ТРАДИЦИИ МАСТЕРСТВЫА САЛ-СЕРИ И ЕГО ДАЛЕКИЕ НАЧИНАНИЯ В
ОКРЕСТНОСТИ ЕСИЛЬ-КОКШЕ
Начало традиции мастерства Сал-сери отображается в далеком прошлом. Если не говорить о племенном, родовом строенни казахского народа, пережившй древнюю эпоху,то после образования Казахского ханства несомненно последними приемниками мастерства Сал-сери Сарыарка были: в прошлом Кожаберген, в нвше время ученик Ыбрая Амре Султанмуратұлы,Муса Асаинов, Молдахмет Тырбиев, Калия Жубандыков.
Ключевые слова: сал, сери, батыр, певец, поэт.
Расположенная на дальнем севере Казахской степи окрестность Есиль–Кокше, отличается своеобразием, прославленностью в искусстве слова и песни казахов. Этот край считается особо развитой певческой школой Сарыарка, в том числе особенно сформировано там творчество певцов-импрвизаторов. Если говорить о литературе названного края, изначально неспроста вспоминается поэзия певцов акынов или сал-сери (певцовимпровизаторов), высочайшие песни в исполнении их потомков.
Начало традиций мастерства сал-сери отображается в далеком прошлом. Если не говорить о племенном, родовом строенни казахского народа, пережившего древнюю эпоху, то после образования Казахского ханства, не будет излишне сказано, что это одно из благородных искусств, взявшее начало в прошлом от таких певцов, как Кожаберген Толыбайсыншыұлы, Сегиз сери, Дастем сал, Нияз сери, во времена Биржан сал, Акан сери,
Укили Ыбрай, Балуан Шолак .взошло на пик вершины. Ученик Ыбрая Амре Султанмуратұлы,Муса Асаинов,Молдахмет Тырбиев,Калия Жубандыков. несомненно были последними приемниками мастерства сал-сери Сарыарка Хотя были не менее одаренными,чем учителя эпохи,среда проживания в действительности не дали возможность широко устраивать песнопения.И все же, указанные обладатели талантов эту благую традицию, проложенную старшим поколением, донесли до наших дней и имея ее продолжение, оставили неизмеримый вклад в культуру нации. Сохраняя в памяти, записывая на звуковые инструменты, издания главных свойств сал-сери,уклад характера, оставленные им обычаи-ритуалы,манеры исполнения песен и личные письменные,устные произведения. и другие сведения,с помощью которых произведения поэтов композиторов прошлого времени,широко исполняемые и в нынешнее время-это геройский труд рядовых поэтов,которые донесли и сохранили национальные ценности. Мы, рассматривая этих акынов, в качестве представителей, которые нашли последнее отображение в традиции мастерства сал-сери в казахской культуре, посчитали нужным остановиться на школе песнопения, их лексической значимости,схожести и различия.
Точные сведения о происхождении мастерства сал-сери очень скудные было явно замечено в ходе исследования. С этой точки зрения несколько исследований провел ученыйакадемик Алкей Маргулан. Ученый говорит так: «…Но, к сожалению, когда появилось мастерство сал-сери,как развивалось в литературе не встречается ни одного слова. Об этом коротко написанное сообщение есть только у А.А.Диваева и А.Н.Добромыслова» [2].
Творческое мастерство Сал-сери находит свое отражение у многих народов мира. По исследованиям европейских ученых,а именно Рене Генон, Герман Вирт, Мирча Элиаделер, сал-сери (в европейском понятии «рыцарь») дошло со времен различных геройских сражений отважных войнов с того еще феодального периода.Сери, проявившие особое мужество на поле битвы чествовал народ. Около них находились не только мужественные нукеры,но и удивляющие своими играми народ весельчаки. Это напоминает певцов и борцов,джигитов циркачей в группе у Акан сери.
Во время Российской, Турецкой империи, начиная с ХҮІ века, были группы, поддерживающие традиции сери, которые предпочитали музыкальные произведениия,конный спорт, не подчиняясь власти, вольно оказывались в степях Дона, Кубани. Их назвали «казахами» (вольные люди). Начиная с эпохи Ивана Грозного казахи, начиная служить Росийской империи, изменили прежний облик. И все же конное искусство, манера управления мечом, прекрасные песни неспроста рассматривались как пережиток древнего мастерства сал сери Смотря на это, мы замечаем, что Европейские традиции мастерства сал сери в основном связано с династием военных. В Европе начал фомироваться орден мастерства сал сери, который в обществе занял достойное место.
Заметно, что занимаемое место личности сери вышедших из кочевого казахского народа по сравнению с европейцами немного отличается. Казахский народ считается воинственным народом, так как все кочевые племена распространились из рода войнов. Ученые, исследовавшие историю набегов до и после Чингисхана, по отношению к кочевникам использовали такие термины как «народ-войско», «вечный народ» или «вечный народ – войско».То есть в обыкновенной жизни казах скотовод в возникшем положении становился войном.
Известный ученый фольклорист Серикбол Кондыбай говорит о том, что после Золотой орды в истории казахов была родовая группа ордена сери под названием «Үш қиян», созданная профессиональными военными. Это группа сери в битве с врагом всегда выделялась своим решительным мужеством. И это один из настоящих примеров объяснения искусства мастерства сал-сери казахов.
Для того чтобы только кратко объяснить кто же такие сал-сери среди казахов, нужно остановиться на средневековом периоде суфизма.Главный духовный наставник суфистов Средней Азии-. Кожа Ахмет Ясауи. Один из многочисленных учеников Кожа Ахмета был самый способный суфист по имени Бекташ. Духовный наставник сал-сери казахов был этот Бекташ.В истории Османской империи Кожа Ахмет и имена суфистов,вышедшие из Азии называются с особым почетом. Говорят,что передний строй войска,завоевавшее нынешний Стамбул, в прошлом столицу Византии Константинополь,целиком состоял из храбрых учеников Кожа Ахмета. и у древних сал-сери имя Бекташа стало боевым девизом. И в наше время среди казахов встречается имя Бектас.
Из вышеуказанных размышлений можно сделать вывод, что в самом начале служба сал-сери изначально не являлась развеселением собравшегося народа, показывая акробатическое искусство,пение. То есть они считаются военным войском, которые во время битв преодолевая трудности, шли против врага,оказывали внезапный отпор. Такой процесс в последние годы мы можем наблюдать с вышедшего на экран фильма «Жаужүрек мың бала», созданный на основе исторической легенды.
Казахские сал-сери в бой в большинстве случаев выходили без кальчуги и щита. Потому что эта группа сал-сери была добровольно приговорена к смерти. Это считается жестоким военным законом народа, у которого вся история прошла верхом на лошади в кровопролитной войне. Также Хан будущих трех жузов, не достигший и двадцатилетнего возраста Абильмансур, придерживаясь этой традиции, когда настали трудные времена для казахского народа, отличаясь от других, он один вышел против врага с кличем «Абылай!». В это время такое нападение на врага одиночного конного войска без кальчуги считалось для остального войска и для молодого поколения, впервые вышедшего на кровопролитную битву, не срвнимым образцом мужества, а также является большой духовной и психологической помощью.
Группа храбрых сал-сери с безрассудным мужеством, идущих против врага, во многих случаях полностью погибала на поле битвы. А если были случайно оказавшиеся в живых родное войско, совершившее мужество за эту страну, в мирное время они считались баловнями своей страны и оказывается просили даже «қылыштың майын» (букв. «жир меча») «Қылыштың майы» – святое понятие, которое передалось от сал-сери еще с древних времен.Каким-то образом сери, оставшись с битвы невредимым ,возвращаясь, падает вблизи первого встречного ауыла. Когда люди с ауыла, обливаясь слезами, бросалиь к нему,«умерший» сери говорит: «Қылышымның майын бер» (букв. «отдайте жир моего меча») Это, означает небольшую обиду или намек сери: «Рубил мечем без промаха, без жалости проливая свою кровь и кровь врага,теперь отдайте плату за меч»
Собравшийся весь ауыл укладывали сери на ковер или на том месте, где он лежал, над ним поставив юрту, положив его на сырмак, ковер,капая в рот кумыс,шубат, «оживив»,таким образом оказывали почет. Исполнение желания сери, который страдая победил врага, дарит ему наслаждение, для девушек видно было большой честью..
