, 2008.
Ж.Мухамбетов1, А.Джаманкулов2 , Ш.Кисметова3
Актуальность исследования местного диалекта в казахском языке
1,2,3Атырауский государственный университет им. Х.Досмухамедова, г.Атырау, Казахстан
В статье рассматриваются местные особенности казахского языка, значение исследования диалектов в казахском языке, а также важность изучения диалектов, их место в истории языкознания и функции в обществе. Местные региональные особенности языка – духовное богатство народа, неотъемлемая часть историко-культурного наследия. Понимание функций и языковой природы диалектов, их разностороннее исследование является одной из актуальных проблем в период развития и совершенствования современного национального языка. Сбор диалектизмов, их классификация по семантическим, лингвистическим принципам, анализ особенностей диалектов с научной точки зрения, разделение их по лексико-семантической, тематической, семантической и др.
характеристики — современное требование науки.
Zh.Mukhambetov1, A.Dzhamankulov2, Sh.Kismetova3 The importance of local dialect reseach in Kazakh lanquaqe
1,2,3Atyrau State University named after Kh.Dosmukhamedov
This article deals with the meaninq of dialects research in kazakh lanquaqe and their meaninqs. In the article discussed the features of the local language in the Kazakh language, the importance of learning dialects in the Kazakh language. The role of features of the local language in the history of the language, its importance and functions in the life of the community and the linguistic features of the dialectik. Local linguistik features in the regional language is a great spiritual treasure of folklore, a unique language, historical and cultural heritage. This dialectic is a comprehensive study of the linguistic nature of local linguistic features and their linguistic nature, as well as a comprehensive study of the modern national language. Classification of semantic, thematic, lexical, etc. analysis and interpretation of the characteristics of the local language in the language as an individual and semantic is the requirement of time.