БАҒАЛАУДЫҢ ЭТНОСЕМАНТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ. («ЖЫЛҚЫ, КӨКБӨРІ, БӘЙТЕРЕК» ҰҒЫМДАРЫ НЕГІЗІНДЕ)
—
Мақалада құндылық және бағалау ұғымына түсінік беріледі. Құндылық және бағалау
мәселесіне қатысты зерттеулердегі ғылыми көзқарастар сараланып, зерттелу бағыттарына талдау жасалынады. Автор бағалауыштық ұғымдардың қалыптасуына, этносемантикадан туатын құндылықтық қатынастардың негізінде бағалауда шығарылған норма-ережелердің табиғатына тоқталады. Құндылықты, оның ішінде бағалауды айқындайтын бірқатар ұғымдық қолданыстар (бөрі, бәйтерек, ат) келтіріледі. Олардың мәні ғылыми түрде түсіндіріледі.
Кілт сөздер: аксиология, құндылық, бағалау, этносемантика, категория.
Халықтың басынан кешкен тарихы, бүкіл рухани-мәдени болмысы, байлығы, дүниетанымы, әдет-ғұрпы, салт-санасы т.б. ұлттық ортада қалыптасып, сол ұлт тілінде
сақталады. Алайда олардың тікелей бейнесі емес, ол адамның немесе ұлттың дүниені тануы мен күнделікті тұрмыс пен еңбек тәжірибесі барысындағы тілдік санада, тілдік шығармашылық үрдіс нәтижесінде туған бейнесі.
Тілімізде ұлттық мәдениеттің өзегін құрайтын, ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатқан қастерлі ұғымдар бар. («бөрі», «жылқы», «бәйтерек» т.б.с.с.). Сол ұғымдардың мәніне, бағасына, құндылығына, символдық қасиеттеріне тереңдеп, індете зерттеу, қазіргі қоғамдық сана мен мәдениеттің деңгейіне сабақтас мәдени семантикасын анықтау – көкейтесті мәселелердің қатарына жатады. Осыған орай мақалада дүниенің тілдік бейнесіндегі ұлттық мәдени ерекшеліктер мен өз мазмұнындағы мәдени мәнділіктерді айқындау және оларды тілдік субьектінің когнитивтік санасымен тығыз байланыста қарастыру көзделеді.
«Өткен ғасырдың басты үш идеологиясы – коммунизм, фашизм және либерализм – біздің көз алдымызда күйреді. Бүгінде радикалды идеологиялар келмеске кетті. Енді айқын, түсінікті және болашаққа жіті көз тіккен бағдарлар ғана дамудың көгіне темірқазық бола алады», — деген мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың тұжырымы тарихи ақиқаттан туындаған. Мысалы, «қанатты пырақ», «бәйтерек», «бөрі» ұғымдары фольклор шеңберінде ғана көрініс тауып, материалистік ойлауға жат құбылыстар деп танылғаны белгілі. Қазіргі кезде бұл сөздер тұрмыстық және қоғамдық қолданысқа қайта оралып отыр. Ендігі жерде олардың бастапқы этимологиялық болмысынан бүгінгі күнге дейінгі аралықтағы семантикалық-тарихи жолын аксиологиялық лингвистика тұрғысынан зерттеп, зерделеу маңызды. Бұл ұғымдар нақты, заттық-натуралды атаудан символдық мәнге ие болуға дейінгі жолдан өтті. Олардың семантикалық жүктемелерінің динамикасын қарастыру тіл келешегі үшін де өзекті болып табылады.
Сонымен бірге тілдегі құндылық, бағалау және символдық құбылыстарды зерттеп, жариялап отыру, түптеп келгенде, ұлттың менталитетін сақтап, тұтастырып, рухын кемелдендіру қадам-қамы болып табылатын маңызды іс екенін де айту керек болады.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласының идеялары аясында рухани қазынамыздың өзегі болып табылатын қазақ тілін сақтау және дамыту міндеттері ұлт кодын құраушы ретінде бағаланбақ.
Осы орайда бүгінгі күні қазақ тілінің рухани-мәдени болмысын аксиологиялық лингвистика тұрғысынан байырғы тілдік құндылықтар мен қазіргі тіліміздің бай мұраларын жаңғыртып, тілдік қорымызды кеңейтіп, байытатын зерттеулер жүргізу қажеттілігі мақала тақырыбының өзектілігін айқындайды. Сондықтан мақалада бүгіндері әлеуметтік-символдық мәртебеде қолданылатын, ұлттық код көрсеткіштерінің байрағындай қабылданылатын
«жылқы», «бөрі», «бәйтерек» ұғымдарын дүниетанымдық, семантикалық, сөзжасамдық, лексикалық сипатта қарастыру көзделеді. Қазақ тілі де басқа халықтардың тілі сияқты өзінің қолданыстығымен біртұтас өмір сүреді. Тіл ғылымы да оларды ұлттық құндылықтардың аясында өзара бірлікте қарастырады. Бұл – тілді халық руханиятының бір саласы, халық менталитетінің көрінісі ретінде тануға мүмкіндік береді.
Тілді оның адам, қоғам өмірімен, халықтың дүниетанымымен байланыстылығы арқылы зерттеу – тілдің даму тарихындағы пайда болатын бағалаудағы өзгерістерді, олардың құндылықтық және символдық қасиеттерге ие болу құбылыстарын анықтауға теориялық негіз бола алады.
Адам баласының ойлау, тану, сөйлеу, әлеуметтік қарым-қатынас жүйлелерінде белсенді қатысатын тілдік категориялардың ішінде бағалау құбылысының орны айрықша.
«Бағалаудың мағынасы өмірмен және адам психологиясымен тығыз байланысты» [1, 4].
Бағалау – адамның қажеттілік әрекетінен туындайтын құндылықтық қатынасын білдіретіні және сол құндылықтық қатынастан бөлек көрінбейтіні ғылымда қалыптасқан аксиомалық тұжырым болып саналады. М.С. Каган зерттеуінде құндылықтық қатынас туындау үшін адам әрекетінің төрт құрылымдық жүйелі тұтастықта жүруі шарт: біріншіден, әрекеттің мақсаттылығы; екіншіден, тиісті обьект әлемін тануы; үшіншіден, мақсатына, мұқтаждығын, қалауына сәйкестігі; төртіншіден, субьекттердің рухани және практикалық
өзара қарым-қатынасы [2, 67]. Осылардың жиынынан болмыс обьектісінің субьект үшін маңыздылығын білдіретін құндылықтық сана қалыптасады.
