ТРАДИЦИИ И ПРЕЕМСТВЕННОСТЬ В КАЗАХСТАНСКОЙ
ЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ НАУКЕ
(из опыта проведения Рамочного симпозиума «Эпоха и личность»)
В данной статье рассказывается о важности учета вклада выдающихся ученых в отечественную науку, о традициях и преемственности современной лингвистики, об опыте проведения симпозиума «Эпоха и личность», который реализуется с 2014 года при поддержке Научно–экспертного совета Ассамблеи народа Казахстана. Основной идеей симпозиума является популяризация научного наследия лингвистов Казахстана, оказавшихся у истоков формирования национальной научной школы, символизирующих достижения казахстанцев в сложный период геополитических изменений и в период трансформации обществ, возникновения новых трендов в науке и образовании. В настоящее время уже собран обширный документальный материал, итоги проведенных мероприятий в виде программ, публикаций, презентаций, видеороликов.
Ключевые слова: научные школы, научная культура, преемственность, традиции.
Социально-культурные и образовательные трансформации, произошедшие на рубеже веков, интенсивная смена коммуникации и переход к эпохе электронного обмена информацией, способствуют, в первую очередь, смене научно–образовательной парадигмы и изменению роли учителя, педагога, ученого в многофункциональном и разнообразном мире.
В эпоху информационных технологий и Интернет-коммуникаций важным становится пополнение базы данных и оцифрование материалов, которые разрозненно представлены в изданиях разных лет, а имена некоторых выдающихся личностей порой бывают незаслуженно забыты. Глава государства в своей статье «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания» особое внимание уделил проблеме сохранения культурного и духовного наследия народа Казахстана. В статье он назвал следующие условия: «Новая модернизация не должна, как прежде, высокомерно смотреть на исторический опыт и традиции. Наоборот, она должна сделать лучшие традиции предпосылкой, важным условием успеха модернизации…» [1].
Современный период, безусловно, определил тот факт, что глобализация существенно повышает роль личности, в том числе роль ученых и иных инноваторов, благодаря которым успешно развивается государство. При этом в эпоху глобализации альтернативных путей развития становится меньше, а, следовательно, риск растет, который может быть преодолен за счет харизматичных личностей. В процессе размышлений над историческими событиями всегда возникает вопрос о роли личности: как повлияла определенная личность на выбор той или иной альтернативы развития; зависит ли ход истории от деятельности отдельной личности и насколько; было ли неизбежным такое изменение или нет? и т. п.
Интерес к проблеме роли личности во многом зависит от положения философии и теории истории в системе знания, а также от характера самой эпохи. Естественно, что в спокойные времена он снижается, а в бурные – растет. Так, в первой половине ХХ в. проблема роли личности была очень актуальной (об этом писали многие философы) [2].
Таким образом, понять, от чего зависит роль личности: от нее самой, исторической ситуации, исторических законов, случайностей или от всего сразу, в какой комбинации и как именно, – сложно. Тем более, что сам ответ на вызовы времени и выявления роли личности в огромной степени зависит от избранного нами аспекта, мировоззренческих установок и особенностей рассматриваемого периода, а также методологических аспектов.
Следует подчеркнуть, что для науки – истинной и фундаментальной – очень важна центробежная сила и интеграция ученых, основанная на понятии научной школы и основатель научной теории. Тогда и результаты будут максимально открытыми и результативными. Вместе с тем, если же результаты науки безличны, то возникает вопрос, какое значение может иметь личность ученого? На это вполне закономерно появляется ответ: без своего создателя наука вообще невозможна, опять же только сильная личность со своим видением, открытым сознанием, широким диапазоном мышления сможет воздействовать на дальнейшее развитие науки.
Так, в истории отечественной науки велика роль самоотверженных ученых, таких как аль–Фараби, Ш.Уалиханов, К.Сатпаев, М. Козыбаев, А. Маргулан, чья деятельность рассматривается в контексте современной эпохи и историко–культурного развития государства. Изучение их культурного наследия ученых свидетельствует о том, что внешне деятельность ученого спокойна и незаметна: он что–то исследует в лаборатории, пишет в тиши кабинета, публикует результаты, которые потом входят в учебники и жизнь других людей. И вместе с тем именно все это меняет мир и оказывает развитие на государство. Об этом в своих воспоминаниях пишет К.Э. Циолковский: «Основной мотив моей жизни – не прожить даром жизнь, продвинуть человечество хоть немного вперед. Вот почему я интересовался тем, что не давало мне ни хлеба, ни силы, но я надеюсь, что мои работы, может быть скоро, а может быть и в отдаленном будущем, дадут горы хлеба и бездну могущества» [3].
Однако следует обратиться к истории науки и вспомнить о том, что современная наука началась с трагедии, когда за свои научные убеждения был сожжен на костре Джордано Бруно, а год его смерти (1600) стал отправной точкой развития науки Нового времени. В XVII веке Галилею пришлось отречься от своих взглядов перед судом инквизиции [4].
Были интересные процессы в истории науки. Так, XX век повсеместного признания науки был отмечен «обезьяньим процессом» в США, когда школьного учителя судили за преподавание теории эволюции Дарвина, а в СССР ученые преследовались только за то, что занимались научными исследованиями.
Выдающемуся русскому ученому Николаю Ивановичу Вавилову (1887–1943), погибшему, отстаивая правоту генетики, принадлежат слова, снова возвращающие нас ко временам, когда наука завоевывала себе право на свободное существование: «На костер пойдем, а от своих убеждений не откажемся» [4]. Русский ученый, будучи членом президиума Всесоюзной ассоциации востоковедения, проявлял интерес к полевым культурам Юго–Востока.
