РЕЛИГИОЗНЫЕ МОТИВЫ В ПОЭЗИИ А.С. ПУШКИНА
В статье исследуются особенности интерпретации некоторых мотивов и сюжетов Корана в поэзии А.С. Пушкина. На примере цикла стихотворений «Подражания Корану» анализируются коранические темы и мотивы этого произведения. Тема влияния восточного, в частности, исламского мировоззрения на творчество Пушкина стала разрабатываться ещё в начале XX века. Тем не менее, и по сей день существует много неясных вопросов, касающихся взаимодействия русской культуры первой половины XIX века и культуры Востока, повлиявшей не только на творчество великого русского поэта, но и на всю последующую русскую литературу. Статья посвящена анализу образа пророка Мухаммада в творчестве А.С. Пушкина. Рассматриваются своеобразие восприятия и специфика отражения этого образа, выявляется комплекс связанных с ним смыслов и типы его интерпретации. Особое внимание уделяется анализу данного образа не только в религиозном плане, но и в культурологическом и философском аспектах.
Ключевые слова: Коран, поэзия, мотив, Мухаммад, Магомет, пророк, сура, ислам.
Знакомство с Кораном – важнейшим памятником арабско-мусульманской и мировой культуры – в России началось с 18 века. Известные деятели русской культуры начали заниматься переводом Корана. Отмеченный незаурядными литературными достоинствами перевод М. Веревкина, появившийся на свет в 1790 году, оставил заметный след в истории русской литературы, послужив Пушкину источником вдохновения для создания незабываемых, знаменитых «Подражаний Корану». Гениальный поэт создал цикл стихотворений «Подражание Корану», вошедший в сборник «Стихотворения Александра Пушкина» в 1826 году.
Он подчеркнул, что в этом цикле стихов отражены идея ниспослания пророку Мухаммаду Корана, его основные темы, мирный характер Ислама, могущество Вечного Творца. В стихотворении «Клянусь четой и нечетой…» звучат клятвы Бога, приведенные в сурах «Заря», «Звезда», «Утро». Они заканчиваются словами:
Мужайся ж, презирай обман, Стезею правды бодро следуй, Люби сирот, и мой Коран Дрожащей твари проповедуй.
В основу стихотворения «Смутясь, нахмурился Пророк…» положены суры «Хадж»,
«Падающие», «Раскалывание» и другие:
С небесной книги список дан
Тебе, Пророк, не для строптивых:
Спокойно возвещай Коран, Не побуждая нечестивых!
Автор исследований, продолжая вникать в суть и смысл произведений поэта, отмечает, что стихотворение «Земля недвижна – неба своды…» посвящается Творцу-Создателю и является доказательством Его могущества. Оно связано с сурами «Преграды», «Покаяние»,
«Различение», «Поклон», «Каф», «Железо». Это стихотворение демонстрирует необычайно глубокое проникновение автора в суть Ислама:
Он милосерд: он Магомету Открыл сияющий Коран, Да притечем и мы ко свету, И да спадет с очей туман.
Ведь имущество человека — это достояние Аллаха, как говорится в суре «Ан-Нур» из священного Корана: «И дайте им из достояния Аллаха то, что Он дал вам». Творить милостыню обязаны все верующие. Милостыня — это доброе слово, сочувствие в горе, любая помощь и услуга. Поэтому у бедняка не меньше возможностей подавать милостыню, чем у богача, в этом отношении они равны. В Коране священная книга мусульман названа ясной, благородной, славной, мудрой, в цикле стихов А. Пушкина «Подражание Корану» — небесной, сияющей, сладостной. Обращение А. Пушкина к Исламу как к мировой религии в цикле стихов оказалось гениальным предвидением, так как только глубоко изучив и прочувствовав Коран, поэт мог так точно передать всю сущность и чистоту Ислама.
Более двух столетий назад великий русский поэт А.С. Пушкин, вполне поддерживавший покорение Кавказа, вдруг своим поэтическим чутьём проникает в религию противостоящих тогда России народов – и создаёт «Подражания Корану». Русские поэты всегда вещали о Мире, искали истоки вечных духовных ценностей человека как в Библии, так и в Коране. Они нашли и отразили в русской литературе то ключевое слово – Человечность, которое должно объединить вокруг себя людей, противостоящих нынешнему разброду и дикости. Понять религию Ислам – значит понять себя, своё отношение к вечным духовным ценностям, к людям, к жизни, сформировать свой взгляд и внести свой вклад в духовное возрождение великой многонациональной России.
В творчестве Пушкина 1823–1830-х годов заметны признаки его обращения к мистицизму. Он ищет способ проникнуть в божественное предопределение. Именно в этот период обращается он к Корану. В 1824 году в Михайловском, в имении, окружённом
сосновыми лесами, занесённом ноябрьскими снегами, великий Пушкин создаёт цикл стихотворений, ставших одним из самых удивительных и совершенных его творений –
«Подражания Корану». Это были именно подражания, вольные переложения, а не перевод. В этой работе ощутимо присутствие образов великой книги Ислама, воздействие и духа, и буквы Корана, в глубины которого проник великий русский поэт. Мощная экспрессия откровений, содержащихся в Коране, влияние всей книги в целом и отдельных сур присутствуют в каждой стихотворной строке:
Нет, не покинул я тебя. Кого же в сень успокоенья Я ввёл, главу его любя,
И скрыл от зоркого гоненья? Не я ль в день жажды напоил Тебя пустынными водами?