Бұл жерде құндылықтық – зат та емес, қасиеттік белгі де емес, сапа да емес екенін айту керек. «Құндылық – обьектінің субьект үшін маңызын білдіретін игілік, жақсылық, әсемдік сияқты санадағы құбылыс. Ал бағалау – субьектінің осы маңыздылықты түйсінген эмоционалдық-интеллектуалдық күйі, игілікті сезінуі, ар-ождан үкімі, талғамның пайда болуы т.б. [3, 45].
Демек, құндылық түсінігінің обьектпен, ал бағалау түсінігінің субьектпен байланысты екені айқын мәселе. Осы орайда бағалаудың екі жақты көрінетінін айту керек. Бір жағынан, субьект өз санасында пайда болған белгілі бір құндылықтың негізінде сол обьектіні құндылық ретінде таниды және оның өзі сол социумда қоғам таныған критерилерге, нормаларға, мұраттарға бағдарланған болады; екінші жағынан, субьект өзі үшін берілген обьектінің мәнін нақты білетіні көрініп тұрады. Құндылық мәні обьектінің субьект үшін маңыздылығы деп түсініледі. Сондықтан обьект өз бетінше мәнге ие емес, ол субьектінің қол жеткізуінен және бағалауынан барып пайда болады. Сонымен бірге обьектінің құндылық мәні жеке субьектіден тәуелді емес екені де ескеріледі.
Құндылық – адам болмысына, тұрмыстық әрекеттеріне және рухани-мәдени негіздеріне тән категория. Сондықтан құндылықтық сана адам қызметінің жобалау-мақсаттау, коммуникативтік сияқты негізгі құраушыларының бірі мәртебесіне ие. Ол тұтастай алғанда, жақсы – жаман, қайырымдылық – жауыздық, қасиетті – қасиетсіз, әділеттік – әділетсіздік, ақылдылық – ақымақтық, сұлулық – сұрықсыздық т.б. түсініктердің қалыптасуына негіз болады.
Субьект пен құндылықтың, субьект пен бағалаудың бөлінбес бір тұтастығы адамзат қоғамының дамуымен де бірге жүреді. Қоғамның дамуы барысында құндылық пен бағалау ұғымдары да өзгерістерге ұшырайды. Белгілі бір сөздегі құндылық мәнінің өзгеріске ұшырау құбылысына мысалы ретінде «Ұмай» сөзінің бойындағы мағыналық өзгерістерді келтіруге болады. Ғалым Е. Тұрсынов «Ертүрік фольклоры: бастау көздері мен қалыптасуы» атты зерттеуінде ертедегі түрік қағанатының ыдырауына байланысты оның мифтік қаһарман- кейіпкерлерінің де мәртебесіндегі өзгерістер болғандығын айтады [4, 23]. Егер ертедегі түріктерде «Ұмай» сөзі тәңірлік қуатқа ие болса, яғни әлемдегі барлық тіршіліктің қамқоршысы бейнесінде қолданылса, М.Қашқаридің «Диуани лұғат ит-түркі» атты еңбегінде
«Ұмай» ұғымының бастапқы мағынасы тарылып, қазіргі түрік халықтарының түсінігінде тек әйелдердің қамқоршысы деген мазмұнымен шектеліп қалғаны аңғарылады. Қалыңдықтың күйеу үйінің табалдырығын алғаш аттаған кезде айтылатын «От ана жарылқа, Ұмай ана жарылқа!» деген тіркестері соған дәлел [5, 187].
В.М. Пиваев көне дәуірлердегі адам ойлауының салаланбаған, сараланбаған кездерінде құндылықтар «жақсы-жаман» деген категориялармен ғана шектелген [6, 66]. М.С. Каган да құндылықтық қатынастардың жеке түрлерге жіктеліп, бөлінуін антропомәдени генезис барысымен байланыстырады. Бұл айтылғандар бағалаудың логико-семантикалық тұрғыдан қарастыруға негіз береді.
Логикалық категория ретіндегі бағалауды адам ойының обьективтік әлемді түсінікермен, талқылармен, ой тұжырымдарымен т.б. тіл арқылы көрсетуі деп қарастыруға болады. Адам таным иесі субьект ретінде заттарды, құбылыстарды, әлемді өзіне қатыстылығына қарай қабылдап, оларға оң-теріс қасиеттерді теліп, қоршаған ортаның құндылығын анықтап, тіл арқылы білдіреді. Сөйтіп, құндылық обьектіге – табиғатынан емес, олардың қоғамдық болмысқа, адамның практикалық әрекетінің нәтижелеріне қарай пайда болады. Сондықтан да құндылық құбылысы әлеуметтік сипатқа ие. Ал бағалау эмоционалдық-интеллектуалдық акт ретінде адам санасы саласына жатады, ол адамның бет- бейнесін де көрсете алады. Бұлар тіл арқылы көрінетіндіктен, бағалау тілдің категориясына да енеді. Бағалау талқысы логикалық заңдылықтарды ұстанады. Ойлау логикасы сөйлеумен танылады. Тіл табиғаты логикалық және грамматиклық құрамдағы қорытпа іспетті. Бұл семантикалық, грамматикалық бірліктер тіл категориялары ретінде белгілі бір тілдің
ерекшеліктерін танытады. Ол тілдің ұлттық сипатын және логикалық құбылыстарын да көрсетеді. М.А. Алексеев және Г.В. Колшанскийдың айтуынша, тіл адам санасының бар байлығын, түсінілген эмоциялар мен ерік актілерін қамтиды [7, 5]. Солай болса да адамның бағалау қабілеті тілден тыс та пайда бола алатынын да ескерте өткен жөн. Бағалау тілдік формадан басқа вербалды емес жолдармен де жүруі мүмкін: ым, ишара, көңіл-күй дыбыстары т.б.
Бағалау тілі тілдік категория ретінде қарастырылады [3]. Бағалау сана категориясы қалпында өмір сүре отырып, негізі тіл арқылы сыртқа шығады. Тілде көрініс тапқанға дейін бағалау сана аумағында болады. Ал олардың тілде көрінуі семантикалық және тұлғалық ерекшеліктер арқылы жүзеге асады: сөзжасам, лексико-фразелогиялық тіркестер, грамматикалық тұлғалар т.б.