Оказывается пережитки таких обычаев-традиций были и у салов в ХІХ веке. Когда уже прошли времена войн, набегов, теперь они удивляли народ разным своим искусством и если был ауыл не так встретивших их, то они высмеивая, уезжали. И поэтому девушки выходили навстречу, доехав до края ауыла, слезших с коней и «намертво лежащих» группе сал-сери, «оживив»их, доносили на ковре, а в ауыле слушали их песни, веселились, провожая оказывали уважение и почет.
Мы знаем,что в каждом краю с многовековой историей, со своей отличительной особенностью, в традиционном казахском обществе круг таких понятий как акын, жырау, сказитель, певец, сал, сери,қайқы был широким. Они не только сочиняли распространяли песни, эпосы, поэмы, но наряду с этим были обладателями синкретного искусства. Настоящие акыны импрвизируя исполняли песни. В этих случаях песни, эпосы исполнялись под сопрвождением таких инструментов как домбыра или кобыз.
В начале ХХ века перед эпохой народных акынов, само творчество сал-сери начало свое взяло еще с эпохи Тюркского каганата. Так высказывали свои рассуждения множество литературоведов,ученые этнографы. Наряду с этим и в Средние века искусство сал-сери существовало среди племен,проживавших в нынешних казахских степях,особенно широко известно было у огызов,кипчаков,кимаков У Коркыта в эпосе Огыз встречаются такие строки:
Елден елге
Бектен бекке
Қобызын артып қасына.
Ұзандар жүр ел кезіп[2].
И в творчестве представителей вновь развивающейся эпохи тюркского народа Махмут Кашкари и Жусип Баласагун, Сайф Сараи картины традиции мастерства сал-сери встречается широко.В истории Великой степи в государстве построенное Чингис ханом и его преемниками, в нынешнее время характеризующиеся силами историков России и Запада,как упаднеческой эпохой,источники доказывают обратное,что там все же вволю развивались традиции сал-сери. О чем свидетельствуют данные источники. «В кипчакской степи одним из распространителей искусства сал и сери является Жошы хан. Он сам удивительный сери.Возле него находились группы акынов,жырау,сал-сери,певцы-куйши и проводил время в увеселениях.» [3].
Многие исследователи, такие как Алкей Маргулан, Акселеу Сейдимбек, считают,что в эпоху Казахского ханства искусство сери достигло высшей ступени. «Особенно,Есимхан довел мастерство сери на высокую ступень.Его шуба из камка (плотной узорчатой шелковой ткани,вытканная золотыми или серебряными нитями),берет на голове,на ногах красные сапоги, все сплошь было вышито золотыми узорами. И птиц он держал самых хватких хищных: сокол,сапсан,белый ястреб-тетеревятник, «алтайский с белыми плечами беркут » [1,
8].
Здесь мы должны показать то,что сал и сери не однотипные,две разных люди искусства.Отличия друг от друга состоит в их бытовом облике,типе.Известно,что существует множество мнений о том,как появились слова «Сал», «сери».
Знаток казахской этнографии Алкей Маргулан об этом говорит так: «Сал» – на европейском языке эксцентрик, или это милый человек,который идет в своем направлении.У него одна мечта одеваться красиво,быть грациозным франтом,превзойти и быть лучше всех кто находится рядом своей внешносттю и одеждой. И седло бывает ни как у всех, оно разукрашено золотом,серебром и изготавливается особым торжеством.
Слово «Сал» вышло от висящего,сободного пошива одежды.. У каждого сал брюки были с широкими штанинами,что в каждую из них мог вместится один человек. Слово «сал» по словам Акселеу«Взято от болезни паралич» и это как-то не подходит. По обычаи народа талантливых людей так не называют. Наоборот «название болезни паралич»возможно произошло от этого слова «сал».Если говорят «Атым сал бөксе болып жүр» это обозначает,что подобно одетой тяжелой,широкой одежде,лошадь обессилел и ходит затрудненно. Значит само это слово произошло от одежды сал. Человека с большими ушами и животное с большими ушами называют «вислоухий»,это тоже указывает на величину,ширину.
Дальше на примере будут показаны,что «мастерство сери» полностью отличается от «мастерства сал»,а схожесть состоит в том,что оба они акыны,куйши,певцы и общий для двоих это использование музыкальных инструментов.
Слово« Сери» произошло от взбодриться,прогуливаться, серпер одинаково с этим словом, ликовать, возвышаться.. Сери особенно много было среди ученых.Как делает сал,любящим девушкам они не ездят,а переписываються письмами,загадками.
Жившие в давние времена сери,бывали в ханской орде и устраивали развлечения. Мы зто показали,когда говорили о Жошы хан и об устраивании казахскими ханами веселья, то,что свойственно сери. А.В. Затаевич писал: «Сери были детьми белой кости, богатыми, но их эксцентризм непринимал крайних форм» [1, 6].
По-нашему,отличия сери от сал ,во-первых,он известный стрелок,во-вторых,охотник с ловчими птицами,получающий радость от увлечений соколом,сапсаном,белым ястребом, он заботливо тренирующий самого быстрого скакуна,вне каждодневной суеты народа,в духовной жизни,особо поддерживающий увеселенья и роль как человека,поднимающий его на высоту,можно сказать выше чем у сал. Например,внесение большого вклада в литературу в качестве акына Сегиз сери, Акан сери, наряду с рассказыванием наизусть восточных эпических поэм,то,что после себя они оставили поэмы и эпические наставления является одним из доказательств наших слов. Одним из умельцев, с высоким интелектуалом, является Нияз сери ұлы Кыруар сери. Он перевел с персидского языка на казахский язык «Тоты намени». Переведенный акыном одна глава «Тотынама» эпос «Мәлике» видимо в нынешнее время хранится в библиотеке Казанского университета .
Мы замечаем,что в творчестве сери эпосы о батырах занимает огромное место в пропаганде героического поступка последующему поколению: «Некоторые сери так близки к казахскому героическому эпосу,что они возвышая,сочиняли так величественно красиво.
Один из таких сери выходец из Карауыла,живший в Кокшетау Сейиткерей.
Дәулетше Махмуди хан сенің атың
Артылған әрбенде ден салтанатың
Жаһанда Сейткерей атым шығып,
Бүгінде бұл бір сөзім тәмәм болдым» [1, 9].
Сери любили красивых,держали быстрого скакуна,хваткого беркута,ловкого гончого тазы. Сери-одно название говорит само за себя,были символом чистоты и непорочности. Например, Акан сери своих джигитов,группу музыкантов,которых вел за собой, то одевал их в красное, были верхом на гнедых,то одевая в белое,были на сивых конях,в следующий раз кони были черные,как черный плюш и на волосы у запястья лошади, подвешивая золотые,серебрянные,медные колокольчики,разъезжали с особенным торжеством.Акан сери был очень чистоплотным,сказывали легенду,что если даже в очень богатом доме чистоплотность была ниже,то он в тот дом не заходил.
«Если главным условием сери красиво одеваться,то и Акан этому обращал особое внимание. По словам, вместе с ним растущих с детства Кокыша (1927), Жауара, Кулыша (1959), и других старцев,которые много времени интересовались Акан сери, среди казахов Кокшетау никто не одевался красиво,как Ақан сери. Его зимне-летней одежды было понесколько.. Даже разные модели головного убора- борик из шкур шили для него женщины,умеющие красиво шить. На ноги не одевал ичиги,носил блестящие черные сапоги. По словам старого Касыма: «другие казахи никогда не носили с кривой подошвой блестящие черные сапоги. Его одевал только Акан ага». На верх одевал кафтан из сукна,различные виды дорогих чапан,особо любил серый чапан,красно-бурый чапан,узорчатый бурый короткошерстный жаргак,в холодное время жаргак,сшитый из шкурок жеребенка,антилопы. Если не обувь,то все остальное показывает традиции других известных сери. Академик Алкей Маргулан говорит,что В 1918-1924-годы и Мухтар,соблюдая традиции сери раннего времени на улицу Семипалатинска выходил в щегольской одежде сала»[1, 41],
Мы видим насколько отличается сери от сал. Салы все время светло-ликие,искусные, умеющие на равне держать шутливость и манеру поведения,являются критиками убивая насмешками сидящих несообразительных начальников,а доброжелательным людям оказывали свою любезность. Все это мы замечаем на примере создания содержания песни Биржан сала«Жанбота» [4]
А сал, не обращая внимание ни на что, были настолько щедрыми, с особым характером люди. До нас дошли легенды о том,что головной убор Биржан сала составлен из шкур бобра, енота, куницы, соболя и из шкур других зверей. Носовой платок, даже портки были из чистого шелка, седло и кнут были сделаны своеобразно, не похожие на остальных. А если кто-то желал взять у него вещь, оказывается он, нераздумывая, отдавал то, что хотели получить.