Не я ль язык твой одарил Могучей властью над умами?
«Разве тут не мусульманин, разве это не самый дух Корана и меч его, простодушная величавость веры и грозная, кровавая сила её?» (Ф.М. Достоевский о «Подражаниях Корану»)
«Подражания Корану» – не просто поиски экзотики, как, скажем, у Гёте в его
«Западно-восточном диване». Нет! Это мощнейший всплеск духовности, порыв к художественному синтезу или хотя бы пониманию восточных народов. В «Подражаниях» чувствуется особый интерес А.С. Пушкина к образу пророка Мухаммада (мир ему и благословение), к его моральному облику и пророческому предназначению на Земле:
А вы, о, гости Магомета! Стекаясь к вечери его,
Берегитесь суетою света Смутить Пророка Моего.
В пареньи дум благочестивых, Не любит он велеречивых,
И слов нескромных и пустых.
В первой части «Подражаний Корану» – строки о ниспослании Пророку Мухаммаду, Сияющего Корана, о могуществе Творца, милости и любви Бога к Пророку, мир ему и благословение, и верующим в Судный день и Рай.
Клянусь четой и нечетой, Клянусь мечом и правой битвой, Клянусь Я утренней звездой, Клянусь вечернею молитвой:
Нет, не покинул Я тебя, Кого же в сень успокоенья Я ввел, главу его любя,
И скрыл от зоркого гоненья? [1,220]
Слова «Люби сирот» навеяны сурой «Подаяние». Это память о заботе Пророка Мухаммада, о детях погибших мусульман – пример следования вере. Слова «Мой Коран» вновь подчеркивают ниспосланность свыше Священного Корана Пророку Мухаммада, Всевышним. Вторая часть «Подражаний» посвящена женам и жизни Пророка Мухаммада, мир ему и благословение.
О жены чистые Пророка, От всех вы жен отличены:
Страшна для вас и тень порока. Под сладкой сенью тишины Живите скромно: вам пристало Безбрачной девы покрывало.
Храните верные сердца
Для нег законных и стыдливых, Да взор лукавый нечестивых Не узрит вашего лица![2,95]
«Жены пророка! Вы не то, что все другие жены; если вы богобоязненны, то не будьте слишком ласковы в словах ваших, чтобы в том, у кого в сердце болезнь, не было желания на вас; говорите разговором хорошим», — сказано в Коране.
Первая жена Пророка Мухаммада, вдова Хадиджа, была старше его на пятнадцать лет. Она первой уверовала в его пророческую миссию, став первой мусульманкой. При ней Пророк Мухаммад, не брал себе других жен. После ее смерти его женами были дочь первого халифа Абу Бакра Айша, запомнившая более тысячи хадисов о том, как поступал Пророк, в том или ином случае, что он говорил по тому или иному поводу, вдовы погибших братьев, сестра одного из могущественных его противников, впоследствии принявшего Ислам.
В основу третьей части «Подражаний» положены суры «Нахмурился», «Хадж»,
«Падающие»… Она начинается с явления слепого человека:
Смутясь, нахмурился Пророк, Слепца послышав приближенье:
Бежит, да не дерзнет порок Ему являть недоуменье.
С небесной книги список дан
Тебе, Пророк, не для строптивых; Спокойно возвещай Коран,
Не пробуждая нечестивых! Почто ж кичится человек? За то ль, что наг на свет явился?
Что дышит он недолгий век,
Что слаб умрет, как слаб родился? За то ль, что Бог и умертвит
И воскресит его – по воле Что с неба дни его хранит
И в радостях и в горькой доле За то ль, что дал ему плоды, И хлеб, и финик, и оливу,
Благословив его труды,
И вертоград, и холм, и ниву?
Но дважды ангел вострубит; [3,72]
Последние два четверостишия навеяны многими аятами, например: «В тот день, как вы его увидите, каждая кормящая забудет того, кого кормила, а каждая обладательница ноши сложит свою ношу. И увидишь ты людей пьяными, но они не пьяны. Но наказание Аллаха – сильно».
Четвертая часть перелагает аят: «Разве ты не видел того, кто препирался с Ибрахимом о Господе его за то, что Аллах дал ему власть? Вот сказал Ибрахим: «Господь мой – Тот, Который оживляет и умерщвляет». Сказал Он: «Я оживляю и умерщвляю». Сказал Ибрахим:
«Вот Аллах выводит солнце с востока, выведи же его с запада». И смущен был тот, который не верил: Аллах ведь не ведет прямо людей неправедных!».
С Тобою древле, о Всесильный, Могучий, состязаться мнил,
Безумной гордостью обильный; Но Ты, Господь, его смирил.
Ты рек: Я миру жизнь дарую, Я смертью землю наказую, На все подъята длань Моя.
Я также, рек он, жизнь дарую,
И также смертью наказую:
С Тобою, Боже, равен я.
Первые два четверостишия пятой части «Подражаний» посвящены Творцу и Его могуществу:
Земля недвижна; неба своды, Творец, поддержаны Тобой, Да не падут на сушь и воды И не подавят нас собой.
Зажег Ты солнце во вселенной, Да светит небу и Земле,
Как лен, елеем напоенный,
В лампадном светит хрустале. [4,106]
Пушкинский эпитет «Сияющий Коран» дополняет известные определения Последнего Писания: «Ясный, Благородный, Славный, Мудрый».