Бағалау сөзінің мағынасына, негізінен, бір ғана мән жүктеледі: бұл баға берудің нақтылығына қол жеткізеді. Мұндай мәнділік экпрессивті-эмоционаллдық мағыналарға ие. Бағалау – логикалық түсінікке негізделетін семантикалық категория ретіндегі экспрессивтік- семантикалық сапа болып саналады. Ол белгілі бір бағаға өзіндік бір тұлғалық-мағыналық жолдармен үстеме сапа қосып тұрады, ал эмоционалдық-обьект бағалауына көңіл-күй қатынасын көрсетеді. Е.М. Галкина – Федоруктың «Экпррессивтік – мәнерлеудің, көркемдеудің күшейтілуінің, айтылғанның әсер күшінің арттырылуының, сөйлеуді неғұрлым өткірлейтіннің, күшті ықпал ететіннің бәрі – тіл экпрессиві» [8, 107], — деген анықтамасы ойға қонымды. Көп жағдайда экпрессивтік пен эмоционалдық біртұтас қолданылады. Солай болса да оларды тілдік сапа ретінде бөлек қарастыру дұрыс. Өйткені, тілдегі эмоционалдықтың көрінуі әрқашан экпрессивті сипатта жүргенімен, экпрессивті сананың барлығы эмоционалды бола бермейді. Экпрессивтік сонымен бірге бағалаудың түрлі деңгейлерінде де көрінбеуі немесе қатыспауы мүмкін.
Бағалау – көп деңгейлі тілдік құбылыс. А.А. Ивиннің айтуынша бағалау деңгейі айтылып отырған нәрсенің қалыпты жағдайына, яғни стандартына, қатыстылығына байланысты [9, 43]. Тілдік бағалау деңгейі өзінің сапалық ерекшеліктерінің болуымен байланысты нәрсенің табиғи болмысындағы қалпына емес, қоршаған әлемнің идеалдық күйіне қатысты қолданылады. Ол – адам әрекетінің барысында болмысты танымдық- практикалық меңгеруімен пайда болатын субьектінің субьектіге қатынасын көрсететін құбылыс.
Бағалау адам санасының интеллектуалдық-психикалық іс-әрекеті. Осыған орай бағалаудың модальдық мағыналылғы байқалады. Модальдық деп сөйлеуші ой-пікірінің қайсыбір көзқарасымен обьективті байланысы деп түсінеміз. Модальдық – мағынаның қажеттілігін, мүмкіндіктігін, міндеттілігін, ақиқаттылығын, жалғандығын, оң және теріс екендігін білдіре алады. Басқаша айтқанда, ол сөйлеушінің айтылатын ой-пікірге қалай қарайтынын білдіреді және лексикалық, морфологиялық, синтаксистік тәсілдермен жасалады. Бағалаудың сезіну-талғамдық, психологиялық, эмоциялық, эстетикалық сипаттары болуы ықтимал.
Бағалауға субьект, бағалаушының көзқарасы, обьект қатысады. Бағалаудың субьектісіне жеке сөйлеуші адамды немесе адамдар тобын жатқызуға болады. Белгілі бір адам немесе адамдар тобы тарапынан қоршаған орта, қоғамдағы құбылыстар бағаланады: адамдар, заттар, сапа, қасиет, қалып-күйлер, идеялар, түсініктер ұғымдар, теориялар, оқиғалар мен деректер. Бұлар бағалаудың обьектілері. Бағалау обьектісін таңдау кеңістікпен, уақытпен, түсінік аймақтарымен шектелмейді. Бағалау субьект пен обьектің әр түрлі факторларға байланысы өзара қатыстылық әрекетінің нәтижесінен туындайды.
Қазіргі философияда, әлеуметтануда құндылық ұғымының адам әрекетімен байланысы шексіз деуге болады. Бұл орайда Е.М. Вольф «Ешбір бағалаусыз обьектілік атауды табудың өзі қиын»- дейді [10, 16]. Құндылықтық қатынас обьектісі қабілетіне ие болу ол заттың я құбылыстың адамның рухани-практикалық әрекетінің қамтылуына тікелей байланысты. Құндылықтық қатынасқа ие обьектілер туралы түсіндірмелердің болуы сол затқа я құбылысқа субьектінің белгілі бір қатыстылығы бар екенін білдіреді. Ал ондай құндылықтық
қатынас тек сол зат я құбылысты адамдардың танымдық-практикалық жағынан меңгеру барысында пайда болады. Осы тұрғыдан келгенде, А.А. Василенко субьектімен өзара қатыстылығы жоқ немесе өте әлсіз обьектілер болуы мүмкін, оларды құндылықтық жағынан бейтарап немесе нөлдік деуге болатынын айтқан. Алайда бұның өзі ситуативтік жағдайға байланысты екенін ескеру керек, өйткені сол бейтарап я нөлдік құндылық қатынастағы обьектіге бір кездерде адам әрекеті бағытталатын болса, онда ол обьект белгілі бір құндылықтық қатынасқа ие болып шыға келеді. Демек бейтарап немесе нөлдік құндылық қатынастың болу шартты екенін ескереміз.
Обьектілерді бағалау таксономиясының негізіне олардың онтологиялық, сапалық белгілері алынады: материалдық құндылығы, рухани құндылығы, табиғи құндылығы, әлеуметтік құндылығы өмірлік мәні, көркемөнерлік иллюзиялығы т.б. [2, 86]. Бұл құндылықтық таксономия обьектінің заттық, абстарктілік, оқиғалық сияқты түрлерінде болуына байланысты адамның физикалық әлеміндегі немесе менталдық ішкі дүниесіндегі маңыздылығына қарай бағалауға ие болады. Құндылықтық обьектілердің заттық түрлеріне адамға қатысты антропонимдік атаулар, жануарларға қатысты фаунонимдік атаулар, табиғаттық заттар жатады. Ал абстрактілік бейнеленулерді заттық емес құндылықтық обьектілер деп таниды. Олар мифтік, философиялық, менталдық т.б. сипаттарда көрініс табуы мүмкін.
Табиғаттық заттар деп адам әрекетінің өнімі я жемісі болып табылмайтын нәрселерді атайды. Олардың құндылығы адамның рухани-практикалық әрекеті арқылы танылады. Ағаш, топырақ, су, жануар, аң т.б. табиғи заттар адам баласының практикалық түрде пайдалану обьектісі болумен бірге, олардың этикалық, эстетикалық әлемде де құндылықтық маңызы үлкен. «Кез келген ұлттың рухани әлемі қоршаған табиғатпен тығыз байланысты» екені даусыз ақиқат [11, 112].