От ученых во все времена требовалось мужество в отстаивании своих взглядов, интеллектуальная честность перед собой и другими и иные качества, которыми обладает только развитая личность, не говоря о высоком интеллектуальном потенциале и желании посвятить себя научным изысканиям.
Возникает вопрос, что же все–таки заставляет человека становиться ученым? Аристотель, пожалуй, первым рассмотревший этот вопрос подробно, назвал в качестве главного стимула познания мира удивление перед ним. Немецкий философ, родоначальник немецкой классической философии Иммануил Кант (1724–1804) отметил, что «исследователь – это человек, выслушивающий свидетелей, и данное определение, быть может, лучше подходит к современной науке, возникшей из цивилизационной воли к власти над природой, дополняемой интеллектуальным интересом» [4].
Выдающийся канадский патолог, основатель теории стресса Ганс Селье (1907–1982) в своей книге «От мечты к открытию» пишет: «Природа хитроумно устроила так, что большинство полезных вещей вызывает у нас субъективное чувство приятности. И это касается не только питания и размножения, но и познания. Открытие в области фундаментальных исследований, например, доставляет радость вне зависимости от его возможного практического применения. Но любое приобретенное таким образом знание рано или поздно становится полезным тем, что увеличивает нашу власть над Природой». В подтверждение он приводит слова одной из основательниц исследования радиоактивности Марии Склодовской–Кюри: «Но как раз в этом дрянном старом сарае протекли лучшие и счастливейшие годы нашей жизни, всецело посвященные работе. Нередко я готовила какую– нибудь пищу тут же, чтобы не прерывать ход особо важной операции. Иногда весь день я перемешивала кипящую массу железным прутом длиной почти в мой рост. Вечером я валилась с ног от усталости» [4].
Все это подтверждает главный тезис о том, что стремление к поиску и открытию нового – существеннейшая черта подлинной личности. Особенно в науке. Безусловно, ученый в полном смысле этого слова должен исходить из знаний, накопленных его предшественниками, и знаний современников. И в этом смысле всегда будет актуальна знаменитая фраза И. Ньютона: «Я стоял на плечах гигантов». В том случае, когда ученый со всей ответственностью будет осознавать сопричастность к идеям предшественников и транслировать их, преумножая и культивируя, тогда только наступит расцвет научных школ, новых научных теорий, основанных на уникальном отечественном опыте.
Современная ситуация, когда открытость границ и доступность информации усиливают те изменения, которые наблюдаются в целом в науке и образовании, обнаруживают много позитивного в современных научно–образовательных процессах. Однако, до сих пор все еще остаются вне поля зрения общественности и не всегда осмысливается то, что уже было в науке и что (какие достижения и труды предшествующих поколений) мы имеем сегодня, труды тех гигантов научно–образовательной парадигмы на чьих плечах созданы многие достижения сегодняшнего дня.
Все вышесказанное предопределило зарождение просветительского проекта, который получил свое название «Эпоха и личность», так как важная роль в нем отводится личности, которая обладает широким диапазоном мышления и видения. Концентрация внимания на деятельности выдающихся личностей эпохи, анализ их творческого наследия позволяют выделить ту или иную личность в качестве образца для подражания.
Результаты исследования о творческих личностях, внесших значительный вклад в развитие филологического направления Казахстана, презентуются в формате симпозиума. Примечательно, что с 2014 года накоплен обширный документальный и научный материал, который в настоящее время может быть использован преподавателями и учителями как надежный инструментарий осмысления роли личности в различные эпохи и как культурно– образовательный ресурс, достойный внимания и дальнейшего развития.
Формат симпозиума выбран не случайно. Согласно словарному определению, симпозиум – это совещание по научной проблеме с краткими докладами и сообщениями по вопросам избранной тематики, дословно с латинского языка симпозиум – это пир (лат. symposium< гр. symposion – пир) [5]. Симпозиум «Эпоха и личность» – это цикл мероприятий, объединенных одной темой и направленных на повышение социально– культурной значимости творчества известных ученых, деятелей культуры и искусства Республики Казахстан. На сегодняшний день «Эпоха и личность» имеет авторское свидетельство о государственной регистрации прав №1986 от 08.08.2017, ИС 009625.
Мероприятия в рамках Симпозиума – семинары, конференции, встречи – организуются и проводятся на инициативном уровне группой лиц, которые в основном представлены учеными–лингвистами и любителями филологии. Рамочный симпозиум «Эпоха и личность» проводится на базе библиотек, вузов Казахстана, научных организаций в виде научных докладов, сообщений, презентаций. В работе симпозиума принимают участие все желающие: преподаватели вузов, учителя школ, студенты и учащиеся, единомышленники и т.д.
Проводимые в рамках Симпозиума встречи, семинары, круглые столы, презентации были посвящены деятельности таких известных личностей, как профессор О.А. Султаньяев, профессор Э.Д. Сулейменова, профессор и тюрколог А.С. Аманжолов, педагог–новатор Р.Б.Нуртазина, тюрколог К.Омиралиев, профессор К.Ш.Хусаинов, исследователь фольклора
М.М. Багизбаева, профессор Н.И. Гайнуллина и др.
Как показывает практика проведения данных мероприятий, всё прогрессирующее в казахстанской науке (и в мире вообще) так или иначе основывается на переосмыслении традиций и опыта предшественников. При этом традиции могут быть как явными (в виде трактатов, концепций и т.д.), так и невербализованными – в форме «неявного знания» (К.Поппер). В этом случае передача традиций от поколения к поколению происходит на уровне непосредственной демонстрации образцов, которые как невидимый вирус, «заражают» окружающих [2].