Слова «небесный Коран» содержат ответ противникам Ислама, отрицающим ниспослание Священного Корана Пророку Мухаммаду, мир ему и благословение. Слова «да притечем и мы ко свету» отражают идею мирной сущности Ислама. Слово «притечем» повторяет слово второго стиха «стекаясь». «Притечем!». Как реки впадают в моря, так и люди вливаются в умму мусульман из среды иудеев, христиан, атеистов и язычников.
«Притечем», чтоб «пал с очей туман». А слово «Свет» является и именем Всевышнего Аллаха, и названием суры, содержащей следующие слова: «Аллах – Свет небес и земли… Свет на свете! Ведет Аллах к Своему свету, кого пожелает…». Вытекает эта песня из суры
«Ибрахим»: «Я Аллах – Видящий. Книга, которую Мы ниспослали тебе, дабы мог ты вывести по соизволению их Господа из тьмы на свет, на путь Могущественного, Достохвального». Шестая часть поэмы посвящена погибшим на поле брани с язычниками и идолопоклонниками. В ней – о Рае, ожидающем погибших. В седьмой части Пушкин перелагает суру Корана «Семейство Имрана». Она начинается с обращения к Пророку, мир ему и благословение, — «Восстань!». Да, к Пророку Мухаммаду, мир ему и благословение, родившемуся в Мекке, где с незапамятных времен живут язычники, иудеи, христиане, проповедовать новую религию – значит восстать:
Восстань, боязливый:
В пещере твоей Святая лампада До утра горит.
Сердечной молитвой, Пророк, удали Печальные мысли, Лукавые сны!
До утра молитву Смиренно твори; Небесную Книгу До утра читай!
«В пещере твоей» — в пещере горы Хира, где долгое время молился Пророк Мухаммад, ночью 24 числа месяца рамадана 610 г. по воле Всевышнего Аллаха явился ему ангел Джибраил с «Небесной Книгой», о чем говорят слова суры «Ночь Свершения». Как и Пророк Мухаммад, м. е. и б., как и старцы-пустынники, говорившие, «когда один – я с Богом», Пушкин чтил «студенческую келью» Лицея, «маленький грот» в Гурзуфе, «большой серый грот» в Каменке, хранил «внутреннюю келью своего сердца», в пещере со «святой лампадой» в имении Михайловском явились Пушкину «Подражания Корану» и стихи:
В пещере тайной, в день гоненья, Читал я сладостный Коран;
Внезапно ангел утешенья,
Взлетев, принес мне талисман. Его таинственная сила… Слова святыя начертила
На нем безвестная рука.
Восьмая часть поэмы – это молитва на слова «люби сирот», приведенные в первом стихе, о чем сообщают аяты многих сур, например «Подаяния»:
Торгуя совестью пред бледной нищетою Не сыпь своих даров расчетливой рукою:
Щедрота полная угодна небесам
В День грозного Суда, подобно ниве тучной, О сеятель благополучный!
Сторицею воздаст она твоим трудам.
Но если, пожалев трудов земных стяжанья, Вручая нищему скупое подаяние,
Сжимаешь ты свою завистливую длань, — Знай: все твои дары, подобно горсти пыльной, Что с камня дождь обильный,
Исчезнет – Господом отверженная дань.
Сиротство коснулось пророков Моисея и Мухаммада, «В Откровении матери Моисея Мы сказали: вскорми его и, когда ты убоишься за него, кинь его в море. Не бойся, не печалься, Мы возвратим его к тебе и сделаем его посланником». Отец Пророка Мухаммада, мир ему и благословение, умер еще до его рождения. Шестимесячным ребенком он был взят на воспитание в племя кочевников. В 6 лет он потерял мать.
Закят или подаяние – не милостыня и не любезность для сирот и бедных, это налог братства. Закят связан с правами бедных и слабых на часть имущества богатых. Имущество человека – достояние Аллаха: «Если знаете в них доброе, наделите их чем-нибудь из своего имущества, каким наделил вас Господь». Милостыня – это доброе слово, сочувствие в горе, любая помощь или услуга. «Поэтому у бедняка не меньше возможности подавать милостыню, чем у богача. И в этом они равны».
Последняя девятая часть «Подражаний…» навеяна 2-ой сурой Корана. В ней о слабости путника, «роптавшем на Бога», о милости к нему «Владыки небес и земли»:
И чудо в пустыне тогда совершилось:
Минувшее в новой красе оживилось;
Вновь зыблется пальма тенистой главой; Вновь кладезь наполнен прохладой и мглой; И ветхие кости ослицы встают,
И телом оделись, и рев издают;
И чувствует путник и силу, и радость, В крови заиграла воскресшая младость; Святые восторги наполнили грудь:
И с Богом он далее пускается в путь.
Долгое время после пушкинского стихотворения «Талисман» в Крыму в ходу были аналогичные талисманы или лубочные картинки, изображающие «красивую татарскую девочку в нарядной национальной одежде, передающей в дар своей подруге кольцо – талисман»:
Там, где море вечно плещет, На пустынные скалы,
Где луна теплее блещет
В сладкий час вечерней мглы, Где в гаремах наслаждаясь, Дни проводит мусульман, Там волшебница, ласкаясь
Мне вручила талисман. И, ласкаясь, говорила:
Сохрани мой талисман – В нем таинственная сила! Он тебе любовью дан.
Язычники Мекки утверждали, что Коран якобы представляет собой стихи, сочиненные Мухаммадом, К ним и их последователям обращены слова Аллаха: «Да, они говорят: он – путаница сновидений. Он выдумал его; он – поэт», и слова Пушкина:
Они твердили, пусть виденья Толкует хитрый Магомет, Они ума его (творения),
Его ль нам слушать – он поэт!