Живший в Кокшетауских краях карауыл Ожан сал говорил: «до захода солнца можете поймать из моего скота, после захода солнца прекращаете». Таким образом, он проявлял свою щедрость. Тогда, когда оповещенный народ до вечера забирал скотину, последние с наступлением вечера не успевали забрать скот. После этого осталась поговорка «Пока заканчивался скот у Ожана, наступала божья ночь». Хотя у сала и одежда, и характер, действия отличались от других, народ любил его за это.
Список литературы
1 Марғұлан Ә. Қазақтың сал серілік дәстүрі. – А – 1958 ж. Қаз. Мем.көркем.әд. баспасы 2 Қорқыт ата кітабы. – А. : «Жазушы» баспасы, 1986. – 280 б.
3 Негимов С.. Қазақтың сал-серілері. – А.: «Ана тілі» ЖШС, 1952. – 127 б. 4 Жақанов І.. Аққулар қонған айдын көл. – А., 1992. – 168 б.
Мақалада еліміздің солтүстігіндегі Көкшетау аймағының сал-серілерілер өнерінің пайда болу тарихы қарастырылады.
This article is about the history of «Sal-Seri» art in Kokshetauregion,the North part of the country.
ӘОЖ 821.512.122-31
А-28
Е.С. Адаева
Назарбаев университеті Астана, Қазақстан Ermek_ali@mail.ru
«ӨЛГЕНДЕР ҚАЙТЫП КЕЛМЕЙДІ» РОМАНЫНДАҒЫ ІШКІ МОНОЛОГ
Автордың бұл мақаласында көрнекті жазушы Б.Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» романындағы монологтың көркемдік қызметі қарастырылады. Көркем шығармада монолог арқылы мінездер ерекшелігі, кейіпкердің ойлау сипаттары, образдың дүниетанымдық арналары өрнектелетіні белгілі. Модернистер шығармашылығының күретамыры да – монолог болып табылады. Жазушының аталған шығармасындағы бас кейіпкердің характер сыры да осы тәсіл арқылы кеңінен ашылады. Қаһарманның іштей толғаныстарын, монологтарын көрсету тұлғаны мүсіндеудің елеулі амалына айналған. Қаламгер монолог құрылымына қаратпа сөздер мен одағайларды енгізу нәтижесінде көріністің психологиялық ширығу сәтін бейнелейді. Әртүрлі сипаттағы монологтар кейіпкерлерді сөйлетудегі, сол арқылы олардың характерлерін білдірудегі жазушы қолданған ең өнімді көркемдік тәсіл деп айтуға болады.
Тірек сөздер: монолог, кейіпкер, композиция, грамматикалық құрылым, тақырып, роман, риторикалық сұрау.
Б. Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» романының тақырыбы – соғыстың өзі емес, оның алыс қазақ ауылындағы жаңғырығы. Өмірдің шағын бір құбылысын, жекелеген детальды арқау еткен әңгіме, новеллаларды былай қойғанда, казақ ауылының соғыс жылдарындағы бейнесін жасаған романдар төл әдебиетімізде аз емес екендігі белгілі. Бұл шығармаларда да шынайы өмір суреттері баршылық. Солардың арасынан «Өлгендер қайтып келмейді» атты роман өзіндік ерекшелігімен дараланады. Өз өмірбаянымен өзектес тарихи кезеңнің көркем шындығын өзіне етене жақын осы бір тақырып арқылы бейнелей отырып, автор өзіндік көркем әлем ашады.
Роман көтерген негізгі мәселе — ар мен ождан мәселесі. Ел басына күн туған қаралы күндерде бас көтерген дүмше бастықтар да, майданға кеткен әкелері мен ағаларының орнын басқан балалар да, ар-ожданын ту етіп ұстаған аналар да жазушы түйсігінің елегінен өткен. Сол себепті қаламгер өз шығармасындағы рухы биік жандарға дем беріп, жағымсыз кейіпкерлерді әжуа етерлік көріністерді нақты деталь, жанды әрекет арқылы сомдалған образдармен елестетеді. Жақсылық пен жамандық. ар мен ұят, мансап пен дақпырт секілді өмірде кездесетін жайттар роман композициясын құрайды.
Шығармадағы кейіпкерлер бейнесі өз дәуірінің шындығын елестетер сипатта сараптала суреттеледі. Әрбір кейіпкер тірі образға айналып, таныс-бейтаныстар, күнделікті өмірде көріп жүргендей қарапайым адамдар әрқайсысы бір-біріне ұқсамайтын, алайда біреуі жирендіретін мінез-құлық пиғылымен, екіншісі сүйсіндіре қызықтыратын болмыс-бітімі арқылы ойға батыратын, қиял-арманға жетелейтін әсерімен көз алдыңа келеді. Өйткені «Өлгендер қайтып келмейді» романындағы кейіпкерлер – жалған идеядан емес, шын өмірден алынған шынайы образдар. Өмірдегі кейіпкерлерді көркем әдеби туындыға түсіріп, шынайы образ тудыру — тек нағыз таланттардың ғана қолынан келетіні белгілі. Жазушы соғыс кезінде өмір сүрген адамдардың бітім-болмысын еркін түсініп, барлық шығармашылық талантын мүмкіндігінше пайдалана отырып, өмірдегі бейнелердің кейіпкер ретінде шығармада көрініс табуына бар күш-жігерін жұмсайды.
Дәстүр бойынша келер болсақ, шығарманың бас қаһарманы — Еркін Мамырбаев. Онымен бірінші дәптерде он бес-он алты жасында танысамыз да, үшінші дәптердің соңында отызға шыққан кезінде қоштасамыз. Яғни Еркін өмірінің бірнеше кезеңімен таныс боламыз. Оның біріншісі — Еркіннің соғысқа дейінгі өмірі, екіншісі — соғыс кезіндегі өмірі, үшіншісі — Еркіннің студенттік, жазушылық шағы. Сөйтіп шығарманың басында шеше бауырында, аға аясында өсіп келе жатқан қазақтың қара домалақ ұлдарының бірі — Еркін роман соңында азамат жазушы дәрежесіне дейін көтеріледі. Жазушы осылайша кейіпкер тағдырын әртүрлі жағдайда көрсете отырып, оның характерін әр қырынан көркемдікпен ашып береді. Шығармада Еркін арқылы өрбитін оқиға желісінде алуан түрлі іс-әрекеттер, мезгіл мінезі көрініс табады. Идеялық мақсаттар да, осы бір қайсар да, ерекше мінезді кейіпкер маңына топтастырылған.
Романдағы барлық оқиға Еркін атынан баяндалады. Жақсылық, жамандық атаулыға да Еркін көзімен баға беріледі. Зерттеуші З.Жұмағалиев өмірбаяндық фактілер мен тірлік еткен ортадан байқалған сан-сала көріністердің өзара жымдаса өріліп бас кейіпкердің атынан берілуі шығарманың сыршылдық сипатын күшейте түсетінін айта келіп, осы тұжырым негізінде «Өлгендер қайтып келмейді» романын лирикалық туындылар қатарына қосады»[1]. «Өлгендер қайтып келмейді» сырт пішінінде өмірбаяндық сипаттағы шығарма. Лирикалық меннің баяндалуында тарихи шындық желісі тартылған. Жазушы сол тарихи шындықты реалистік әдістің мол мүмкіндігін пайдалана отырып, көркем шығарма композициясына айналдырады.
Жазушы образдарды сомдауда түрлі суреттеу құралдарын кең қолданған. Портреттер, мінездеулер, диалог, монологтар образды шебер ойнатады. Суреткердің таңдаулы туындысында аталған көркемдік құралдардың ішінде монологтың қызметі ерекше. Б.Соқпақбаев бұл шығармасында адам болмысының қатпар-қатпар қалтарыстарына үңіле біліп, прозада психологизмді алдыңғы орынға шығарады.