Опыт и научные образцы, непосредственно передаваемые от одного поколения к другому, характеризуют научную школу, для которой очень важно сохранять принцип локальности (например, Московская лингвистическая школа). Также научные школы могут аккумулировать опыт ряда поколений, но последовательно транслировать и развивать идеи учителя–основателя (например, в античности – Пифагорейская школа; в Казахстане – социолингвистическая школа профессора Э. Сулейменовой).
Основой преемственности для научной школы (как и для науки вообще) является принцип непрерывности. Прерывание или остановка «грозит» потере передачи научных знаний как в пределах одной области, так и на межпредметном уровне. В этой связи очень важно актуализировать достижения и опыт ученых–предшественников, популяризировать их творчество в рамках симпозиума, внедрять их результаты, по–новому осмысливать перспективы их учений, неустанно писать «летопись отечественной науки», создавая тем самым условия для развития новых теорий. Об этом в работе А. Эйнштейна сказано следующим образом: «…Создание новой теории не похоже на разрушение старого амбара и возведение на его месте небоскрёба. Оно скорее похоже на восхождение на гору, которое открывает новые и широкие виды, показывающие неожиданные связи между нашей отправной точкой и её богатым окружением. Но точка, от которой мы отправлялись, ещё существует и может быть видна, хотя она кажется меньше и составляет часть открывшегося нашему взгляду обширного ландшафта» [6]
Хорошей практикой взращивания научных кадров долгое время считалась система подготовки в аспирантуре на базе ведущих университетов и научных центров. Институт аспирантуры в Казахстане существовал долгое время и в постсоветский период (вплоть до 2011 года), он обеспечивал качественную подготовку высококвалифицированных специалистов (подробно об ученых–филологах в Казахстане в книге «Казахстанская русистика в лицах» [7].
Но именно советская система послевузовской подготовки в высшей школе, на наш взгляд, играла ключевую роль в появлении элитного, «штучного» научного работника. В каждой отрасли науки существовали свои «мэтры», кумиры – это ученые с большой буквы, носители особой культуры (например, в лингвистике – И.А. Бодуэн де Куртене, В.В. Виноградов, Л.В. Щерба, А.П. Дульзон, Х.Х. Махмудов, А.Е. Карлинский, А.С. Аманжолов, А. Кайдар, М. Сергалиев и т.д.). Многие из них становились центробежной силой науки, создавая научные школы и объединяя вокруг себя единомышленников и учеников, в последующем продолжавших (продолжающих) их дело.
Высокий уровень научного руководства играл и продолжает играть ключевую роль в обеспечении качества подготовки молодых ученых. Взвешенный выбор будущей темы, долгое «вынашивание» и совместное обсуждение темы – зачастую это был длительный процесс, но именно такой подход позволял избежать ошибок и несогласованности с разработками коллег из других учреждений.
Говоря о прошлом (и уже окончательно прошедшем) опыте и изжившей себя системе послевузовского образования (при всех ее объективных недостатках) ностальгируют в большинстве случаев об утрате: а) элитарной научной культуры, б) преемственности научных знаний.
Особо значимым в этой связи является творческая личность профессора Огаза Арыстангалиевича Султаньяева (Кокшетауский государственный университет имени Ш. Уалиханова) – носителя высокой научной культуры и обширных научных знаний. Профессор О.А. Султаньяев олицетворял в себе лучшие черты взрастившей его эпохи и культуры. Он обладал особым даром – «заражать вирусом» науки всех аспирантов кафедры общего языкознания, возможно потому, что сам был «заражен» еще в период обучения в альма–матер (ныне – КазНПУ им. Абая) и позже – в процессе написания и защиты диссертации в Томском государственном университете, где были сформированы его научные взгляды (во многом под влиянием научной школы профессора А.П. Дульзона).
Неоспорим тот факт, что феномен профессора О.А. Султаньяева заключался в его исключительных способностях и талантах как исследователя и педагога, но во многом и как транслятора идей одной научной школы (Томской) и основателя собственной методологии познания и норм научно–исследовательской деятельности. Отсюда – его выход на исследование особенностей публицистики Шокана Уалиханова на основе изучения топонимического корпуса (и ономастического в целом).
Профессор О.А. Султаньяев, понимая важность принципа преемственности науки, для своих аспирантов оставил многочисленные труды (по Попперу – вербализованные знания), а также то бесценное «личностное знание», которое не может быть вербализовано, оно передается лишь через личный пример от Учителя к ученикам.
Возможно, актуализация и осмысление опыта профессора О.А. Султаньяева (как и многих других ученых), которое происходило в результате проведения рамочных симпозиумов, в будущем станет для учеников отправной точкой в развитии его концепции и в целом развитии идей ономастики и этимологии. Ведь научная школа – это, прежде всего, дискуссии по многим интереснейшим проблемам языкознания, литературоведения (и других смежных наук), большое желание и стремление к научному поиску. В научной школе формируются умения и навыки системного научного мышления, искусство публичного выступления, умение вести научный дискурс. Кроме того, это подготовка учеников, определение их перспектив на научном пути, поэтому личность учителя занимает особое место в научной и образовательной системе.