Тема Ислама не покидала Пушкина. Не раз в Коране и хадисах звучит, что словам и деяниям предшествуют намерения человека. Отсюда пушкинские слова («Борис Годунов»):
Твои слова, деяния судят люди, Намеренья Единый видит Бог.
В рукописи «Евгения Онегина» также были слова:
В Коране много мыслей здравых, Вот, например: «Пред каждым сном Молись; беги путей лукавых,
Чти Бога и не спорь с глупцом.[5,47]
В конце стихотворения «Памятник» звучит «И не оспаривай глупца». Вспомним строки
«Пророка»:
И он мне грудь рассек мечом, И сердце трепетное вынул, И угль, пылающий огнем,
Во грудь отверстную водвинул.
Эта идея явно навеяна Кораном: «Разве не расширили Мы тебе грудь и не избавили тебя от ноши твоей», хадисом о Пророке Мухаммаде, мир ему и благословение, кому ангелы раскрыли грудь и вынули и очистили сердце снегом и, вложив его в грудь, удалились.
Завершающие слова исповеди автора и призыва Бога: «Восстань, Пророк…» повторяют слова, обращенные к Мухаммаду, в начале седьмой части поэмы «Восстань боязливый». Как бы там ни было, назначение всех пророков одинаково – донести слово истины, добра, правды, справедливости до сердца каждого человека. И ничего нет удивительного в проведении параллелей между отдельными чертами пушкинского «Пророка» и Пророка Мухаммада. Их и не надо искать, ибо духовное богатство личности и заключается в правильном понимании своего предназначения на Земле. У великого поэта Пушкина оно заключается в идейном содержании его поэзии, предназначенной для всех людей, независимо от их веры и национальности. Ф.М. Достоевский говорил о Пушкине, что лишь он «один изо всех мировых поэтов обладает свойством перевоплощаться вполне в чужую национальность», а Н.В. Гоголь, говоря об «отклике» Пушкина на национальные культуры, о его способности к «перевоплощению» писал: «И как верен его отклик, как чутко его ухо! Слышишь запах, цвет земли, времени народа. В Испании он испанец, с греком – грек, на Кавказе – вольный горец в полном смысле этого слова».[6,153]
Таким образом Пушкин «глубоко проник» не только в слог и стиль восточной поэзии, но в самую сущность национальной культуры народа на определённой ступени его исторического развития. Всемирная «отзывчивость» и «перевоплощаемость» Пушкина – это глубокий, содержательный труд его души, становление его личности, в которой религиозное чувство и сознание играло первостепенную роль. Всё это помогло ему понять историю и культуру других народов, а другим народам открыло великого поэта – А.С. Пушкина. Это положило начало целой плеяде русских поэтов, пытающихся в своих поэтических
произведениях с пушкинской отзывчивостью передать индивидуальный облик и национальную специфику другого народа.
Список литературы
1 Пушкин А. С. Полное собрание сочинений в 10-ти томах. Т.9. История Петра. Заметки о Камчатке. – М. – Ленинград, 1949, — 350 c.
2 Пушкин А. С. Полное собрание сочинений в 6-ти томах. Т.5. Критика. История. Публицистика. – М., 1936, — 352 c.
3 Пушкин А.С. Собрание сочинений. Т.7. Драматические произведения. – М., 1935. – 250 c.
4 Пушкин А.С. Полное собрание сочинений. Т.15. Переписка 1832-1834. – М., 1948. — 300 c.
5 Пушкин А.С. Полное собрание сочинений в 6-ти томах. Т 5.Евгений Онегин. Драматические произведения. – М.- Ленинград,1936. – 350 c.
6 Пушкин А.С. Избранное в 3-х томах. Т.3. Проза, заметки, письма. – Ставрополь, 1989. – 350
c.
Ұсынылып отырған мақалада А.С. Пушкин поэзиясындағы Құран сюжеттері мен
мотивтердің талдау ерекшеліктері қарастырылған. Мысалы, «Подражания Корану» өлеңіндегі құран шарттарын талдау. Шығыстың, соның ішінде ислами көзқарастың Пушкин шығармашылығына тигізген ықпалы жайлы мәселе сонау ХХ басында ғалымдар назарына іліге бастады, алайда тек ұлы орыс ақынының поэзиясына ғана емес, сонымен бірге келешек орыс әдебиеті мен мәдениетіне зор ықпалын тигізген ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы орыс әдебиеті мен шығыс мәдениеті арасындағы өзара байланыс жөніндегі кейбір мәселелер күні бүгінге дейін түбегейлі шешімін таба алмай келеді. Мақала А.С.Пушкин шығармасындағы Мұхаммед пайғамбардың образын талдауға арналады. Аталмыш образды қабылдау ерекшелігі мен оның көрініс табу ерекшелігі қарастырылады, оның талдау механизмдері мен онымен байланысты мағыналар жинағы анықталады. Талдамада негізгі образдар тек діни тұрғыдан емес, сонымен қатар мәдени жене философиялық тұрғыдан қарастырады.