«Шығарма идеясының не бір нәзік тұстары, кейде автор мақсатының басты дәні көп ретте ішкі сөздер ағымымен бедерленеді. Ашық тілдесулердегі тәрізді үнсіз ой жүлгелерінде де образдың даму логикасына сәйкес психологиялық дәлелдемені керек қылатын сюжеттіккомпозициялық бастаулар шешімі жатады»[2,6].
Автор романда көптеген кейіпкерлерді тікелей суреттемейді. Біз Еркіннің еске алулары, ой-толғаныстары, жүрекжарды сырлары арқылы басқа кейіпкерлердің де образдарымен танысып отырамыз. Сонымен қатар, орталық кейіпкер – Еркіннің тұлғасы, оның ой-өрісі, парасат биігі осындай тұстарда толыға түседі. Еркін өзінің кемшілігін, ерсі істерін әрқашан дерлік ақыл таразысына салып, белгілі түйіндерге келіп отырады. Қаламгер өзі сомдаған кейіпкерінің сезім құбылыстарын суреттейтін күрделі психологиялық мезеттерде ішкі монологты ұдайы пайдаланады. Бас кейіпкер Еркіннің жан дүниесі, ой-толғаныстары, көңілкүйі, характер сыры осы тәсіл арқылы кеңінен ашыла түседі. Автор Еркінді іштей сөйлетеді, ойландырады, күйіндіреді, қуантады. Демек, қаһарманның іштей толғаныстарын, монологтарын көрсету тұлғаны мүсіндеудің елеулі амалына айналған. Біздің бұл пайымдауымыз профессор Ж. Дәдебаевтың мынандай пікірімен ұштасады. «Көркем образ жасау процесінде адамның нақты әрекет арқылы танылатын ой-сезімдерімен бірге оның психологиясында ғана болған: тысқа берілмеген ой-сезім сырларын көрсетудің маңызы да аса зор. Көркем тұлға ретінде адам образы сонда ғана бар ішкі-сыртқы шындығымен кең таныла алады. Онсыз кейіпкер өмірінің шындығы жете ашылмайды», – деп тұжырымдайды ғалым.
Жазушы С.Шаймерденов өзінің «Өлгендер шынымен қайтып келмей ме?» атты мақаласында романның құндылығы – шынайылығында, жасөспірім жігіттің ішкі жан сарайының шебер ашылатындығында екенін атап көрсетеді.
Б.Соқпақбаев адам жанының әртүрлі иірімдеріне тереңдеп барып, жан-жақты көрсету үшін, өз қаһарманының тағдырын қилы-қилы қиыншылыққа толы ситуациялармен байланыстырып отырады. Жас жанын талай тау мен тасқа ұрған, өмір деген үлкен жолдың соқпағын да, жайдағын да көп көрген Еркін Мамырбаев өмірдің түрлі өткелдерінен өтеді. Адал жанды, кайсар мінезді Еркін Нұрәлінің жүгенсіз кеткен озбырлықтарына шыдамай, әділдік үшін күреседі. Құрығы ұзын, айлалы Нұрәлі Еркінді қуғындауға ұшыратады. Ол алдымен Еркінді алысқа ФЗО-ға жібертеді. ФЗО-дан қашып шыққан Еркін түрмеге түсіп, бір басынан асарлық мехнат көреді. Арып-ашып жазасын өтеп келе жатқан Еркін бетіне шіркеу болатын, еркінен тыс болған бұл оқиғаға қатты арланады.
«Бір заманда өзім тектес балалардың алды едім. Ұстаздарым адам болатын бала деп үміт күткенінің бірі едім. Сол үмітті ақтаған түрім осы ма?» деген ойлары жанын жегідей жейді. Оның Нұрәліні тілдеп, таяқ жұмсауы іште бұлқынған көп жылғы дәрменсіз кектің бір көрінісі еді.
Еркін тағы да аты суық, түсі суық КПЗ тұрғыны. Осы кезеңдегі Еркіннің жан толғанысы былай берілген.
«Тағы да аты суық, түсі суық КПЗ тұрғынымын. Жасым жиырмадан аспай жатып, бұл менің осы босағаны екінші рет аттауым. Оу, өмірдегі мен арман еткен жол, тіпті де бұл емес еді ғой! Басқа еді ғой. Тасбауыр қатал тағдыр адастырып, кайда әкетіп барады осы мені?
Оу, мен омақасып, неге сүріне берем? Аяғымды алып жүре алмайтын өзім кінәлімін бе?
Жоқ, әлде тағдыр бешенеме бекітіп жазып койған, ұқыр-шұқырға толы бұралаң өмір жолы кінәлі ме?» [3,212].
Ширыққан тебіреніс, драматизмге толы бұл монолог риториқалық сұрауға негізделген. Герой өзімен-өзі тартысады, сол арқылы ішкі дүниесі ашыла түседі. Монолог кейіпкер ісәрекетінің психологиялық мәнін ашу үшін пайдаланылады. Кейіпкер ойларында жүйелілік жоқ. Бір ойды бір ой тірсектеп, көп жағдайда сезім құбылысының тұтастығы саналы түрде сақталмайды. Бұл — ішкі монолог ерекшеліктерінің бірі.
«Толстой, Достоевский, Горький — осынау адам жанынын сұңғыла білгіштері, — жан қозғалысының, құбылысының нелер қалтарыс, дірілін қалт еткізбей ұстап, ол жанның талай арпалыстарын, бір тоқтамға келе алмаған қиналыстарын, қайшылыққа толы ізденістерін айна-қатесіз көрсете сол арқылы бүткіл бір дәуірдің кескін — келбетін бар сыр сипатымен суреттеген» [4,279]. Б.Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» романы туралы да осыны айтуға болады. Еркіннің ішкі монологтары суреттеліп отырған кезең мен дәуір тынысын көрсетудің қолайлы жолдарының біріне айналған.
Романда кейіпкердің іштей буырқанып, бұрсанған ой-толғақтарында көңіл түкпіріндегі аңсары мен арманы «мен мұңдалап» тұрады. «Еһ, Ғалия, Ғалияшым менің. Басқаға бұйырсаң да, Ғалияшым деуді қоймаймын-ау әлі де. Қайтейін, қимаймын ғой. Қимаймын. Сені есіме алсам, іші-бауырым өртеніп кеткендей болады.
Өзіңді көретін күн болар ма екен, Ғалия! Ішімдегімді армансыз бір ақтарып, сөйлессем…
Менің кінәм бір жылға зым-зия жоғалып кетуім. Ал сенің кінәң одан гөрі көп те, басым…».
Махаббатын жүрек жылуына бөлей отырып кейіпкер сыр шертеді. Ғалияның шынайы сүймейтініне көзі жеткен Еркінге өлуден басқа еш жол қалмаған тәрізденетін кездер де бар [3,304]. Енді қайда барарын білмеген ол, іштей арпалыс азабын кешеді, жабырқайды сезімін адал сақтай алмаса да, Еркіннің оған деген көңілі суымаған. Қызға деген өкпе, қимас наз, іштей айыптау пікірлері шынайы бейнеленген.
«Ішкі монолог деп үлкен бір күйзеліс немесе жанталас тұсында геройдың өзімен-өзінің сөйлесуін айтсақ»[5]. Еркін толғанысы – мұндай монологтың тамаша үлгісі! Романда кейіпкердің осындай күйзелістерін, кезеңдік көңіл-күйін, сезім-сипатын кестелеуде монологтар молынан пайдаланылады. Тығырықтан, қиындықтан саңылау тауып шығудың арпалысы, адамгершілік-этикалық конфликтінің, ізгілік пен зұлымдықтың мәңгі ымыраға келмес күресі – монологтың бастау көзі, көсілер арнасы екеніне көзіміз жетеді.
Соқпақбаев монологтары грамматикалық құрылысы жағынан лепті, риторикалық сұрау формасында беріліп, біреуге қарата айтылады немесе арнау түрінде көрініс табады.