Олар тілде көрініс тауып, құндылықтық бағасы тіл арқылы, тұжырымдар арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп жатады. Тіл арқылы көрінетін көптеген бағалаулардың негізіне табиғат құбылыстары, жануарлар, құстар туралы архетиптік түсініктер жатады. Мысалы:
«бөрі», «бәйтерек» ұғымдарының алғашқы бастаукөздері архайстік ойлаудан туындағыны анық. Табиғи заттарға олардың пайдалылығына, жарамдылығына қарай көбінесе утилитарлық немесе эстетикалық бағалау жасалады. Ол көне уақыттарда адамның табиғатқа қатыстығына қалыптасқан санада сақталып жеткен. Мысалы «жылқы» ұғымының символдық мәнге айналу негізі осы заңдылықта жатыр. Утилитарлық бағалауда субьектінің обьектісі қатынасында адамның практикалық мақсатқа қолы жеткендігі көрініс табады.
Табиғатқа эстетикалық қатынас тіл әлемінде ұлттық ерекшеліктер сипатында өмір сүреді. Қазақ халқының жылқыға қатысты эстетикалық жоғары баға беруі оның ұлт тіршілігіндегі маңыздылығынан туындап жатады.
Эстетикалық бағалау обьектіге субьектінің сүйсінуін, қасиетті деп санауын, адамның сеніммен қабылдауын білдіреді. Сөйтіп обьектінің табиғи қалпы, қабылдану эмоциясы мен оның образы өзара байланыста біртұтастыққа айналады. Егер утилитарлық бағалауда обьектінің пайдалылығы негіз болса, эстетикалық бағалауда обьект риясыз бағаланады. Бұл бағалау «Бәйтерек» сөзінің бағалау дәрежесінде аңғарылады.
Ертедегі бабалар санасында дүниені мифологиялық меңгеру басым болған дәуірде бүгінгі ақиқат болмыс өткендермен бөлінбес бірлікте қабылданады. Өткендегілер адам санасында бүгінгі болып қатар өмір сүреді. Бұл, әсіресе тотемдер туралы түсініктерде айқын байқалады. Бұл дәуірдегі түрік халқы санасындағы ең қуатты тотем «бөрі» болғаны белгілі. Түркілер бөріні әрі әруақ, әрі замандас деп ұқты. Бөріні тәңір тұтушылар оны тегіміз дей отырып, өздерін де бөрі ұрпағымыз деп санады. V ғасырларда хұн тайпасының ішінде бес жүз түтіндей әр түрлі рулардан құрылған Ашина есімді көсемге бағынатын тайпа бар еді. Қытайлар осы тайпаны «Ту-кю» яғни түркі деп атаған. Бұл сөздің мағынасы «күшті»,
«мықты» деген ұғымды білдіреді. Түркі тайпасының басшысы аталған «Ашина» сөзінің түбіріндегі «шина» термині монғол тілінде «қасқыр», «бөрі» деген ұғымда қолданылған. Сөз аяғындағы «А» әрпі қытай тілінде «қадірлі», «текті» деген ұғым. Сонда «Ашина» сөзі «текті
бөрі» деген түсінік береді. Сондай-ақ «Ашина» сөзінің түбірінде транскрипциялық, тәржімелік өзгерістерге ұшыраған «алшын» сөзі немесе қазақтың бір атауы (этнонимі)
«алаш-чин» (алаш ер) түріндегі сөзі де жатуы мүмкін. Ал, «Алаш-чин» сөз тіркесндегі
«алаш» термині көне түркі тілінде «мықты», «күшті» деген ұғым береді және бұл қытайдың
«ту-кю» сөзінің мағынасымен бірдей мәнге ие, екеуінің мағынасы да «күшті»», ал «чин» сөзі қытайша «еркек», «ер» деген ұғым [12, 22-23]. Міне, бұл пікірге сүйенсек түркілердің яғни қазақ халқының тегі «Ашинамен» байланысты болып шығады: жоғарыда көрсетілгендей,
«ашина» — моңғолша «текті бөрі», қытайша «мықты ер», түркі тілінде «күшті». Айналып келгенде бұлар қазіргі қазақ тіліндегі «алаш» сөзінің этнонимін сипаттай алатын мағынаға ие. Дәлірек айтқанда, «бөрі» ұғымы қазақ халқының культ санайтын ұлттық сенімінен
«алаш» ұғымы туындаған деген тұжырымға келеді.
Түркілердің аңызы бойынша түркі жұртын құтқарып, аман алып қалқан қасқыр болатын [12, 22-23]. Бұл аңыз бөрінің қазақ танымында культтік мәнге ие деген ойды бекіте түседі. Ал түркі тілі түркі тайпаларының бірігіп, үлкен мемлекетке айналғанға дейін пайда болған. «Түркі тілі, оның ішінде қазақ тілі де әлемдегі ең көне, тұрақты, консервантты тіл. Осы тіл өзіне атау берген түркі этнонимінен әлдеқайда бұрын қалыптасқан» [12, 22-23] деген пікірде қайшылық көрініп тұрған жоқ. Демек «бөрі» сөзінің ерте замандардың өзінде-ақ бабаларымыздың тіліне еніп, орнығып, келе-келе культтік мәннің шеңберінен шығып, халқымыздың тұрмыс-салтында да көрініс тапқан.
Жыраулар дәуірінде, Ноғайлы дәуірінде Шалкиіз жыраудың «бөрі» сөзімен мағыналас
«арлан» сөзін елдің осы тозған жағдайын жеткізу үшін қолданғанын көреміз.
Он сан ноғай бүлген күн
Жез қарғылы құба арлан [12, 44]. Мұндағы «арлан» сөзі «бөрі» ұғымы құндылығының төмендегенін көреміз. «Бөрі» тектес «арлан» өзінің алғырлығынан тайып, «төбетке» айналып тұр. «Бөрі» ұғымының ұясындағы мұндай өзгерістерді тарихи-әлеуметтік жағдайлардың ықпалы деп түсінеміз. Демек, аксиологиялық лингвистикадағы «баға» категориясының өзгерістері сол кезеңдегі тарихи-әлеуметтік шарттармен байланысты болғанын аңғарамыз.
«Бөрі» сөзі – қасқырдың мифологиялық бағалаудан туындаған балама көркемдеуіш сөз. Қасқырдың тотемдік және культтік маңызы ежелгі түркілерде айқын байқалады. Адам мен қаншық қасқырдың ұйығуынан түркі ұрпақтарының пайда болып, көбеюі туралы ежелгі үйсіндердің мифі б.з.д. ІІ ғасырда пайда болды [13]. Ю.А. Зуевтың пікірі бойынша, қаншық қасқыр алғашқы түркілердің анасы ғана емес, кейінгі түркі қағандарының да арғы тегі болған [14]. Қ. Өміралиев «Бөрілі байрақ астында» дейтін еңбегінде түркілер Оғыз қаған заманында салтқа енген «Бөрілі туды» алтыннан құйып, қайта жасады [15, 140]. Сол замандарда бөрілі тулы жұртқа жужандар өз тілінде «Шоно» деп ат қойды. («Шоно» «бөрі, қасқыр» деген сөз) Қытайлар жужандарды «Ашина» (А÷шоно – ізгі, қадірлі қасқыр) деп атап, жазба қалдырды. Бұл түркілердің ұраны «бөрі» болды.