Научные школы, как уже говорилось выше, – это особые педагогические системы, которые, являясь частью общего научного процесса, формируют (воспитывают и подготавливают) участников – учителей и учеников. Уникальным феноменом научных школ являются особенности личности учителя, ученика и их взаимодействия от полного совпадения интересов и подходов до полного расхождения и дальнейшей научной конфронтации [8]. Вместе с тем все это и есть развитие научного знания, выражающееся в трудах, личном опыте, научных мероприятиях и др.
В свете сказанного выше, безусловно, ощутимы «болевые точки» существующей сегодня системы подготовки нового поколения исследователей: «старение» кадрового корпуса, снижение научного уровня диссертационных работ, эффективности и качества подготовки молодых ученых, слабая результативность исследований и т.д. Но что больше всего характерно для современности – слабая жизнеспособность научных школ, которые по сути должны быть обусловлены двумя факторами: с одной стороны – великой ответственностью Учителей, и с другой стороны – великой самоотверженностью Учеников.
Разрабатываемая проблематика рамочных симпозиумов проходит через все творчество ученых, создававших научное поле, которое при значительном накоплении исследовательских данных в перспективе дает новые результаты, представляющих собой «последующую замену на лучшую интерпретацию». В результате через осмысление и повторение знаний, поиска алгоритмов действия выдающихся личностей, их открытий и утверждения различных жизненных постулатов можно создать базу данных по персонологии. При этом особое внимание уделяется личностям, которые выполняют величайшую гуманитарную миссию – передачу культурного наследия последующему поколению, трансформацию индивидуального и общественного сознания с сохранением общечеловеческих ценностей и выявлением вклада каждой персоны в ноосферу. Ноосфера, по словам академика В.И. Вернадского, ведет к формированию сферы разума, к которой обратились ученые еще в 20–е гг. XX в. [9].
Таким образом, поставленные в начале статьи вопросы и наши размышления о роли личности в развитии современной науки созвучны с идеями, высказанными в программной статье Главы государства РК [1]. Проводимые мероприятия в цикле Рамочного симпозиума «Эпоха и личность» свидетельствуют о важности изучения жизни и творчества ученых (выражаем надежду, что данный Симпозиум привлечет внимание специалистов из других сфер науки и общественной жизни страны – политиков, общественных деятелей, учителей, работников сельского хозяйства, медицины), которые своим примером способствуют развитию у молодого поколения умений концентрироваться и адаптироваться в новых условиям, развивающих науку через осознание традиций и преемственности.
Список литературы:
1 Назарбаев Н.А. «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания» // «Егемен Қазақстан». – Астана, 12.04.2017.
2 Поппер, К. Логика и рост научного знания: Избр. Работы / Пер. с англ. Сост., общ. ред. и вступ. ст. В.Н. Садовского. – М.: Прогресс, 1983. – С. 34.
3 Циолковский: интересные факты об ученом // [Электронный ресурс]:
https://weekend.rambler.ru/read/tsiolkovskii–intieriesnyie–fakty–ob–uchienom–2016–09–19/
4 Горелов А.А. Значение личности в науке // Концепции современного естествознания. [Электронный ресурс]: http://velib.com/read_book
5 Комлев Н.Г. Словарь иностранных слов. – М., 2006.
6 Эйнштейн А., Инфельд Л. Эволюция физики. – М., 1965. – С. 125.
7 Казахстанская русистика в лицах. – Астана: ИД «Сарыарка», 2009. – 250 с.
8 Грезнева О.Ю. Научные школы (педагогический аспект). – М., 2003. – 69 с.
9 Прозоров Л.Л. Было ли учение Вернадского о ноосфере? (краткий исторический анализ) // Пространство и время: журнал. – М., 2012. – №4(10).
Д.Б. Аманжолова, Н.Ж. Шаймерденова
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАҒЫ ДӘСТҮРЛЕР МЕН САБАҚТАСТЫҚ
(«Дәуір және тұлға» тақырыбындағы симпиозиумды өткізу тәжірибесінен)
Бұл мақалада Қазақстан халқы Ассамблеясының Ғылыми–сараптамалық кеңесінің қолдауымен 2014 жылынан бастап жүзеге асырылатын «Дәуірі мен тұлға» атты симпозиум, қазақстандық ғылым және көрнекті ғалымдар, дәстүрлер мен қазіргі заманғы лингвистика сабақтастығы туралы айтылады. Симпозиумның негізгі идеясы – ұлттық ғылыми мектептің құрылуына әсер еткен қазақстандық ғалымдардың мұрасын насихаттау болып табылады. Симпозиумның нәтижесінде көптеген деректі материал (бағдарламалар, басылымдар, презентациялар, бейнефильмдер түрінде) жинақталды.
D.B. Amonzholova, N.Zh. Shaimerdenova
TRADITION AND CONTINUITY IN KAZAKHSTAN LINGUISTIC SCIENCE
(from the experience of the Framework Symposium «Age and personality») The Framework Symposium «Epoch and Personality» will be held in 2014 with the support of the Scientific Expert Council of the Assembly of people of Kazakhstan. The basic idea of the symposium is to propagandize the Kazakh scholars who have been promoting the national science school. The symposium resulted in many documentary materials (programs, presentations, presentations, video clips).