Шығармада жазушы кейде монологты кейіпкердің өзіндік көзқарасын, өмір жайлы, адамдар жайлы философиясын, ой-тұжырымын беру мақсатында қолданады. Бұған өмірдің өткіншілігі, алдамшылығы туралы 378 беттегі кейіпкер толғанысы дәлел. Осындай монологтар арқылы жазушы өмір талқысын көп көрген кейіпкер характерін жан-жақты аша түседі. Еркіннің ата-анаға мейірімділігі, оқуға, еңбекке зеректігі, өмірге құштарлығы романда әр тараптан-ақ дәлелді, табиғи ашылған. Оның түсінігі, қиялы арқылы дәуірдің көп шындығы елес беріп өтеді. Алыс ауылда өскен, жасынан тұрмыс таршылығын көрген жас адамның бүкіл болмысы орта мен нақтылы жағдайға сәйкес. Мысалы, романда Еркіннің күнкөріс қамымен Жарқұлақ алтын кенінде жұмыс жасап, шешесі мен жеңгесіне олжалы оралып келе жатқан сәтін еске түсірейік. Жұпынылықты, тапшылықты өз үлесім деп танып, болам деп ұмтылып, әлі бола алмай келе жатқан жас жігіттің соғыс сияқты қиын кезде еңбек етіп, табыс табуы, оны шексіз қуанышқа бөлейді. Осы сәттегі Еркіннің жан пернесі былай бейнеленеді:
«Ау, халайық! Үйлеріңнен неге шықпайсындар? Маған неге таңырқап қарамайсындар? Менің мынау арт жағымдағы қомақты бөктерімді көрдіндер ме? Сендер оның ішінде не барын білсеңдер етті…
Жаңа мәсі, жаңа галошты «алтын кеннен балам әкеп берді» деп, әлі шешем жарқыратып киіп шыққан кезде, жеңгеме жаңа салы орамал, көйлек әкелгенімді, өзім де бірсыпыра жаңа киімдер алып кигенімді көргенде, сендер қайтер екенсіндер!». Жай мақтаншақтық емес, нағыз жасөспірім психологиясы.
Немесе жаңа ер жете бастаған жас азаматтың былайша қиялдауы мейлінше нанымды. «…Шіркін, не сотқа, не прокурорға хатшы болсам. Нұрәлінің көзі атыздай болар еді–ау… Ойлап-ойлап мұғалім болайын дедім. Осы күні кім көрінген мұғалім болып жатқан жоқ па?
Рас, жанғабысқа өте қолайлы жұмыс емес…
Ех, шіркін. колхозға завхоз болсаң! Қойма-қамбалардың кілтін ұстасаң…».
Қандай қиын жағдайда жүрсе де Еркінді даралап тұратын ерекшелік – оның жанының, ой-сезімінің табиғи тазалығы. Автор айналаға кейіпкер көзімен қарайды, көңілімен түйеді. Шығармадағы монологтар тек қаһарман өмірінен мәлімет беру, еске алу мақсатында ғана қолданылмайды. Сонымен қатар ол әр құбылысты бағалау, бағдарлау құралына айналған. Осы іспетті түрлі мысалдар Б.Соқпақбаевтың шығармашылығында монологтың елеулі қызмет атқарғанын көрсетеді.
Жазушы шығармаларын оқи отырып, олармен іштей сырласа отырып, біз қалтқысыз көңілді, бар құпиясын жасырмайтын, ішіне бүгіп қалатыны жоқ ақкөңіл жандармен жүздесіп, тілдескендей боламыз. Олардың ішкі сезімдерінің ашылуынан ешқандай жасандылық таппаймыз. Кейіпкерлер өз ойына шақ сөз сөйлейді, өз түйсік-түйсігіне шақ ой ойлайды.
Қаламгер монолог құрылымына қаратпа сөздер мен одағайларды енгізу нәтижесінде көріністің психологиялық ширығу сәтін бейнелейді. «Еһ, қайран, шіркін, о, ау» дейтін көңілкүй одағайлары өкініш пен опығуды, шарасыздықты білдіреді, Қаламгер кейіпкер жандүниесіндегі ең аяулы дірілді дәл басып, қуанышы мен мұңын, күдігі мен қайшылығын, арманын, өз-өзімен сырласуын бәрін-бәрін суреттеуге тырысады.
Қысқасы монологтың түр-түрі (монолог-ойлау, монолог-армандау, монолог еске түсіру т.б.) кейіпкерлерді сөйлетудегі, сол арқылы олардың характерлерін білдірудегі жазушы қолданған ең өнімді көркемдік тәсіл деп айтуға болады. Әрине, шеберліктің ауқымы бір ғана көркемдік құралды жете меңгеріп, тиімді пайдаланумен шыңдалмайды. Көркемдік құрал, әдіс-тәсіл атаулының барлығын табиғи түрде тұтастыра білгенде ғана шығармадағы адам характері, оның жан-дүниесі жан-жақты, барынша терең ашыла түспек.
Әдебиеттер:
1 Жұмағалиев З. Шындық және көркем әдебиет. – Қарағанды: ҚарМУ, 1993. — 216 б.
2 Майтанов Б. Монолог құрылымы. – Алматы: Ценные бумаги. 2006, -106 б.
3 Соқпақбаев Б. Өлгендер қайтып келмейді. – Астана: Елорда. 1999, -465 б.
4 Жанр сипаты. Қазақ ССР-інің Ғылым баспасы. 1971, 247 б. 5 Байтанаев Ә. Шын шеберлік. – Алматы: Жазушы. 1969, -104 б.
Е.С. Адаева
ВНУТРЕННИЙ МОНОЛОГ В РОМАНЕ «МЕРТВЫЕ НЕ ВОЗВРАЩАЮТСЯ»
В художественном произведении через монологи хорошо показаны особенности характера, своебразность мыслить, мировоззрение образа. Главной особенностью творчества модернистов является монолог. Автор в данной статье рассматривает художественную роль монолога в романе Б.Сокпакбаева «Өлгендер қайтып келмейді» (Мертвые не возвращаются). Раскрытие внутреннего мира, секрета характера главного героя Еркина с помощью этого стиля анализируются отрывками, взятыми из произведения. Автор статьи показывает как внутренния раздумья, монологи героя стали значительным средством описания личности. А также автор проводит анализ построения монолога, видов монолога в указанном произведении.
E.S. Adaeva
THE INNER MONOLOGUE IN THE NOVEL “THE DEAD DON’T COME”
Characters of the people in the literature, their thinking features, personality and views about life are expressed through monologues. It can also be considered as a key factor in the formation of the contemporary literature. In the given article author considers the role of the monologue in the novel “The dead do not come back” written by outstanding Kazakh writer B. Sokpakbaev. It was analysed from excerpts of this novel that the soul and secret nature of the main character Erkin were widely opened through the same method. It was shown that demonstrating inner worries and giving monologues of the character are effective tools in introducing individual. In addition, author investigates the structure and the types of monologues in this work.
ӘОЖ 027.53(5Қ)
Н.Г. Аниева
Шоқан Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Көкшетау, Қазақстан
Anieva78@mail.ru
ӨЛКЕТАНУ – КІТАПХАНАЛЫҚ-АҚПАРАТТЫҚ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУДЕГІ
ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ
Берілген мақалада кітапханалық-ақпараттық мекемелерде жүргізілетін өлкетану жұмыстарының нәтижесінде жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беру мәселелері қарастырылған. Кітапханаларда өлкетану әдебиетінің қорын қалыптастыру, өлке туралы басылымдарды насихаттау, оқырманның ақпараттық қажеттілігін қанағаттандыру – өлкетану бағытының негізгі қызметі. Кітапханалар өзінің атқарып отырған мақсатты міндеттерімен қатар жастарға ұлтының, туған жерінің тарихын, дәстүрлерін насихаттап, өз өлкесіне деген сүйіспеншілігін, отаншылдық сезімін қалыптастырып, еліміздің болашағын қалайтын ұлтжанды азаматтарды тәрбиелеуге де үлкен үлес қосып отыр.
Кілт сөздер: өлкетану, кітапхана, библиография, әдебиет, оқырман, ақпараттық ресурстар, картотека, отаншылдық, рухани.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында қозғалған өлкетану жұмыстарын дамыту мәселесі еліміздің ақпараттық қызмет көрсету мекемелерінің бағытын айқындай түсті.