Алалық жай (садақ), тағы қалқан,
Көк бөрі болсын ұран, — деп жорыққа аттанды [16, 52]. Осы ұраны көк бөріні ежелгі түркілер туға айналдырды, сөйтіп соңынан өздерін осы «көк бөріден» шығаратын аңыздар туғызды. VІ ғасырларда түркілердің ұраны, туы «бөрі» болған. Осы салт кейінге дейін сақталып келді. Оған әйгілі Сүйінбай Аронұлының:
Бөрі басы – ұраным, Бөрілі менің байрағым.
Бөрілі байрақ көтерсе, — деп жырлаған бұған дәлел [17, 23]. Ә.Х. Марғұланның деректері бойынша ат спорты ойыны «Көкпар» арасында тілдік (көк – бөрі = көкпар), әрі мағыналық байланыс аңғарылады. Көкпаршылар лақты жерден іліп, алып қашады, қарсы ойыншы оны қуып жетіп, тартысады. Бұл көрініс қасқырдың қойға шауып, қозыны арқасына салып қашуын елестетеді [18].
Халық ұғымында қасқыр өзінің батылдығымен бағаланған. Батыр адамдарды қасқырмен салыстырып, «нағыз бөрі», «көкжал» деп атаған. ХVІІІ ғасырда Абылай хан заманында өмір сүрген Барақ сұлтанды батылдығы үшін «Көкжал Барақ» деп кеткен.
Қасқырдың қайсыбір мүшелерінің магиялық қасиеті бар деп түсінген. Қасқырдың жүрегі мен бауырын қасқырдай батыл болсын деп, балаларға пісіріп берген. Тіл-көзден сақтау үшін терісін үйге іліп, тісін балалардың киіміне тігіп қойған. Жерік аналар бөрінің өтін жесе, өжет ұл туады деп сенген. Қасқырдың атын атамай, «қасқыр» сөзінің орнына «ұлыма», «итқұс»,
«теріс азу», ,көкшулан» т.б. сөздерді қолданған.
«Бөрі» сөзі көне дәуірлерден жеткен жәдігерлерде көрініс береді. Ә.Х. Марғұлан өзінің зерттеулерінде Оғыздың ордасына түскен күн сәулесінің ішінен көк бөрінің пайда болуына назар аударады. Ескі қазақ жырында «бөрінің басы» күштің, биліктің белгісі ретінде көрсетіледі [18, 45]. Ә. Марғұланның айтуынша, көкпар тарту салты бұрын «Көк бөрі» тарту салты болып аталған.
«Бөрі» ұғымының ежелгі халық санасында культтік дәрежеде болумен бірге тұрмыс- салтқа да енгенін көне дәуір жырларының бірі «Қамбарұлы баласы Берік» жырынан аңғаруға болады. Мұндағы бас кейіпкердің екінші аты Байбөрі болуы және болашақ жары Бану Шешекпен «Қыз бөрі» ойыны арқылы танысуы [18, 27]. Демек «бөрі» сөзінің қолданылу аясы халықтың тұрмыс-салтында кеңи түскен деген тұжырым туындайды.
«Қорқыт ата» кітабында да «бөрі» ұғымы әр мағынада кездеседі. Мысалы, Оғыз заманындағы Ұсун қожа деген кісі екі ұлы жауларын жеңіп келгенде, «күмбір, күмбір дауылдар естілді, алтын түкті бөрілер ұлыды» деген көркемделіп келтірілген күрделі метафоралық қызметтегі бейнелеуіш сөздерден домбыра мен қобыз сарынын көреміз. Сөйтіп өздерін «көк бөрінің ұрпағымыз» деп білетін қауым бөріні ерекше құрметтеген. Өздері тудырған аңыздарда қиналған, жапа шеккен жандарға бөрі тосыннан жолығып, құтқарып отырған. Балаларына «Арлан», «Сырттан», «Бөрі», (ұлға) «Құртқа», «Бөрте» (қызға) т.б. осы сияқты бөрімен байланыстырып есім берген. Мұндағы ой – бөрінің киесі қорғап жүрсін деген ниеттен туған.
Бөрінің культі кейінге дейін сақталып келеді. ХVІІІ – ХІХ ғасырларда ерлігімен даңқтары шыққан Сұраншы батыр, Бұғыбай батыр сияқты ел қаһармандары найзаларының ұшында бөрінің басы құймаланып бейнеленген [19, 5].
ХІХ ғасырдың көрнекті ақыны М. Өтемісұлының
… Мен, мен, мен едім, Исатайдың барында,
Екі тарлан бөрі едім, — деген жырында кездесетін «бөрі» сөзінің семантикасы батырлық, ерлік имволы дәрежесіне ие.
Ежелгі дәуірлердегі халық түсінігінде жылқы ең киелі жануар саналған. Оны қадірлеп, қасиет тұтқан. Осыған байланысты жылқыға деген құндылықтық қатынас жоғары болып, символ дәрежесінде бағаланған. Жылқы – мінсе көлік, ішсе – сусын, жесе – тамақ, кисе – киім. Ол адамдардың әлеуметтік қоғамдағы орнын белгілейтін атрибуттық байлық, елдің мақтанышы, жорықтарда – ердің қанаты, салтанаттарда – мәртебе, иесі үшін – рухани мерей, сұлулық пен шаттық нышаны.
Жылқы малы, әсіресе қазақы жылқы туралы белгілі этнограф Жағда Бабалықұлы былай дейді: «Жылқының қасиетін айтып тауыса алмайсың. Адамға сүйіспеншілікпен қарайды. Адамды қорғайды. Жердің бедерін біледі. Жарыста алға ұмтылады. Жақтырмаған адамынан, жерден, өңірден қашады. Жылқы жануарының адам баласына сіңірген еңбегіне баға жетпейді. Қазақ жылқыны «желден жаралған ер қанаты» деп бағалайды. Ертеде ата- бабаларымыз астындағы атына сүйеніп, елін-жерін қорғады» [20, 56]. Ерте заман тарихшысы Мухаммед Хайдар Дулатидың «Тарихи Рашидди» кітабында жылқының қазақ халқы үшін маңызды екендігін айтады. Ол өзінің еңбегінде Қасым ханның сөздерін келіреді: «Біз сахаралық адамбыз. Бұл жерде асыл бұйым, қымбат дүние болмайды. Біздің асыл дүниеміз – бір ғана жылқымыз, ляззат алатын асымыз – ет, сүйетін шәрбәтіміз – қымыз… Біз бір ғана жылқының күшімен өмір сүреміз [18, 72]. Жылқы мәдениетінің қалыптасып дамуында адамзат тарихында ортақ белгілер көптеп саналады. Аттың арқасында Еуропаны жаулап, дүр сілкіндірген Еділ (Атилла) герман эпосында жақсылық әкелуші, қайырымды әділ король Этцель болып көрініс тапты. Ер-тоқым, ат әбзелдері, садақ сияқтылар әлемге көшпелі
халықтардың ат мәдениетінен келді [20, 6]. Демек, «ат» сөзінің аксиологиялық мәнділігі көптеген халықтарға ортақ құндылық деген тұжырым туындайды.