In article features of interpretation of some motives and plots of the Koran in A.S. Pushkin’s poetry on the example of a cycle of poems «Imitations Koran» are investigated Koranic codes of this work are analyzed. The subject of influence of east, in particular, Islamic outlook on Pushkin’s creativity began to be developed at the beginning of the XX century, but also to this day there are many not clear questions concerning interaction of the Russian culture of the first half of the XIX century and the culture of the East which affected not only on works of the great Russian poet but also on all subsequent Russian culture and literature. Article is devoted to the analysis of an image of the Prophet Mahomed in A.S. Pushkin’s creativity. The originality of perception and specifics of reflection of this image are considered, the complex of the related meanings and mechanisms of its interpretation comes to light. The special attention is paid to the analysis of this image not only in the religious plan, but also in culturological and philosophical aspects.
ӘОЖ 82.09:821.512.122
Б.Д. Керімбекова
Сүлейман Демирель атындағы университет Алматы, Қазақстан muza_bayan@mail.ru
Ф. ОҢҒАРСЫНОВА ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ СОҒЫС ТАҚЫРЫБЫ: ТАРИХИ ШЫНДЫҚ ПЕН КӨРКЕМДІК ШЕШІМ
Аталған мақаланың кіріспесінде қазақ әдебиетіндегі Екінші Дүниежүзілік Соғыс тақырыбына арналған поэмалардың тақырыптық-көркемдік ерекшеліктері мен олардың
зерттелу мәселесіне шолу жасалады. «Ф. Оңғарсынова поэмаларындағы соғыс тақырыбы: тарихи шындық пен көркемдік шешім» атты мақаланың негізгі бөлімінде Ф. Оңғарсынованың соғыс тақырыбына жазылған поэмалардың бірі –“Тыңдаңдар тірі адамдар!” атты поэмасына талдау жасалады.
Сонымен қатар, қазақтың батыр қыздары – Әлия мен Мәншүкке арналған аталған поэма өзге поэмалармен салыстырыла зерттеліп, ақын Ф. Оңғарсынованың ақындық ізденістері анықталады. Ақынның тарихи тұлғалардың бейнесін жасаудағы шеберлігі нақты мысалдар арқылы көрсетіледі. Ф. Оңғарсынованың поэма кейіпкерлерінің батыр ғана емес, бірінші кезекте адам екендігін, әйел заты екендігін көрсетуде қолданған көркемдік тәсілдері сөз болады.
Кілт сөздер: қазақ поэмалар, соғыс тақырыбы, тарихи тұлға, көркемдік ерекшелік
Қазақ поэмаларының сипатында елеулі өзгерістер болған кезең – бүгіндегі Ұлы Отан соғысы аталып жүрген Екінші Дүниежүзілік Соғыс жылдары еді. Аталған жылдары соғыс әкелген зардаптар мен оның салдары айрықша көрініс тапқан көптеген шығармалар дүниеге келді. Әдебиеттің өзге жанрлары сияқты поэмада да сол кезеңдегі халық басынан өткен азапты күндерге арналған көптеген поэмалар жазылды. Ұлы Отан соғысы тақырыбындағы поэмалар қатарында Н. Байғаниннің “Ер туралы жыр”, С. Бегалиннің “Черкес кегі”, “Ажар”, “Он алты”, Д. Әбілевтің “Майданбек”, Қ. Сатыбалдиннің “Әлия”, Қ. Аманжоловтың әйгілі “Ақын өлімі туралы аңызы”, Ә. Сәрсенбаев “Намыс ұлы” мен “Шие ағашы”, М. Хакімжанованың “Мәншүк”, Т. Жароковтың “Зоя туралы жыр”, т.б. поэмаларын атауға болады. Басқа әдебиет жанрлары сияқты қазақ поэмаларының да негізгі идеялық арқауы – соғыс жылдарындағы халық ерлігін мадақтау, дәріптеу болды.
Қазақ поэмасын зерттеуші белгілі ғалым Ә. Нарымбетов 1970-80-жылдардағы қазақ поэмасын екі топқа бөліп, жүйелеп береді: “Біріншісі, сол тарихи оқиғаларды негізге ала отырып, ойдан шығарылған сюжетке, кейіпкерге негізделген поэмалар. Оларда ақын реальды өмірдің шын болған фактілерін алғанмен, поэтикалық қиялға, пафосқа көбірек ерік берген. Екінші жағынан, ақындар тарихи адамның көркемдік образын жаңа тәсілдерін игеру барысында еленерлік іс тындырды. Бұл шығармалардың басты сипаты тарихи фактіге сүйенген деректілігінен, шынайы шыншылдығынан көрінеді [1, 16 б.]. Осы тақырыпқа қалам тартқан ақындардың қай-қайсысы болмасын, соғыс сипатын, оның халық өмірінде қалдырған ізін жаңаша көзқараспен жырлауға талпынды. Осы орайда тың көркемдік ізденістерге баруды мақсат етті. Сондай–ақ, елін жаудан қорғауда өшпес ерлік көрсеткен ерлер бейнесі де осы тұстағы бір топ қазақ поэмаларынан орын алды. Бұл ретте ғалым Ә. Нарымбетов былай деп жазады: “1945жылы Рейхстагқа алғашқылардың бірі болып ту тіккен Р. Қошқарбаев (М. Әлімбаев “Ту тіккен”, Ә. Жәмішев “Батыр сөйлеп тұр”), Кеңес одағының батырлары Н. Әбдіров (С. Жиенбаев “Қайран шеше”), Б. Момышұлы (Ж. Нәжімеденов “Қыран-қия”), М. Ғабдуллин (М. Рәшев “Ерлік дастаны”), М. Мәметова (Т. Бердияров “Мәншүк туралы дастан”, М. Неталиев “Мәнсия”), Ә. Молдағұлова (С. Жиенбаев “Әлия”, Ф. Оңғарсынова “Тыңдаңдар, тірі адамдар!”, Н. Исабаев “Аққу”, Т. Молдағалиев “Әлия әпке”), Ұлы Отан соғысының партизандары Қ. Қайсенов (С. Жиенбаев “Сәби дауысы”, Х. Талғаров (“Партизан сыры”), т.б. бұл жылдардағы қазақ поэмаларының бас кейіпкеріне айналды” [2, 16 б.].