Туған өлке төсіндегі тылсым табиғат пен тамыры терең тарихты, шаруашылық пен саясатты, мәдениет пен тұрғындардың тіршілік ету әрекетін қосып, адамға ауқымды білім мен тәрбие беретін өлкетану, мәселе ретінде өзінің өзектілігін жойған емес. Туған өлкенің ерекшеліктерін, табиғатын, тарихын, халқы мен тұрмысын сипаттайтын факторларды зерттеп, оны жас ұрпақ тәрбиесінде пайдалану қазіргі қоғамда өте маңызды. Өлкетану жұмыстары жас ұрпақтың Отанға, туған жерге деген сүйіспеншілігін оятып, бойларында патриоттық рухты қалыптастырады.
Патриотизм Отанға, туған жерге деген сүйіспеншіліктен басталады. Ол үшін туған жердің тарихын терең зерттеп білу қажет. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында «Туған жер» бағдарламасын қолға алуды ұсынды. Туған өлкеге, оның мәдениеті мен салт-дәстүріне ерекше құрметпеу қарау – шынайы патриотизмнің белгісі. Мемлекет басшысы өзінің мақаласында туған жеріміздің, еліміздің тарихынан сыр шертетін тарихи кітаптар мен жазбаларды көбейтіп, зерттеу жұмыстарын мықтап қолға алуды тапсырды. Бұл жастардың бойында отаншылдық сезімді қалыптастыратыны анық. Елбасы ұсынған «Туған жер» бағдарламасының негізгі мақсаты отаншылдық сезімнің әрдайым жоғары тұруы керектігін баршаға жеткізу.
Елбасының «Қазақстан – 2030» бағдарламасында: «ХХІ ғасырда білімсіз өмір сүру мүмкін емес, халықты салауатты да, сауатты өмірге бағыттауымыз керек» деген сөздері бүгінгі ұрпақ, ертеңгі ел азаматтарына білім мен тәрбие берер жандарға міндеттелген тапсырма екені белгілі[1]. Бүгінгі күні жас ұрпаққа берілер білім мен тәрбиенің сапалы болуы бірінші кезекте тұрғаны анық. Осыған орай еліміздегі бірден-бір руханият ордасы – кітапхананың алар орны ерекше. Өйткені қазіргі таңда кітапханашылар әлемдік деңгейдегі рухани, мәдени сауатты, еңбегі өте қарапайым және маңызды, жан-жақты білімді, өз міндетіне жауапты педагог және тәрбиеші.
Кітапхана – аймақтағы кітап қоймасы ғана емес, сонымен қатар ақпараттың, ғылымизерттеу, әдістемелік, өлкетанулық жұмыстың көпсалалы орталығы. Кітапхананың мақсаты тұтынушының жеке тұлға ретінде өзін-өзі тануына, өзін-өзі жүзеге асыруына, өзін-өзі жетілдіруіне, өзін-өзі айқындауына жағдай жасау. Кітапханананың басты міндеті- пайдаланушыға ақпараттық және интеллектуалды ресурстарға сапалы және тиімді қолжетімділікті қамтамасыз ету. Өлкетану жұмыстарының түрлі салаларын үйлестіре жүргізетін бірден-бір орын – кітапхана. Кітапхана қызметкерлері өлкетану тақырыбын меңгере отырып әр өлкенің, облыстың, республиканың экономикасының дамуы, оның тарихы, табиғи қорларын пайдалану мәселелерін тұрғындар арасында кеңінен насихаттап отырады. Кітапханалардағы өлкетану жөніндегі барлық жұмыстар халыққа жалпы білім беру, бұқараның мәдени дәрежесін арттыру, қазіргі заманның алға қойып отырған келелі ғылыми өндірістік мәселелерін қамти отырып жүргізіледі. Өлкетану библиографиясына анықтама берерден бұрын, өлкетану әдебиеттері деген ұғымды түсіндіре кетейік. Өлкетану әдебиеті кең салалы әдебиет. Бұған белгілі бір аймақты жан-жақты зерттеуге бағытталған немесе оның физикалық және экономикалық географиясына, геологиясына, тарихына, этнографиясына, топырақтануға не жаратылысына арналып жазылған кітаптар мен мақалалар жатады. Сонымен қатар, белгілі бір қала, аудан, селолар туралы мәліметтер басылған арнаулы ғылыми монографиялар, ғылыми-көпшілік әдебиеттер, анықтамалық басылымдар, осы өлкеге қатысы бар тағы басқа да шығармалар өлкетану әдебиеттерінің негізгі қоры болып есептеледі. Өлкетану әдебиетіне басылған орны мен тіліне қарамастан мазмұны жағынан өлкеге қатысты барлық баспасөз шығармалары жатады. Өлкетану әдебиеті мазмұны жағынан көп салалы. Ол білімнің әр алуан салаларында: физикалық және экономикалық география, геология, тарих, этнография, өнертану, т.б. кездеседі. Жаңа әдебиетті анықтау кезінде өлкетану әдебиетінің негізгі басым көпшілігі жергілікті жерлерде басылатынын ескерген жөн. Өлкетану әдебиеттеріне кіретін басылымдарды атап өтсек:
– жеке басылымдар (кітап, жалғасты басылым, кітапша, плакат, нота, баспа графикасы, бейнелеу өнерінің шығармалары, сурет, атлас, карта);
–жинақтар, мерзімді басылымдар, журналдар мен газет беттерінде жарияланған материалдар;
– өзінің мәні мен мазмұны жағынан бағалы қолжазбалар;
– тақырыптық папкалар, альбомдар, буклеттер т.б.;
– электронды басылымдар;
Өлкетану әдебиеттерімен жұмыс жасау кітапханалық жұмыс үдерісінің барлық түрлерімен байланысты – кітап қорын толықтырудан бастап ақпараттық қызмет көрсетуге дейін. Қызмет көрсететін бөлімдер өлкетану бөлімін дәріптеумен шұғылданады, анықтамалық- библиографиялық бөлім каталогтар мен картотекаларды ұйымдастыру және әдістемелік әрі баспагерлік жұмыстарды жүргізеді [2, 19].
Кітапхана қорындағы басылымдарды пайдалануға оңай әрі қолайлы болуы үшін, олар бір жүйеге келтірілуі тиіс, өзінің мазмұнына сәйкес топ-топқа бөлінуі қажет. Өлкетану тақырыбындағы басылымдарға библиографиялық көрсеткіш жасау арқылы қордағы құжаттарды жүйелеу, қорда бар-жоғын тексеру, оқырманға ақпаратты тез ұсыну үдерістері жүзеге асады. Кітапханаға түсетін өлкетану әдебиеттерінің үлкен бөлігі — жергілікті ақындар мен жазушылардың, кітапхана қонақтарының, ғылыми және зерттеу жұмыстары авторларының сыйға тартқан кітаптарынан, «Мәдени мұра» бағдарламасының аясында шығарылған құнды басылымдармен толықтырылып тұрады. Кітапханалық өлкетанудың қозғаушы күші – оқырманның өз өлкесінің өткен тарихына, бүгінгі тарихына деген қызығушылығы болып табылады. Қазіргі таңда барлық кітапханаларда 2004 жылдан бастау алған «Мәдени мұра» бағдарламасын жалғастырып, дамытып, жетілдірген өлкетану тақырыптарына байланысты жобалар қолға алынған. Кітапханаларда «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында көптеген шаралар жүзеге асырылады. Бұл бағдарламаның негізгі міндеті – қазақ халқының салт-дәстүрлерін, тарихи-мәдени мұрасын насихаттау арқылы балалар мен жасөспірімдердің санасында жалпы адамзаттық құндылықтарды қалыптастыру. Өлкетануға байланысты қолға алынған жобалардың, көпшілік шаралардың тақырыптары сан-алуан: отанның , туған өлкенің, қаланың, ауданның, ауылдың өткені мен бүгіні, аға ұрпақтар тәжірибесі, ата-бабалар дәстүрлері, салттары, жергілікті жердің табиғи ерекшеліктері т.б.