Түркі халықтарының эпосындағы жылқылар батырдың өзімен бірдей құндылыққа ие. Оған «Қобыланды батырдағы» «Тайбурыл», «Алпамыс батырдағы» «Байшұбар» дәлел. Жылқыға арналған ақын-жазушылардың шығармалары да аз емес. І. Жансүгіровтың
«Құлагер» поэмасы, Қ. Жұмаділовтың «Сәйгүлік» повесі, Абайдың «Аттың сыны», С. Сейфуллиннің «Қызыл ат» поэмасы, О. Сүлейменовтың «Арғымақ» өлеңі т.б. шығармаларындағы жылқы бейнесі бұған айғақ.
И. Айбаршаның зерттеуінде фразеологизмдердің бейнелік негізі орыс тілінде көбінесе,
«аю», «түлкі» болса, қытай тілінде – «балық», «құс», ал қазақ тілінде «жылқы», «бөрі» т.б. сөздер символдық мәнге ие [21]. Жылқы сөзіне байланысты құндылық қатынастардан туындаған өзімен мағыналас нұсқаларына қазақ тілі өте бай. Мысалы, бір ғана І. Жансүгіровтың «Құлагер» поэмасында жылқыға байланысты бағалаудың көп түрі берілген. Олардың кейбіреулерін төменде келтірілген үзінділерден бағамдауға болады.
Бәйгені шапқан сайын қаққан бала. Құланың құлағында ойнап өскен, Серіге сенімді боп жаққан бала.
Құлагер аттың үнемі бәйге алып жүрген бағасы айтыла келіп, «Құла» деп сүйініп экпрессивті мағынада атауы атқа деген сезімін оятатын бағалау болып табылады.
Көрінді ат, келе жатыр Көк ат алда, Қамшылап шырылдайды бала зорға. Төпелеп басқа, көзге тұйғын келді. Шайқалып шарқ аяқтап түсті жарға.
Мұнда бәйгеде Көк аттың бағасын Тұйғын сөзі беріп тұр. Тұйғын – саяткерлік құс.
Аттың ерен жүйріктігін көрсету үшін оны өте жылдам ұшатын тұйғын деп ерекшелейді.
Алуан ат – торы осында, қара осында, Не саңлақ, сәйгүліктің бәрі осында.
Күңірентіп кең даланы дүбірлетіп,
Төгілді ат Ерейменнің саласына – деп автор жүйрік аттардың бағасын «саңлақ»,
«сәйгүлік» деген атаулармен берген.
Күңірентті ойды-қырды өңшең күлік,
Арқаны дүбірлетті дүбір қылып, — деп атқа «күлік» деп баға береді. Адақтап барған сайын шықты жүйрік,
Төртеудің мың үш жүзден мойны озып,
Құлагер келе жатты тістей құйрық,- мұндағы «жүйрік» сөзі жылқыға берген жоғары бағасы.
«Шынайы жел жүйріктер қырға біткен»…. мұндағы «жел жүйрік» «жүйрікке» берілген бағадан да жоғары болып тұр.
«Төрт тұлпар соқты желдей мыңнан озған», — деп ақын жылқы бағасын одан да асыра түсіп «тұлпар» деп бағамдайды.
Сақа аттар, сар кідірлер, сары тісті,
Дәмелі дөнен де бар, жүйрік бесті, — дегендегі «дөнен», «бесті», «сар кідірлер», «сақа аттар» сияқты сөздер «ат» ұғымының түрлі деңгейін білдіреді. Жоғарыда берілген үзінділерден көріп тұрғанымыздай атқа (Құлагерге) берілген бағаның аса жоғары екені, ол бағаның құндылықтық нақтылық атаудан өтіп, символдық образға айналған құбылысы байқалады. Одан әріде Құлагердің символдық сипаты күшейе түсіп, «бәйтерек»,
«пырақ» бейнесінде абстрактілік әлемге өтеді: Суалдың сорлы иеңнің бұлағы едің…
Тірегі көңілімнің бәйтерегім,
Бұл жерге қалайынша құлап едің?!
Барғанда ақыретке пырағым бол,
Қызығын көре алмадым бұл жалғанның.
І. Жансүгіров дастанының бұл шумақтарында жылқыға «пырақ» деген мифтік баға берілген. Дастан кейіпкері Ақан ұғымында ендігі жерде Құлагер ақыретте пырағы болуы тиіс деген ниет бар. Сондай-ақ «көңілімнің бәйтерегі» деген тіркесте «бәйтерек» сөзі жылқының құндылықтық қатынасының, бағасының аса жоғары екендігін білдіріп тұр. Қазақ әдеби тілінің сөздігінде «пырақ» сөзіне мынадай түсініктеме берілген: Пырақ – 1. Фольклор. Қиял- ғажайып ертегілерде, эпостарда кездесетін қанатты тұлпар. Шілтендер мінер пырағын (Мухаббат-наме). 2. Жүйрік ат, сәйгүлік, арғымақ. Жануар, ақ арғымақ – пырақ қой (Ә. Нұрпейісов. Сергелдең). Жердің көркі – бұлақ, көлдің көркі – құрақ, ердің көркі пырақ (С. Мәуленов. Алыс кет). Қазақта жүйріктің синнимі көп: тұлпар, пырақ, сәйгүлік, тарлан, күлік т.б. (М.Әлімбаев) [22] жоғарыда көрсетілген мысалдарда «пырақ» сөзі ауыспалы мағынада да, өзіндік мифологиялық мағынада да көрініп тұрғанын аңғару қиын емес.