Соғыс тақырыбына жазылған поэмалардың бірі – Ф. Оңғарсынованың “Тыңдаңдар тірі адамдар!” атты поэмасы қазақтың батыр қыздары – Әлия мен Мәншүкке арналады. Ұлы Отан соғысында қазақ халқының қос қызы – Мәншүк Мәметова мен Әлия Молдағұлова асқан қаһармандық көрсетіп, ұрыс даласында ерлікпен қаза тапты. Олардың өрлікке толы әдеби бейнесін сомдауда қазақ ақын-жазушыларының қаламынан түрлі жанрдағы көптеген туындылар туды.
Атап айтсақ, соғыстың аяғына таман Мариям Хакімжанованың “Мәншүк”, Қапан Сатыбалдиннің “Әлия” поэмалары жазылды. Бұл поэмалар бір мезгілде жазылып, бір
уақытта – 1945 жылы жарық көрді. Поэмалардың көтерген тақырып, көздеген мақсаты бір болғанымен, әр ақын өзіне тән шеберлікпен жырлады. Осы поэмалар туралы Ұлы отан соғысына арналған шығармаларды жете зерттеген Қ. Қамбаров “Ерлік эпосы” атты монографиясында былай деп пікір білдірген болатын: “Шынын айтуымыз керек, аталмыш дастандар Мәншүк пен Әлияның қаһармандық тұлғаларын, ерлігін толық та терең бейнелей алған жоқ, олар М. Алигердің Зоясы, Қ. Аманжоловтың Абдолласы сияқты халықтық сүйікті образ бола алмады. Егер, М. Хакімжанова поэмасында Мәншүктің ой-сезімі жеткілікті көрінбей жатса, Қ. Сатыбалдиннің Әлиясы әсерсіз ұшқары ой-сезім үстінде өзінің окопта, зұлым жаумен аңдысып отырғанын ұмытады” [3, 94 б.]. М. Хакімжанованың “Мәншүк” поэмасы кезінде қырағы көздерге түсіп, қара тізімге ілінген екен. Расында, ақынның батыр қыздың ерлігіне сүйсіне қарап:
“Қарағым”, деп қарағандай Абылай, Қара шашын сипағандай Исатай. “Кегіңді алмай кейін қайтпа!” дегендей,
Кенесары, айбынды ер Наурызбай [4, 29 б.], – деп ол уақытта атын атауға қаймығатын хандарымыз бен батырларымыздың есімін еш тайсалмай жырлауы елеусіз қалдырмағаны анық. Сондай–ақ, бұл сипат поэма құндылығын арттыра түскен. “Мәншүк” поэмасының дүниеге келуіне екі себеп бар, – дейді жас ізденуші Т.Тайшина “Ерлік гимні” атты мақаласында. Бірінші себеп, Мәриям апай Мәншүктің шешесі Әминамен ертеден араласқан. Мәншүкті бүлдіршін кезінен білген. Осындай аяулы қыздың өлімі ақын жүрегіне қаяу салмай қоймайды” [5, 11б.]. Демек, “Мәншүк” поэмасы М. Хакімжанова шығармашылығындағы орны бөлек туынды. Кейінірек осы тақырыпқа арналған бірқатар поэмалар дүниеге келді. Атап айтсақ: Т. Молдағалиевтің “Хаттар, хаттар”, “Жеңеше”, “Өрік ағашы”, С. Жиенбаевтің “Әлия”, М. Әлімбаевтің Р. Қошқарбаевқа арнаған “Ту тіккен”, Ж. Молдағалиевтың “Жыр туралы жыр”, “Қыран дала”, “Сел”, т.б.поэмалар Ұлы Отан соғысы тарихының беттерінен сыр шертті.
Ф. Оңғарсынова поэмаларының ішінде ерекше ақындық қуат, поэтикалық күймен дүниеге келген туындысының бірі – “Тыңдаңдар, тірі адамдар!” поэмасында да қазақтың қос батыр қыздары Әлия мен Мәншүктің лирикалық бейнесі сомдалды. Ақын аталған поэмасында өзіне дейін талай шығармаға арқау болған соғыс тақырыбының дәстүрлі қалыбын бұзып, өзінше тыңнан сүрлеу салуға тырысады. Поэманың халық дастандарынан бөлініп, өмірді таныту мүмкіндігінің, тіл көркемдігі мен жасалу жолының да өскендігін ақын қаламгерлік қарымы арқылы аңғартты. Ұлы Отан соғысының батырлары Әлия мен Мәншүктің трагедиялық тағдырын арқау еткен “Тыңдаңдар, тірі адамдар” поэмасы – сюжетсіз поэма. Поэмада ақын еркін көркемдік форма, шарттылық тәсілімен қос боздақтың рухын сөйлету, қазіргі ұрпақпен тілдестіру арқылы жаңа эстетикалық игілік жасаған.