Оқырмандарды патриоттық рухта тәрбиелеуде ғылыми-техникалық прогрестің даму барысында көпшілік және арнаулы ғылыми кітапханаларының жан-жақты көрсететін қызметінің негізгі бір саласы кітапханалық — ақпараттық жұмыс, ал оның бір құрамды бөлігі өлкетану библиографиясы болып табылады. Мәдени мекемелердің ішіндегі кітапханалар тарапынан жүргізілетін өлкетану жұмысының мәні, өлкетану әдебиеттерін насихаттайтын библиографияның маңызы зор. Мазмұны белгілі бір елдің жеріне байланысты библиографиялық ақпаратты дайындау және тарату қызметін атқаратын библиографияны өлкетану библиографиясы деп атайды. Кітапханалардың өлкетану библиографиясының алға қоятын басты міндеті, белгілі бір өлкенің тарихы және мәдениет ескерткіштері жайлы әдебиеттерді, фото-кино құжаттарын, қолжазбаларды, архивтерді жинау, реттеу, сақтау, оқырмандарға насихаттау болып табылады. Өлкетану библиографиясы – тарихи және биографиялық фактіні табу үшін құжаттарды жүйелеп зерттеу. Бұл кітаптарды ғылыми сипаттау және каталогтар мен картотекалар, библиографиялық көрсеткіштер жасау, ал қазіргі таңда электронды картотекалар мен каталогтар жүргізу. Өлкетану каталогы – кітапхана қорындағы өлкетану туралы (белгілі бір облысқа, өлкеге, ауданға қатысты) құжаттарды қамтитын кітапхана каталогы.
Өлкетану каталогы жүйелік, алфавиттік, пәндік түрлерінде болуы мүмкін. Бірақ, кітапхана ісіне байланысты құжаттарда мемлекеттік тораптағы кітапханаларда жүйелі өлкетану каталогтарын ұйымдастыру ұсынылған. Жүйелік өлкетану каталогы арнаулы жіктеу кестесі бойынша құрастырылады. Өлкетану каталогының жүйелі каталогтан айырмашылығы құжаттардың іріктелуінен, құрылымы, топтау әдісі мен редакциялау талабы және т.б. өзгешіліктерінен байқалады.
Құжаттарды іріктеуде аймактың тарихы, мәдениеті, экономикасы жайлы материалдарға басымдылық беріледі. Материалдар тек қана кітаптардан, кітапшалардан ғана емес, ақпарат беретін барлық құжат түрлерінен (газет-журналдардан, бейнелеу өнері туындыларынан, ноталардан, слайдтардан, электронды дерекқорлардан) алынады.
Каталогтың әрбір бөліміндегі библиографиялық жазбалар кері хронология ретімен орналасады, бұл оқырмандардың жаңадан түскен құжаттармен танысуына мүмкіндік тудырады. Өлкетану каталогында басқа каталогтарда көрсетілген ақпарат көздері қайталануы мүмкін.
Жүйелі өлкетану картотекасы – өлкетанулық анықтамалық – библиографиялық аппараттың негізгі бөлігі екені даусыз. Бұл картотекаға туған өлке туралы жарық көрген кітаптар мен кітапшаларды, газет-журнал мақалалары, электронды құжаттар тіркеледі. Жүйелі өлкетану картотекасы әралуан баспа материалы туралы библиографиялық деректерді, нақты мәліметтерді қамтиды.
Еліміздің кітапханаларында өлкетану қызметін жаңа заман талабына сай жетілдіруде қазіргі таңда егемен еліміздің болашағы – өскелен ұрпақтың отанына, еліне, жеріне, туған өлкесіне деген сүйіспеншілігін, патриоттық сезімдерін ұштайтын шараларды дұрыс ұйымдастыра білу – кітапхана мамандарының біліктілігін талап етеді.
Кітапханалық-ақпараттық қызмет көрсетудегі өлкетану қызметінің бағыттары мынадай:
–өлкенің тарихи-мәдени, саяси, әлеуметтік-экономикалық өміріне қатысты
әдебиеттерді жинау, сақтау;
– өлкетану құжаттарының қорын қалыптастыру және толықтыру;
– толықмәтінді мәліметтер қорын құру;
– жаңа ақпараттық технологиялар негізінде электронды қызмет көрсету;
–анықтамалық-библиографиялық аппаратты өлкетану тақырыбындағы материалдармен толықтыру;
– ғаламтор ресурстары арқылы өлкетану тақырыбына байланысты жасалған библиографиялық өнімдерді құрастыру және тарату;
–оқырмандармен өлкетану бағытында жұмыс жүргізетін клубтар, үйірмелер ұйымдастыру.
– өлкетану тақырыбында оқулар, кітапханалық сабақтар өткізу;
– өлкетану бағыты бойынша айтулы күндер мен мерекелерге орай мәдени шаралар
өткізу;
– өлкетану бағытында инновациялық-әдістемелік көмек көрсету;
– өлектронды өлкетану картотекасын үзіліссіз жүргізу;
Өлкетану тақырыбындағы сұраныстар жыл өскен сайын өсіп, күрделіленуде. Оған себеп, елдің рухани, мәдени өсуі, өнеркәсіп пен экономикадағы өзгеріс, табиғи байлық көздерінің табылуы, халықтың қоғамдық өмірге белсене араласуы жатады. Кітапханаға келіп түскен өлкетану сипатындағы сұраныстар негізінде оқырман талабын қанағаттандырған, орындалған анықтамалар есебі, оқырмандардың келім санының есебі жүргізіледі. Қазіргі таңда ақпараттық мекемелерде өлкетану бағытындағы түрлі орталықтар, секторлар, бөлімдер, үйірмелер жұмыс жасауда. Олардың мақсаты – кітапхана пайдаланушылары үшін өлкетану құжаттарын жинақтау мен сақтаудың кешенді ақпараттық жүйесін құру, өлкетану ақпараттарының насихатталуы мен сақталуын қамтамасыз ету, жастардың бойында туған өлке тарихына деген қызығушылықты ояту, қолдау және дамыту. Негізгі мақсатқа сай мынадай міндеттерге баса мән беріледі:
– өлкетану жұмысын ресурстық қамтамасыз ету;
– жаңа технологияның енгізілуі негізінде ақпараттық қамтамасыз ету;
– өлкетану бағытында инновациялық-әдістемелік және баспа жұмыстарын жүргізу.
Бірінші міндеті бойынша жүргізілетін жұмыстар: электронды деректер базасын құру, аймақтың өлкетануға арналған web – сайттарымен жұмыс істеу, бейнефильмдер, презентациялар жасау.
Екінші міндеті бойынша тұтынушыларға өлкетану туралы ақпаратты библиографиялық көрсеткіштер, құралдар, парақшалар, буклеттер т.б. түрінде ұсыну
Үшінші міндеті бойынша кітапханаларда өлкетану бағытын дамыту , жетілдіру үшін әдістемелік семинарлар, вебинарлар, конференциялар өткізу, әдістемелік құралдар, нұсқаулықтар жасау. Білікті библиографтардың негізгі міндеті үздіксіз өлке туралы библиографиялық өнімдер жасау. Олар:
– Өлкелік библиографиялық құралдар. Өлкелік библиографиялық көрсеткіштерде кітаптар, кітаптардан үзінділер, жергілікті және орталық басылым беттерінде жарияланған мақалалар, фотоқұжаттар, картографиялық материалдар жинақталады. Бұл көрсеткіштер жергілікті мерзімді басылымдар мақалаларының басым болуымен ерекшеленеді. Қысқаша анықтамалық аннотациялар пайдаланылады.
– Өлке туралы биобиблиографиялық құралдар – тақырыбы жағынан жергілікті тарихи, қоғамдық – саяси қайраткерлерге, өнер және мәдениет т.б. өзге сала өкілдеріне арналуы мүмкін.
Тақырыпты іріктеу мынадай қағидалар бойынша жүзеге асырылады:
✓ өлкеден шыққан тұлғалар;
✓ өмірінің маңызды кезеңдері осы өлкеде өткен жеке тұлғалар; ✓ өмірі мен қызметіне өлке ықпал еткен жеке тұлғалар.
Сонымен бірге өлкедегі жергілікті аумақтардың тыныс-тіршілігіне байланысты және өлкеге еңбегі сіңген қайраткерлер туралы да болуы мүмкін.