Қазақ мақалдарында «жылқы» ұғымына қатысты мақал-мәтелдер де аз емес. Жылқы малының ең бір ұнамды қасиеті оның жершіл болуы. «Ат айналып қазығын табады», «Ат қалғып кеткенде түсіне туған жері кіреді» деген мәтелдерден жылқының бұл ерекшелігін көреміз. Қазақы жылқы тек сақтайды: енесіне, өзінен туған байталға шаппайды. Қазақ халқының жеті атаға дейін қыз алыспайтын салтын осы жылқы мінезімен байланыстырып:
«Қазақ жылқы тектес», — деп айтады.
Жылқыға сөзінің ұясынан музыкалық шығармалардың атаулары да алынып отырған. Мысалы, халық әндерінің атаулары: «Екі жирен», «Маңмаңгер», «Ақбақай» т.б. Сондай-ақ күй атаулары: «Салкүрең», «Қара жорға», «Алшаңкер», «Майдажал» т.б.
Жылқы атауының адам атына берілуі қазақ халқының ол түлікті аса құрметтеп бағалауынан деген тұжырым әділ болмақ. Мысалы, Жылқыбай, Құнанбай, Дөненбай, Құлыншақ, Жиренше т.б. Ә. Марғұлан «Жиренше» есімінің ұлттың әйгілі шешені Жиреншеге (ХV- ХVІ ғ.) берілуі туралы пікірі бұл тұжырымды бекіте түседі. «Жиренше туралы айтылғанда, бір көңіл бөлетін нәрсе – оның аты. «Жиренше» деген сөз түу баста Жиренше данаға бала күнінен қойылған ат емес. Ол оның лақап аты. Жиреншенің
«Жиренше» аталуының бір себебі – ерте заманда жыраулардың ылғи жирен ат мініп жүргенінен олуға тиісті… «Жиренше» деп аталуы – ылғи жирен атқа мініп, ел аралап жүруінен болған» [18. 89].
Көшпелі өмір салтын ұстанған қазақ халқының тұрмысында, мәдениетінде, әдебиетінде
«Жылқы», «бөрі» ұғымдары сияқты «бәйтерек» ұғымы да символдық мәнге ие. Жас ұрпақтың бойына өмірге деген сенімді нығайту үшін мәңгілік символы етіп «бәйтерек» ұғымын аңыз-ертегілерінде, тұрмыс-салт жырларында үнемі кіргізіп отырған.
«Бәйтерек» сөзінің негізгі мағынасы «мәңгілік» ұғымын бейннелейді. Түркі халықтарының аңыз-ертегілерінде бәйтерек, самұрық құс пен айдаһар туралы сюжеттер әр түрлі нұсқаларда кездеседі. Осы аңыздарда бәйтерек аспанмен таласқан алып терек ретінде суреттеледі. Алайда мұндағы басты идея – теректің үлкендігі емес, өмірдің мәңгілігі. Мәңгілік алдында жауыз күштер жеңіліс таппақ, әділет жеңбек.
Қазақтың дүниетанымындағы әлемдік дарақтың нағыз айқын үлгісінің бірі – қазақтың кіші әлемі киіз үйдің бақаны болып табылады. Мұндай байланыстың барлығы ғалым Е. Тұрсынов зерттеуінде де айтылады. Ол қазақтың шамандық мифологиясындағы әлемдік ағаш пен зират басындағы тәуіптің аса таяғы мен қаралы найзаның арасында семантикалық байланыс бар екендігін айтады [20].
Сондай-ақ Ә.Т. Төлеубаев зерттеуінде де бұл туралы ұтымды пікірі бар. «Дарақ ағаштың протоүлгілері мен микроүлгілерінің нышандары (проекциялары) символдық мәнде де пайдаланылады. Киіз үйдің басты атрибуты – бақан дарақ ағаштың доминанты орнында қызмет атқарған. Бақан көшпелілердің мемлекеттік саясатынан бастап отбасылық, жауынгерлік тіптен, мал емдеу ғұрпында да феномендік қызмет атқарған [23].
Зерттеуші А. Галиевтың пікірінше, тернарлық ғарыштың ең бір кең тараған түрі – Әлемдік тау түсінігі өте зәулім ағаш әлем дарағымен астасып жатады және бір-бірін толықтырады [24].
Қазақ тілінде адамның да бағалануында ұлттық психологиялық ұлттық сана аясында
«пырақ» (жылқы), «бөрі», «бәйтерек» сөздері қолданыс тапқан. Жалпы мұндай бағалау үрдісінде адам субьект те, обьект те бола алады. Ю.Д. Апресян зерттеуінде адам бейнесі ұлттық әлемнің бір бөлшегі ретінде сегіз сала бойынша қалыптасатыны көрсетілген: физикалық қабылдау, адамның физиологиялық қалпы, әр түрлі сыртқы және ішкі әсерлерге физиологиялық жауабы, физикалық әрекеттері, көңіл қалаулары, ақыл-ой әрекеті, эмоциялары және тілі [25].
Ал Г.А. Золотова пікірі бойынша адам әрекеттерін мынадай түрлерге топтастырып қарауға болады: 1) адам белгілі бір кеңістікте, уақытта, табиғатта, қоғамда өмір сүреді, соларға лайық оның қасиеттері болады; 2) физикалық, психикалық жағдайы мен көңіл-күйі болады; 3) адам кеңістікте болады; 4) әрекет етеді (физикалық әрекеттер, ойлау әркеттері); 5) өзге адамдармен әлеуметтік және психологиялық қатынаста болады [26, 35-36].
Адамның тілде бағаланулары оның сыртқы белгілерінен (дене қалпы) және ішкі әлемінен (қалыпы түрі, адамгершілігі, ақыл-ой сапалары, кәсібі, мінез-құлқы, тілі т.б.) құрылады. Бұлар адамға жалпы аксиологиялық мінездемелік баға беруде негізге алынды. Адамды бағалаудың белгілері оның адамгершілік, психикалық т.б. сапаларына қарай пайда болады. Мысалы, адамгершілікті, ерлікті, қайсарлықты, тектілікті қазақ халқы «бөрі» атауын эстетикалық мағыналық түрлендіру арқылы бағалап жатады. Ойға бай, тілге жүйрік кісіні
«тұлпар» деп, айналасына тірек, қамқор, пана болған азаматты «бәйтерек» деп мәртебе берудің тамырында бағалау жатады.