“Тыңдаңдар, тірі адамдар!” поэмасында Ф. Оңғарсынова қазақ әдебиетіндегі поэма жанрында ұзақ уақыт бойы қолданылып келген құр, жалаң баяндауды пайдаланбай, лирикалық кейіпкерінің ішкі монологы арқылы ақындық идеяны ұтымды бере білген.
Қанша жыл еді?, Қанша жыл еді
Көп-көп жыл бұрынғыдай… Ойлап па едік өтерін ғұмыр бұлай Жеті қат жер түбінде.
Майдан. Атыс. Қантөгіс. Жалын. Азап. Керзі етік пен сұр шинель мәлеңдеген Көтерген әрең денең [6, 32 б.] –
деп бастаған ақын ішкі монологтың бір элементі болып табылатын еске алу, лирикалық шегініс пайдаланыла отырып, негізгі әңгімені лирикалық кейіпкерлердің жан толғаныстарымен байланыста өреді. “Әдебиеттанудағы еске алу тәсілінің өзіне тән формалық, көркемдік қызметінің өзі адам санасының бір түкпірінде тығылып қалған әртүрлі әсерлердің, ұғым-сенімнің, белгілі бір оқиға-бейнелердің ойға оралуынан ішкі жан әлемінде
бір-біріне тәуелсіз, өзара сабақтас сезімдердің тууына себеп болары сөзсіз. Яғни, тұңғиық ойға берілудің алғашқы баспалдағы да” [7, 41 б.]. Ақын осылай деп өткен күнге ой жүгірткен лирикалық кейіпкерлері мен бүгінгі дәуір ұрпақтарын тілдестіру арқылы соғыс шындығын берудің өзгеше тәсіліне жүгінеді. Ақынның лирикалық кейіпкерлері:
…өмір мен адам жайды, Сезім мен заман жайлы
Нәзік жыныс құштар ғой білуге әлі, өр мінез боп кетпесе бүгін бәрі – шақырамын сені ашық әңгімеге –
өлгенге үкім жүрмейді – ол заң біле ме?! Қандайсың өзің сенің?
…мүмкін сен жауларға да – Талайға салған жара
Немқұрайды қарарсың кешіріммен, өзіндік ой, өзіндік шешіміңмен?, –
деп бейбіт күннің адамдарын ашық пікір алаңына шақырады. Ақынның өлілерге тірілерді сұхбатқа, өзара әңгімеге шақыртуын поэма мазмұнын ашып, эстетикалық қуатын арттыра түсірудегі ақындық қиялдан туындаған тәсіл деп түсінген жөн. Қиялдың шығарма ажарын арттырудағы өзгеше қызметі жөнінде орыс ғалымы Н.А. Гуляев: “…Важнейший признак художнической одаренности – наличие у человека воображения, творческой фантазии, одной из главных сил творческого процесса. Без нее невозможно создание образа, образной системы произведения” [8, 107 б.], – десе, ғалым З. Қабдолов: “Творчестволық фантазия. Бақылап білген, сезген шындықты кең өріске шығаратын қанатты творчестволық қиял – таланттың серігі” [9, 12 б.], – дейді. Расында да, қиялдың (фантазия) – ақынның қиналған сәтінде көмекке келетін поэтикалық тәсіл ғана емес, суреткерге керек негізгі қасиеттердің бірі екендігі анық.
Шүберекке түйіп ап жанымызды, буыны да қатпаған тәнімізді, Ажалмен тайталасып,
Оққа балғын денені айқара ашып, Қара жердің құшағын аймаладық, Қалай бүгін жүрсіңдер пайдаланып,
Қымбат түскен біз үшін бұл күндерді? [6, 34 б.], –
деп бүгінгі ұрпақ – оқырманына салмақты сауал тастаған лирикалық кейіпкер сөзін бастағаннан-ақ ірі саяси, тарихи мәселелерді қозғайды. Ф. Оңғарсынова кейіпкерлері әдеттегідей айбынды.
Ақынның “Тыңдаңдар, тірі адамдар!” поэмасы ешқандай тарау, тақырыпшаға бөлінбеген. Қос кейіпкер – Әлия мен Мәншүктің монологтарымен басталған поэма қым- қиғаш оқиғаларға құрылмайды. Поэманың бүкіл сюжеттік желісі, құрылымы Әлия мен Мәншүктің ой-толғаныстары, ішкі монологтарымен дамып, сол арқылы өрбиді. Мұндағы екі кейіпкер – Әлия мен Мәншүктің монологтары кезектесіп келмей, “қос ішектен шығатын бір үн болып” қатар тіл қатады. Өзінің ақындық тәжірибесінде, яғни өлең өрімінде монологты сәтті қолданып келген Ф. Оңғарсынова аталған поэмасында да осы әдісті орынды пайдалана білген. Қасіретті соғыс күндеріндегі қайғы мен қуаныштың, махаббат пен зұлымдықтың, өлім мен өмірдің адам жанына салған таңбасын кейіпкерлер өз аузымен былай деп баяндайды:
Сенбеу-ақ керек еді
Жылан – жауға бойлаған керегені – Доссынып, төсін қағып,
Сендіріп, сосын барып
Бір басының қанқұйлы құлқыны үшін, Сұлулықты, пәктікті құрту үшін
Тірі айырып сәбиді анасынан.
Жоқ, ондайға кешірім! Жазасы – қан! [6, 31 б.].
Бұл монологтардың поэманың идеясын ашу мен кейіпкер сомдауда шешуші әрі маңызды рөл атқарып тұрғаны анық.