– Атаулы күндер күнтізбелері. Бұл құралдың негізгі міндеті – ағымдағы жылы аталып өтетін маңызды оқиғалар, мерейтойлар туралы нақты және библиографиялық мәліметтер көрсету болып табылады. Күнтізбе құрылымына кіріспе сөз, атаулы күндер тізімі, негізгі бөлім, көмекші көрсеткіштер енеді. Негізгі бөлімде атаулы күндер бойынша анықтамалар, сонымен бірге фактографиялық, статистикалық, библиографиялық және өзге де материалдар орналасады. Әрбір мәтіндік анықтама соңынан ең маңызды және жаңа басылымдар, сонымен бірге мұрағаттық құжаттардың және т.б. бойынша 5-10 әдебиеттер тізімі беріледі. Қосымша ретінде көмекші географиялық көрсеткіштер құрастырылуы мүмкін.
– Библиографиялық жылнама. Библиографиялық жылнамада материалдар оқиғалардың хронологиялық мерзіміне қарай топтастырылады. Аймақ өмірінің маңызды оқиғалары таңдалынады және өлкенің тыныс – тіршілігінде маңызды болып саналатын барлық оқиғалар (аталып өтпейтіндер де) көрсетіледі. Атау ретінде болған оқиғаның атын емес өлке тарихында болған айғақты оқиға алынады. Жылнама аталымынан соң фактографиялық анықтама немесе құжаттардан нақты үзінді келтіріледі. Оқиғаны сол күйінде оқырман қабылдауы үшін естеліктерден үзінділер келтірудің ерекше маңызы бар. Анықтама соңында әдебиеттер тізімі беріледі.
Аймақтарда библиографиялық еңбекті ұтымды ұйымдастыру мақсатында корпоративтік кітапханалық – ақпараттық жүйелер құрылуда, осы жүйеге қатысушылар өзіне бекітілген жаңа түскен материалдардың белгілі бөлігін өңдейді, содан кейін барлығы бірігіп, жалпы билиографиялық деректер қорын қалыптастырады. Бұл жұмыс жиынтық электронды каталог құрумен бірдей [3, 56].
Кейінгі кезде халыктың туған өлкесіне, еліне, оның тарихына қызығушылығының артуына байланысты көпшілік кітапханалар тәжірибесінде өлкетану картотекалары таралуда. Олар өлкетану каталогының мүмкіндігін кеңейту мақсатыңда, сол аймақ туралы құжаттарды жинақтауда. Толық өлкетану картотекасына мынадай бөлімдер кіреді: аймақтың тұтас тарихы, экономикалық және географиялық ерекшеліктері, экологиясы, өндірістің даму ерекшеліктері, ауыл шаруашылығы, транспорты, және т.б., демографиялық мәліметтері, діни ағымдар қызметі туралы ақпарат, ұлттық-мәдени қоғамдар, мәдениеті, ғылымы мен өнері жайындағы мәліметтер, көркем әдебиет, фольклор, тілдік ерекшелік, атаулардың шығу тегі мен оның мағынасы.
Өлкетану картотекасында аймақтың атақты адамдарының, ғылым және мәдениет, қоғамдық қозғалыстың көшбасшылары, олардың өмірі мен шығармашылығы және т.б. арналған айдарлар бөлінеді. Өлкетану картотекасын құрастырудың дереккөздеріне барлық құжаттар ағыны жатады. Негізінен, белгілі бір аймақтан шыққан кітаптарға, мерзімді және жалғасты баспа өнімдеріне ерекше көңіл бөлінеді.
Дерекқорды ұйымдастыруда және дәстүрлі картотеканы электрондық және жүйелік түрге көшіруде ұсынылған қордың мазмұнын басқа аймақтық кітапханалардың картотекаларында қайталанудың немесе айырмашылықтың болуын орталық дерекқорлар серверінде тоғысатын белгілі бөлімдер жүргізеді, осы жүйеге кірген кез-келген кітапхананың оқырмандарына қолжетімді болуы керек.
Өлкетану іздеу аппаратының дамуының электрондық нұсқасы толық мәтіндік, библиографиялық және фактографиялық деректер қоры кешенін құрайды. Оған мәтіндік ақпаратпен қатар, графиялық, аудио және бейнематериалдар да кіреді тағы да бір бағыты — көпшілікке қолжетімді кітапханалар өлкетану картотекасында (дерекқорда) сақтау мақсатында осы аймақтың жеке жанұялық мұрағаттарын қабылдай бастады. Бұл анықтамалық іздеу аппараты өлкетану бөлімінің құндылығын көрсетеді [4, 74].
Кітапханадағы жүргізілетін жұмыстарда пайдаланатын өлкетану материалдары туған жердің табиғатымен, оның байлығын, даму заңдылығын, жергілікті жердің халқы мен шаруашылығын және олардың өзара байланыстарын меңгеруге мүмкіндік туғызады. Көпшілік іс-шаралар кезінде өлкетану туралы ақпарат жас ұрпақтың дүниеге дұрыс көзқарасын қалыптастыруға, қоршаған шындықты түсінуге, тікелей бақылау жасауға жағдай жасайды. Осы бағытта жүргізілген жұмыс арқылы жас оқырмандардың танымдық қызығушылығын арттырып, көзқарасын кеңейтіп, іс-әрекетін белсенді етіп, шығармашылыққа баулиды. Өзінің туған жерінен бастап, Отанын сүюге, оны қорғауға деген патриоттық сезімін тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Өйткені, патриоттық сезім өзі туып өскен, алғашқы қадам басып, өмірің әліппесін таныған жеріне деген сезіммен байланысты болмақ. Өлкетану жұмыстары тұлғаның дүниеге деген дұрыс көзқарасын қалыптастыру мен сенімін нығайтуға негіз болады.
Қазіргі таңда еліміздің кітапханалары өлкетану жұмыстарын жаһандану үдерісінде жаңа ғасырға сай, ғылыми тұрғыда насихаттауда. Кітапханалар өзінің атқарып отырған мақсатты міндеттерімен қатар, қазіргі таңдағы жастарға жан-жақты терең тәрбие беру жұмыстарының барысында қазақстандық патриотизмнің өркендеуі үшін ұлтымыздың тарихын, жауынгерлік және ерлік дәстүрін халықтық педагогика тәрбиесі негізінде насихаттай отырып, тәуелсіздігіміздің он жылдан астам тарихын ұрпақ санасына сіңіріп, патриоттық сезімнің әрқайсысының жүрегінен орын алатындай азамат болып тәрбиеленуіне үлкен үлесін қосып отыр.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 https://egemen.kz 2 Неверова Т. А.Краеведческая деятельность библиотеки: Учебное пособие.– М.: Либерея, 2005. – 136 с.
3 СЕРАЛИЕВА Ж.К., ЕСТАЕВА Д.К. БИБЛИОГРАФИЯТАНУ: ОҚУ ҚҰРАЛЫ. – 2-ШІ БАСЫЛЫМ, ҚАЙТА ӨҢДЕЛГЕН. – АЛМАТЫ: ТРИУМФ «Т», 2007. – 114 Б.
4 Кушнаренко Н.Н. Краеведческая деятельность библиотеки: Учебное пособие. – М.: МГИК,1993. – 89с.
Н.Г. Аниева
КРАЕВЕДЕНИЕ КАК ИНСТРУМЕНТ ПАТРИОТИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ В БИБЛИОТЕЧНО-ИНФОРМАЦИОННОМ ОБСЛУЖИВАНИИ
В данной статье рассматриваются проблемы патриотического воспитания молодого поколения в ходе краеведческой работы библиотечно-информационного учреждения. Главными функциями краеведческого направления деятельности библиотеки являются формирование фонда краеведческой литературы, пропаганда краеведческих издании и удовлетворение информационных потребностей читателей. краеведческая работа библиотеки также способствует пропаганде любви и преданности Родине, национальным ценностям и традициям.
N.G. Anieva
LOCAL HISTORY AS AN INSTRUMENT OF PATRIOTIC EDUCATION IN LIBRARY AND INFORMATION ACTIVITIES.
This article deals with the problems of patriotic education of the younger generation as a result of local lore work of the library information institution.
The main functions of the local lore direction of libraries are the formation of a fund of local lore literature, the creation of local lore editions, and the satisfaction of information needs of readers.
Besides the functions of the library, it also contributes to the promotion of the history of the Motherland, national values and traditions, devotion to the motherland among the youth.