ӘОЖ 801.3(5Қ)
Г.С. Ахметова, М.Е. Дюсенбаева
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік универсиеті
Көкшетау, Қазақстан
Gulnarkz1987@mail.ru, manshukkz87@mail.ru
ІСКЕРИ ҚҰЖАТТАРДЫ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Осы мақала іскери құжаттардың ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару тәсілдерін, жолдарын және ерекшеліктерін қарастырады. Зерттеу барысында бірқатар іскери құжаттардың аудармалары қарастырылды. Берілген аудармалардың лексикалық, грамматикалық және синтаксистік ерекшеліктері сараланды. Зерттеу барысында іскери құжаттардың аудармасы дәлдік, анықтылық, стандарттылықпен ерекшеленетіні анықталды. Сонымен қатар, іскери құжаттарды ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару аудармашылық трансформациялар, калькалау, сипаттамалы аударма арқылы жүзеге асырылатындығы анықталды. Іскери хаттардың аудармасы клише, символ, қысқартулардың және стандартты сөз тіркестерінің қолданылуымен ерекшеленеді.
Түйін сөздер: іскери құжаттар, трансформациялар, аударма тәсілі, қысқартулар, ресми–іскери стиль.
Бүгінде іскерлік бағыт адамзат іс–әрекетінің қарқынды дамып келе жатқан бағыттардың бірі болып келеді. Сыртқы саяси қатынаста, іскери салада қызмет етіп жүрген адамдар саны жыл сайын өсіп келеді. Ешбір халықаралық іскери құжаттар мен іскери корреспонденциясыз жүзеге аспайды, өйткені хаттың авторы мен хаттарды алушы әр түрлі тілдерде сөйлейді [1,78].
Іскери құжаттарды аударудың ерекшеліктері туралы сөз қозғағанда, міндетті түрде стандартты тіл құралдардың, тілдік клишелердің және нақты ережелердің қолданылуы туралы айтып кету шарт. Кәсіби іскери құжаттардың аудармасы бастысы дұрыс болу керек, яғни түпнұсқаның стилі мен лексикасының түп мағынасына сәйкес келуі керек. Осыдан басқа, іскерлік құжаттың ақпараты аудармада нақ аударылып жеткізілу керек. Өйткені іскери құжаттарды аудару барысында түпнұсқамен сәйкессіздік жіберуге болмайды. Іскери құжаттардағы кез келген, тіпті кішкентай сәйкессіздіктер мен қателер бизнес саласында адамдар арақатынастарында түсініспеушілікке әкеліп соқтыруы мүмкін [1,25].
Қарапайым мәтін мен іскери мәтіндерді аудару арасында іскери құжаттадың ерекшеліктеріне қатысты көптеген айырмашылықтар бар. Ресми тілді құжаттар стандартты болып келеді және құрамындағы параграфтардың реті міндетті түрде ескерілу қажет. Ресми– іскери стильде жазылған іскери құжат көп жағдайда консервативті болып келеді және аудармашылар осыны ескеруі шарт.
Іскери стильдің ерекшелігі хабарланған мәліметтердің барлығы құжаттарда көрініс табуында болып саналады. Осының нәтижесінде серіктестердің арасындағы қатынас ресми– іскери стиль қатарына айналады. Осы стильде ақпарат нақ беріледі, яғни тұлғалар, мерзімдер мен құжаттың пәні анық, әрі дәл беріледі. Осындай құжаттарда ақпаратты жеткізудің стандартты тілдік құралдары қолданылады және сондай стильді пайдалану арқылы түрлі саясат, бизнес және тағы басқа сияқты салалардағы қажетті келісімдерге қол жеткізу мүмкін болады. Бұл стильде сұрақтар нақ қойылып, оны жүзеге асыруға қажетті шарттар анық жазылады [2,64].
Іскери құжаттарды аударудың барлық ерекшеліктерін ескере отырып, құжаттардың аудармасын құзыретті маманның жасағаны абзал. Аударманың осындай түрімен айналысатын маман арнайы синтаксистік конструкцияларды, құрылымдық формаларды қолданады. Аудармашы сонымен бірге ойды анық, дәл, қысқа, әрі адамның эмоциональділігін білдіретін сөздерді қолданбауы керек. Аудармашы осындай стильде қолданылатын жалпыға бірдей терминдер, айтылымдар мен фразаларды еркін қолданып, қысқартулар мен шарттық белгілерді тани білу керек. Сондықтан кез келген аудармашы атанатын маман іскери құжаттарды жақсы аудара алмауы мүмкін, өйткені ол үшін арнайы машақтанған іскери құжаттарды аударудың ерекшеліктерін білетін аудармашы қажет.
Халықаралық серіктестіктің дамуына байланысты елімізде іскери құжаттарды аудара алатын кәсіби аудармашыларға деген сұраныс та өсіп келеді. Ресми–іскери стильдің өзі екі стильге бөлінеді: ресми–құжаттық (дипломатия және заңдар) және күнделікті–іскерлік (іскери хаттар, корреспонденция). Іскери құжаттарда эмотивтілік пен субъективтілікке жол беруге болмайды. Кез келген тілдік стиль сияқты іскери стильдің де белгілі бір коммуникативті мақсаты ол – екі жақ арасындағы арақатынасты орнатып, келісімге келтіру болып табылады [3,65].
Іскери корреспонденция стилінің негізгі ерекшелігі ол – құрылымдық формалар мен синтаксистік құрылымдарды сақтау болып табылады. Осылайша, іскери құжаттың немесе хаттың әр бөлігі (атауы, күні, кіріспе сөз, негізгі мәтін, қорытынды сыпайы формула және жазушының қолы) лексикалық және синтаксистік тұрғыдан реттеледі. Сонымен бірге, іскери хаттарда ағылшын тілі мен қазақ тілдерінде мекен–жайын жазғанда ерекшелік бар. ағылшын тілінде ең алдымен, хат алушы немесе хат жіберушінің тұрақты мекен жайының пәтерінің номері, үйінің номері, көшесі, қаласы, облысы, кейін мемлекет аты жазылса, қазақ тілдерінде құрастырылған хаттарда бұл ақпарат дәлдігімен керісінше жазылатынын ескерген жөн.