Ф. Оңғарсынованың аталған поэмасы Әлия мен Мәншүк тұлғаларын сан қырынан келіп суреттеуімен ерекшеленеді. Мысалы, поэмадағы қос кейіпкер бейнесі кейде:
Ойланатын тірілер, кезің, міне! Қарамайтын уақытқа, заманға да Табиғатта менмен күш – Адам ғана. Дүниені түрлендіріп,
Тұрардай күндер күліп,
Адам қайта жасайды барлығын да Қайта бақыт сыйлайды сан ғұмырға, –
деп саналы ұрпаққа аталы сөз айтар кемеңгер, көсем ретінде көрінсе, енді бірде: Сұлулықты, пәктікті құрту үшін,
тірі айырды сәбиді анасынан
Жоқ, ондайға кешірім! Жазасы – қан!, –
деген келелі сөз, кесек бітімімен дара шығады. Үшінші бір жағдайда Фариза кейіпкері мүлдем бөлек сипат алған.
… Біз де тірі қалуды армандадық, шай құюды, жүруді шамдар жағып.
…Жар болудың бақыты бұйырмады, денемізді көрді жер, көрді де түн.
…Біз өмірден рахат сезінбедік,
тым құрыса бір сәтке 229нна болып [6, 36 б.].
Өзі батыр, өзі дана лирикалық кейіпкер енді бір сәт жар сүйіп, 229нна атануды армандайтын қарапайым көп қыздың біріне айналады. Ұзақ уақыт бойы соғыс тақырыбына арналған шығармалардағы ең басты нәрсе – әрбір адамның жүрегінің Отан деп соғуы, оның ешнәрседен тайсалмайтын батырлығы болса, Ф. Оңғарсынова бұл тақырыпқа өзгеше ізденіспен келеді. Ол өзі сомдаған тарихи тұлғаларды Аңыз-Адамға айналдыруды ешқашан мақсат етпеген. Керісінше, олардың тек ақын, батыр ғана емес, бірініші кезекте адам екендігін, пенделік қасиеттердің оларға да жат еместігін басты назарда ұстайды.
…Енді бізге бәрібір қуанбаймыз, тамырынан қырқылған шынардаймыз.
…Мейірім де, махаббат нұрлы күн де керек екен тек қана тірлігіңде.
… Мезгілінде келмеген қуаныш та, жаныңа жұбаныш та
әкелмейді, рахат-нұр көңілге
бәйгеден соң мәні жоқ жүлденің де [6, 34 б.], – дейтін ақын кейіпкерлерінен кейде өксік араласқан өкініш те, мұң да табылып жатады. Осы тұста Фаризаның бұл тақырыпты жалаң сөз, жалған ұранмен емес, адам жанының шын сырын көрсету арқылы игергендігін де ақындық ізденіс нәтижесі деп білеміз. Ф. Оңғарсынованың “Тыңдаңдар, тірі адамдар!” поэмасы – қазақтың қайсар қыздары Әлия мен Мәншүк тұлғаларын биіктетіп, сол арқылы өмірлік құндылықтарды бағалауға арналған поэма.
Пайдаланған әдебиеттер
1 Нарымбетов Ә. Қазіргі қазақ поэмасы. – Алматы: Жазушы, 1982. –248 б.
2 Нарымбетов Ә. Уақыт шындығы – көркемдік кепілі – Алматы:Жазушы, 1989. – 184
б.
3 Қамбаров Қ. Ерлік эпосы. – Алматы: Жазушы, 1979. – 216 б.
4 Хакімжанова М. М. Мәметова. – Алматы: Жазушы, 1945. – 86 б.
5 Тайшина Т. Ерлік гимні. // Жас өркен – Қостанай. 2003. 8 мамыр.– Б.10–11.
6 Оңғарсынова Ф. Өлеңдер / Екі томдық таңдамалы шығармалар. –Алматы: Жазушы,
1987. – Т 2. – 366 б.
7 Пірәлиева Г. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері. (Түс көру, бейвербалды ишараттар, заттық әлем). – Алматы: Алаш, 2003.
8 Гуляев Н.А. Теория литературы. – М.: Высшая школа, 1985. – 288 с.
9 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 352 б.
Во ведении данной статьи делается обзор тематико-художественных особенностей и проблем исследования литературе, посвященных теме второй мировой войны. В основной части статьи под названием «Тематика войны в поэмах Ф.Онгарсыновой: историческая истина и художественное решение» анализируется одна из поэм Ф. Онгарсыновой на тему войны – « Тыңдаңдар, тірі адамдар!».
Вместе с тем, данная поэма посвященная героям Алие и Маншуку исследуется в сравнении с другими поэмами, определяются поэтические поиски Ф.Онгарсыновой. На конкретных примерах показано мастерство поэта в описании образа исторических личностей. Так же говорится о художественных приемах примененных Ф.Онгарсыновой в описании персонажей не только как героя, но и как человека, как женщину.
Introduction of this article includes thematic and artistic features, reviews of research made on poems dedicated to World war II. In the main part of the article “Theme of war in F. Ongarsynova’s poems: historical reality and artistic solution», F. Ungarsynova’s poem «Hear alive people!” dedicated to war was analyzed.
Furthermore, the poem dedicated to the Kazakh warrior daughters Aliya and Manshuk was analyzed by comparison of other poems, the poet F. Ungarsynova’s poetic interests were
determined. The poet’s skill of creating the image of historical figures is given with specific examples. Article describes that artistic methods were used in F. Ungarsynova poems, that her characters are not only heroes; first of all they are men and women.