Қорыта айтқанда, мифологиялық, философиялық тұрғыдан ерекше бейнелері сомдалған, қазақ халқы үшін культтік мәні қалыптасып тұрақталған «жылқы», «бөрі»,
«бәйтерек» ұғымдарының символдық негіздері тарихымыздың тереңінен бастау алып, келе- келе кеңіп, тігінен де (әлеуметтік-қоғамдық санадағы наным-сенім сатылары), көлденеңінен де (тілдегі қолданыс кеңістіктері) дамып, құндылықтық қатынас тұрғысынан бағалаудың биік деңгейіне көтерілген. Бұл әлеуметтік, танымдық мотив арқылы дүниетанымның негізінен туындап, антропоцентристік сипатта өрістеген. Бағалау субьектінің обьектіге құндылықтық қатынастан туындайды. Құндылықтар жүйесі әлемнің құндылықтар бейнесін құрайды. Ал әлемнің құндылықтар бейнесі, ұлттық тұрғыдан қарағанда, өзіндік ерекшеліктерімен танылады. Сөйтіп ол белгілі бір этностың мәдени-тарихи дамуының көрінітерін бейнелей алады.
Бағалаудың когнитивтік негіздері ментальдық формада туындайды. Оның мазмұндық құрылымы ақиқат болмысты ұлттық сана тұрғысындағы бағалаулардан тұрады. Бағалау обьектісі – ақиқат болмыстың бөлшектері. Олар: табиғи тектегі заттар, адамның өзі, оқиға, фактілер, құбылыстар т.б. Тілдік тұжырымдамаларда бағалауға ие обьектілер семантикалық жағынан заттық және заттық емес болып жіктелінеді.
Ақиқат болмыстың көрінісі ретіндегі обьект нақты бір мәдени-тарихи және ұлттық ерекшеліктер әлемінде өмір сүреді. Сөйтіп оның тілдік, тұжырымдамалық мазмұнында ұлттық-мәдени дүниетаным мен қабылдау ерекшеліктері бейнеленеді. Бұл обьектіні бағалаудың қазақ тілндегі көріністерін анықтауға негіз береді. Олар қазақ халқының эстетикалық, утилитарлық, семантикалық, прагматикалық бағалау ерекшеліктерінен түзіледі, тіл арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырады.
Бұл тұжырымдар «бөрі», «жылқы», «бәйтерек» сөздерінің бағалау үрдісіндегі этносемантикалық қалыптарынан да байқалады. Мұндағы бағалау бөріге, жылқыға, бәйтерекке прагматикалық құндылықтық қатынас негізінде түрлі деңгейде туындап отырады, сөйтіп өзара мағыналас сөздер ұясын түзеді. Ол ұядағы сөздердің барлығы да негізгі сөзбен ортақ мағынаны білдіреді, тек айтылу қырлары жағынан ғана ерекшеленеді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Арутюнова Н.Д. Типы языковых значений: Оценка. Событие. Факт. – М.: Наука.
1988. – 183 б.
2 Каган М.С. Философская теория ценностей. – СПБ, 1997. – 205 б.
3 Темиргазина З.К. Оценочные высказывания в русском языке: Монография. – Павлодар: НПФ «ЭКО», 1999. – 272 с.
4 Тұрсынов Е. Древнетюркский фольклор: истоки и становление. – Алматы: «Дайк- Пресс», 2001. – 172 с.
5 Құрышжанов Ә. М.Қашқари еңбегінің зерттелу тарихынан (қысқаша шолу) // Қазақ Ғылым академиясы Тіл білімі институтының еңбектері. – Алматы, 1963. – Т. 3. – Б. 182–189.
6 Пиваев В.М. Миф в системе культуры. – Петраза-Gofek, 1991. – 197 б.
7 Алексеев М.А., Колшанскийдың Г.В. О соотношении логических и грамматических категорий. Вопросы языкознания. – 1955. – № 5.
8 Галкина – Федорук Е.М. Об экспрессивности и эмоциональности в языке. // Сб статей по языкознанию. – М., 1958. – 111 с.
9 Ивин А.А. Основания логики оценок. – М., 1970. – 230 б.
10 Вольф Е.М. Функциональная семантика оценки. – М., 1985. – 229 б.
11 Маслова В.А. Введение в лингвокультурологию. – М.: Наследие. 1997. – 283 с.
12 Жалғасбаев Е. Қазақтың арғы атасы: Номадтар, сақтар, ғұндар, түркілер және қазақтар. – Алматы: Білім, 2009. – 280 б.
13 Кереева-Канфиева. Дореволюционная русская печать о Казахстане: из истории русско-казахских литературных связей. – Алма-Ата.: Казгосиздат, 1963 – 303 с.
14 Зуев Ю.А. Рнние тюрки: очеркии, истории и идеологии. – Алматы, 2002. – 104 б.
15 Өміралиев Қ. Бөрілі байрақ астында \\ Наурыз. Жаңғырған салт-дәстүрлер. – Алматы: Қазақстан, 1991. – 181 б.
16 Щербак А.М. Огузнаме. Мухаббет-наме. – М; 1959. – 155 б. 17 Ақатаев С.Н. Күн мен көлеңке. – Алматы, 1990. – 175 б.
18 Марғұлан Ә.Х. Шығармалары. – Алматы: — Алатау, 2012. – ХІV т. – 512 б 19 «Ұлан» газеті, №10, 16 наурыз 2015 жыл.
20 Жылқы, жылқы, жылқылар. \\ Бегманов Қ. Халқы мықтының – салты мықты. – Алматы: «Өлке» 2010. – 480 б.
21 Айбарша И. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті. Ф.ғ.д. автореф..ү.
10.02.02. – Алматы. 2004, — 48 б.
22 Қазақ әдеби тілінің сөздігі. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы. 2010. 12-том. – 752 б. 23 Төлеубаев Ә. Т. Қазақ халқы этнографиясының мәселелерi. – Т. 2. — 2013. – 494 б.
24 Галиев А.А. Традиционное мировозрение казахов. – Алматы: Фонд Евразии. 1997. – 145 б.
25 Апресян Ю.Д. Интегральное описание языка и системная ликсикография. // Избр.труды. – Т. 2. – М, 1995. – С. 355 – 356.
26 Золотова Г.А. Коммуникативные аспекты русского синтаксиса. – М., 1982. – 202 б.
В статье дается определение понятий оценка и ценность. Отбираются взгляды, касающиеся оценки и ценности, обсуждаются направления исследования. Также автор останавливается на формировании оценочных понятий и на природе норм-правил, выведенных на основе этносемантических оценочных отношений. Научно обьясняется смысл употребляемых понятий (волк, байтерек, лошадь). Через эти понятия определяется ценность, в том числе и оценка.
The article provides a definition of assessment and value. Selected views concerning evaluation and values and discusses research directions. Also, the author dwells on the formation of evaluative concepts and the nature of rules deduced on the basis of ethnosemantics estimated relations. The scientific explanation for the meaning of the terms (wolf, Baiterek, the horse). Through these concepts to determine the value of including assessment.