Ресми құжаттарды сипаттайтын стилистикалық жалпы ерекшеліктеріне төмендегідей жайттар жатады:
– ақпараттың толықтығы және уақытылы орындалуы;
– айтылымдардың дәлдігі мен қысқалығы;
– эмоциональділікті қолданбау және бейтарап үнді қолдану; – жақсыз лексикалық конструкциялар [4,98].
Келісім, контрактіні аударғанда аудармашы тілді жақсы меңгерумен қатар, іскери құжаттарды аударудың ерекшеліктерін және іскери этиканы білу керек. Іскери құжаттардың аудармасы дұрыс болу керек. Аударма тек бастапқы тілдің интенциясы аударылған тілдің интенциясына сәйкес келгенде ғана дұрыс болып саналады. Осылайша, іскери құжаттардың аудармасы ақпараттық сипатқа ие болып, мазмұнды жеткізуге бағытталады [5, 89].
Басқа тілдерде сияқты қазақ тілінде де, іскери қағаздарды аудару стандартты сипатқа ие, бірақ кейде іскери ресми құжаттарды аудару барысында қажетті баламаны табу қиын болады, сондықтан кейде тура аудармаға жол беріледі. Бұл керекті сөздер мен фразалардың мағынасын жоғалтпай, дәл беру үшін жасалады. Өйткені осындай дәлсіздіктің салдарынан кейде дипломатиялық даулар орын алады. Ағылшын тілі ол– халықаралық іскери қарым– қатынастың көп таралған тілі болып саналады.
Аудармашының тағы бір міндеті ол – этнолингвистикалық кедергіні жеңіп, екі тілдік қарым–қатынасты қамтамасыз ету болып табылады.
Іскери құжаттардың лексикалық бірліктерін аудару барысында окказионалдық сәйкестіктердің төмендегідей түрлері қолданылып аударылады.
1) кірме сөздер, аударылатын тілде кірме сөздің формасын білдіреді, мысалы, promoters – промоутерлер; dealer–дилер.
2) калькалау, бастапқы тілдегі сөз құрамының морфемалық немесе құрамдық берілуі, мысалы, career ladder –мансап сатысы; in force – өз күшіндегі.
3) лексикалық ауыстырулар, аудармашылық трансформацияларды қолдану арқылы жасалған лексикалық бірлік, мысалы, banking facilities – банк қызметтері, borrowing facilities – несиелендіру; closing of a sale — келісімге келу, time–limit – (белгілі мерзім). Басқа да мәнмәтіндерде «регламент» деп аударылуы мүмкін (Мысалы, ресми кездесулердегі сөз сөйлегенде және т.б), prejudice – залал, зардаптар мен залал тигізу.
4) сипаттамалы аударма, мысалы, defined benefit scheme – қызметкердің еңбек өтіліне байланысты зейнетақы жүйесі, development contract – тәжірибелік–конструктивті жұмыстарды өткізуге құқық беретін келісім, default – келісімшарт талаптарын орындамау.
Осылайша, тілде баламасы жоқ лексикалық бірліктердің мағынасы сәтті аударылады. Іскери қағаздар тілі сонымен бірге ресми биліктің тілі болып саналады, сондықтан аударманың дәл, әрі анық болуы шарт [6,124].
Сонымен бірге, ағылшын тіліндегі іскери құжаттарды аудару барысында көп жағдайда синономдік қатарлар жиі кездеседі. Мысалы, Vendor – Purchaser («Сатушы–Сатып алушы») ағылшын мәтіндерінде сонымен бірге Seller – Buyer қолданылады.
Ағылшын тілінде жазылған іскери хаттарда көптеген қысқартулар қолданылады. Мысалы, advt. –жарнама, amt. – сомма, B/L–коносамент, CFR–құны және фрахт, ASAP–тез жауап күтетінін білдіретін белгі.
Ағылшын тіліндегі іскери хаттарда тұрақты клишелер көп қолданылысқа ие. Мысылға хатты алғандығын растағыны үшін төмендегідей клишелер қолданылуы мүмкін. We have received your letter of May 15…, We thank you for your letter dated…, In reply to your letter of…, We are obliged for your letter of…, We acknowledge (the) receipt of у your letter of…, We acknowledge your letter of…, We are in receipt of your letter of…, This is to acknowledge with thanks receipt of your letter of…, I wish to acknowledge with many thanks the receipt of your letter of…, Receipt is acknowledged of your letter of… [7, 35]. Келесі іскери құжаттардың топтамасы стандартты болып саналады:
1) Азаматтардың жеке құжаттары: сенім хат, арыз, түйіндеме, өтініш, мінездеме;
2) Әкімшілік–ұйымдастырушылық құжаттар: ережелер, жалпы ережелер,
нұсқаулықтар, келісімдер;
3) Бұйрықты құжаттар: бұйрықтар, бұйрықтардан үзінділер, директивалар, өкімдер, указания;
4) Ақпараттық құжаттар немесе анықтамалық сипаттағы құжаттар: анықтамалар, түсініктеме хаттар, қызметтік хаттар, баяндама хаттар, актілер; 5) Іскери хаттар; 6) Хаттамалар.
Іскери құжаттарды ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың негізгі қиындықтардың бірі стилистикалық айырмашылық болып саналады. Сондықтан қазақ тілінде құрастырылған хаттарда жаргонизмдер, көне сөздер, ауызекі сөздер мен тұрақты сөз тіркестерін қолдануға болмайды. Ал ағылшын тілінде құрастырылған құжаттарда осы тіл құралдары кездесе береді. Іскери құжаттарда ағылшын тілінде сөздер көбінесе тек тура мағынасында қолданылады. Сонымен бірге, ресми құжатта эмоционалды реңкті лексика қолданылмайды. Ағылшын тілінде іскери құжаттарда француз, грек, латын сөздерінен енген сөздер көп. Мысалы, begin сөзінің орнына commence (бастау), end сөзінің орнына conclude
(қорытындылау, аяқтау) және т.б. қолданылады.
Ресми құжаттарды аудару барысында лексикалық және грамматикалық қиындықтар пайда болуы мүмкін. Қазақ тілінде ағылшын тілінде бар артикль, герундий сияқты кейбір грамматикалық категориялар жоқ. Осындай жағдайда аудармашы грамматикалық және лексикалық таранформацияларды қолданады. Көп жағдайда қазақ тілінің құрылымы ағылшын тілінің құрылымынан төмендегідей белгілерімен айрықша болып келеді: сөз тәртібі, сөйлем мүшелері, сөйлемдердің орналасу реті (басыңқы, бағыныңқы). Осыдан басқа, кейде ағылшын тілінде қолданылған сөз таптарын аудару барысында қазақ тіліндегі мүлдем басқа сөз таптары арқылы аударылады [8,56].
Іс қағаздар стиль үлгілерінің қай–қайсысы да – құқықтық нормаларға байланысты, құжаттың әрбір түріндегі берілген ақпарат мәлімет ретінде алынады, яки болмаса тиісінше шешім міндетті түрде орындалуы тиіс. Бұл жайт іскери тілде міндетті нысандардың болуын және олардың дұрыс ресімделуін талап етеді. Бір қарағанда, соншалықты назар аударарлықтай болғанымен, міндетті нысандардың сауатты, дұрыс ресімделуі маңызды, өйткені міндетті нысандардың сақталуы және дұрыс ресімделуі коммуниканттардың арасындағы байланысты шапшаң әрі жағымды орнатуға, мәліметтердің тез қабылдануына тиімді ықпал етеді [9,64].
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі іскери құжаттардың лингвистикалық ерекшелігін төменгі кестеден көруге болады (кесте 1)
Кесте 1 – Ағылшын және қазақ тілдеріндегі іскери құжаттардың кейбір лингвистикалық айырмашылықтары.
Ағылшын тілінде Қазақ тілінде
Лексикалық ерекшеліктер Лексикалық ерекшеліктер
Терминдер Конвенция
Аффиксация
Синонимдік қатарлар
Омоним, полисемантикалық сөздер
Күрделі сөздер
Қысқарған сөздер
Фразеологиялық бірліктер Терминдер
Фразеологиялық бірліктер
Стандарт тілдік бірліктер
Синонимдік қатарлар
Күрделі сөздер
Стандарт тілдік бірліктер
Синтаксистік ерекшеліктер Синтаксистік ерекшеліктер
Тұйық етістік
Жалпы осы шақ,жалпы келер шақ
Негізгі және ырықсыз етістер
Қысқа конструкциялар, сөйлемдер
Модальды етістіктер
Дәлдік категориялар
Когезия категориясы (шылаулар,
қыстырма сөз, үстеу, көсемше) Зат есімдер
Етістіктер
Септіктер (атау, ілік, барыс, жатыс, көмектес)
Шылаулар/тіркестер
Жалпы осы шақ
Бұйрық рай формалары
Ағылшын тіліндегі іскери құжаттар мен хаттарды сараптай келе мынадай ерекшеліктерін атауға болады:
1) ағылшын тілінің полисемантикалық сөздерге, омоним сөздерге бай екенін көрсетеді, мұндай құжаттар түрінің 90–95 пайызы термин сөздерден тұрады;
2) күрделі сөздер, қысқарған сөздер, аффиксация жолымен жасалған сөздер едәуір екені анықталды;
3) синоним сөздер әр құжатта түрленіп отыратыны, яғни құжатты түзуші елдердің ағылшын тілінің британдық немесе американдық формасын ұстануына байланысты, ағылшын тілінің синонимдік қатарының көп екеніне байланысты беріледі;
4) керісінше ағылшын тілі іскери құжаттарында фразеологиялық бірліктердің тіпті кездеспейді;
Ресми іс қағаз стилі басқа стильдерден оқшау тұрады. Себебі бұл стильдердегі мәтіндер қалыпты үлгі бойынша құрылып, одан ауытқу сирек болады. Ресми құжаттағы мәтіндердің басты мақсаты – адресаттың басты көңіл–күйіне әсер ету, оның эстетикалық талғамын тәрбиелеу емес, ақпарат жеткізіп, сол арқылы бір шараларға ұйымдастыру болып табылады. Ресми–іскери стиль әдеби тілдің көрінісі болғандықтан, онда қоғам мүшелері қабылдаған және мойындаған емле ережелері мен тыныс белгілері қатаң сақталуы тиіс [10,254].
Ресми–іс қағаздар стилінің тағы да маңызды белгілерінің бірі – ісқағаздар мәтіндерінде қайталанып отыратын біртектес, стандарт жағдайлар мен ұғымдар экстралингвистикалық фактор ретінде стандарт тілдік бірліктер мен ісқағаздар тіліндегі терминдер мен терминдік құрылымдарды тудыруы. Ісқағаздар тіліндегі стандартталу процесі тілдің барлық деңгейін – лексикасын, морфологиясын, синтаксисін қамтиды [11, 82].
Жалпы, құжаттарды аудару кезінде синтаксистік құбылыстарды жете ескеру керек. Ағылшын тілі мен қазақ тілінің заңдылығы әртүрлі болғандықтан, сөйлем құрылысы, сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі бір–біріне сай келе бермейді. Қазақ тілінде әр сөйлем мүшесінің белгілі бір қалыпты орны бар. Ресми қарым–қатынаста дұрыс сөйлеп, дұрыс жаза білу үшін ресми стильдік элементтерді бейтарап стильдік элементтерден ажырата білу, қазақ тіліндегі сөйлем құрылысының заңдылығын сақтау, орфографиялық, орфоэпиялық, синтаксистік норманы білу, қазақ тілінің табиғи қалпын сақтау қажет. Аудару барысында тілдік интерференция, бірінші тілдің екінші тілге тигізетін кері әсері ескерілуі керек. Нарық қоғамы іскери құжаттардың аудармасына өзінің қатал талабын қояды: өйткені әріптестер арасындағы қарым – қатынастардың тиімді, табысты шешілуі көптеген реттерде адресанттың кәсіби–іскери, интеллектуалдық әлеуеті мен мүмкіндігі, сыпайылығы мен мәдениеттілігі бірден көзге түсетін, мазмұнды, әрі сауатты жазылған құжатқа тікелей қатысты [12, 31].
Сайып келгенде, іскери хаттарды аударудағы негізгі жайттардың бірі – хаттардағы клише, символ, қысқартулардың, жиі кездесетін сөздер мен сөз тіркестерінің аударылуы. Іскери құжаттарды аударуда ойды анық, дәл, қысқа әрі нұсқа түрде беріп, адамның эмоциональділігін білдіретін сөздерді қолданбау керек. Аудармашы осындай стильде қолданылатын жалпыға бірдей терминдер, айтылымдар мен фразаларды еркін қолданып, қысқартулар мен шарттық белгілерді тани білу керек. Сондықтан хаттарды аудару барысында, аудармашы осы мәселелерге үлкен мән беруі қажет.
Қолданылған әдебиеттер:
1 Левицкая Т.Р., Фитерман А.М. Теория и практика перевода с английского языка на русский. – М.: Изд–во литературы на иностранных языках, 1963. – C. 52.
2 Комисаров В.Н. Теория перевода (лингвистические аспекты): Учеб. для ин–тов и фак.
иностр. яз. – М.: Высш. шк., 1990. – С. 246.
3 Тарақов Ә.С. Аударма әлемі. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 253 б.
4 Нұрғалиева Т. Ө. Іс қағаздарын жүргізу және техникалық құжаттама. – Астана:
Фолиант, 2008. – 280 б.
5 Дүйсембекова Л. Іс қағаздарын қазақша жүргізу. – Алматы: Ана тілі, 2005. – 208 с 6 Начальный курс коммерческого перевода. Английский язык / В.В. Сдобников, А.В. Селяев, С.Н. Чекунова; под общ. ред. М.П. Ивашкина. — М.: ACT: Восток–Запад, 2006. —
201, [7] с.
7 Аханова Д.Х., Алдашева А.М., Ахметжанова З.Қ., Қадашева Қ.Қ., Сүлейменова Э.Д. Ресми іскери қазақ тілі. – Алматы: Арман, 2002.
8 Қарасайұлы Ү. Іс қағаздарын жүргізуде жиі кездесетін құжаттардың үлгілері. – Шымкент, 1996.
9 Қалқабаева С.Ә., Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілінде ресми іс қағаздар үлгілерін оқыту. – Алматы, 1999.
10 Бектаев Қ. Іс қағаздарын оқыту. – Алматы: Сөздік, 2001.
11 Исанова А. Мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу. – Алматы: Қазақ Университеті,2009 – 97б.
12 Алдашева А., Бүркітбаева Г. Іскери хаттар. Bussiness letters. – Алматы, 2002. – 152б.
Г.С. Ахметова, М.Е. Дюсенбаева
СПЕЦИФИКА ПЕРЕВОД ДЕЛОВЫХ ДОКУМЕНТОВ С АНГЛИЙСКОГО
ЯЗЫКА НА КАЗАХСКИЙ ЯЗЫК
В данной статье рассматривались способы и особенности перевода деловой документации с английского языка на казахский язык. В ходе исследования рассмотрен ряд переводческих вопросов касающихся перевода деловой документации, проанализированы лексические, грамматические, а также синтаксические особенности перевода деловой документации.
Перевод деловой документации представляют особенность, что при переводе должна соблюдаться точность и лаконичность формулировок, переданных в обезличенном тоне, исключающем любую эмоциональность. Вместе с тем, в ходе перевода деловой документации с английского языка на казахский язык, использовались такие способы перевода как трансформация, калька и описательный перевод.
G.S. Akhmetova, M.E. Dyusenbaeva
THE SPECIFICITY OF TRANSLATION OF BUSINESS DOCUMENTS FROM
ENGLISH LANGUAGE TO KAZAKH LANGUAGE
The present research is dedicated to the investigation of the ways and features of translating business documentation from English into Kazakh. In the given research a number of translation issues concerning translating business documentation have been considered.
Moreover, the given article has analysed the lexical, grammatical and syntactic features of business translation. It was also defined that business translation is specific as it should be exact, accurate and non–emotional. Consequently, the authors identified that loan translation, transformations and descriptive translation are the most commonly used translation techniques in translating business documents from English into Kazakh.