СОПОСТАВИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ АССОЦИЙ ЭМОТИВОВ И
ЦВЕТООБОЗНАЧЕНИЙ В ЭТНОКУЛЬТУРНОМ И ГЕНДЕРНОМ АСПЕКТАХ
Статья посвящена анализу результатов ассоциативных экспериментов с представителями сопоставляемых этносов (с учетом гендерного фактора). В начале статьи представлен краткий системный анализ проблем лингвистической гендерологии. Анализ результатов проведенных нами экспериментов показал, что мужская ассоциативная картина мира по некоторым параметрам отличается от женской. Гендерные отношения фиксируются в языке в виде культурно обусловленных стереотипов, накладывая отпечаток на поведение, в том числе и речевое, личности и на процессы ее языковой социализации. В частности, это проявляется в различиях между мужскими и женскими предпочтениями в силу некоторых особенностей в психологии восприятия мужчинами и женщинами цветов, эмоциональном ощущении цвета, его эмоциональной окраске и во влиянии целого ряда факторов: социальных, культурных, психологических.
Ключевые слова: ассоциативный эксперимент, гендерный фактор, эмотивы, словастимулы, реакции, национальное языковое сознание.
Понятие гендер (gender) известно с 60-х годов нашего века, но широко применяться стало лишь в начале 80-х годов. Категория gender была введена в понятийный аппарат науки в конце 60-х – начале 70-х годов нашего века и использовалась сначала в истории, историографии, социологии и психологии, а затем была воспринята и в лингвистике. В научное описание оно введено для того, чтобы провести границу между понятием ’биологический’ пол (sexus) и ’социальный пол’ (gender), между социальными и культурными импликациями, вкладываемыми в концепты ’мужское’ (маскулинное) – ’женское’ (феминное): разделение ролей, культурных традиций, социального статуса. Термин гендер призван исключить биологический детерминизм, заключенный в понятии sexus и приписывающий все социокультурные различия, связанные с полом, универсальным природным факторам. Понятие «гендер» в современную лингвистическую парадигму вошло гораздо позже, чем в другие гуманитарные науки, а именно во второй половине XX века. В отечественной лингвистике первые исследования по этой тематике стали проводиться только в конце 80 – начале 90 годов. В настоящее время появился ряд работ А.В. Кирилиной, Е.И. Горошко, Д.О. Добровольского, в которых делается попытка системного осмысления и описания языка в связи с феноменом пола.
А.В. Кирилина проводя подробный и системный анализ проблем лингвистической гендерологии, выделяет шесть основных направлений, которые могут быть дифференцированы как концептуально, так и с точки зрения методологии и характера изучаемого материала: социолингвистические гендерные исследования, феминистская лингвистика, собственно гендерные исследования, изучающие языковое поведение обоих полов, исследование маскулинности (самое молодое направление, возникшее в конце 20 столетия), психолингвистические исследования (в рамках этого направления проводятся работы в области нейролингвистики, изучения онтогенеза речи, сюда же относится и биодетерминистское направление, исследующее когнитивные особенности и различия между мужчинами и женщинами и их проявления в речи), кросскультурные, лингвокультурологические исследования, включающие гипотезу гендерных субкультур[1,36].
В то же время А.В. Кирилина считает, что данная классификация является весьма условной, и все эти направления имеют много общего, так как для всех перечисленных групп, характерна сходная проблематика и объект исследования.
Во-первых, как правило, объектом исследования становится взаимоотношение языка и пола, т.е. вопрос о том, каким именно образом пол манифестируется в языке – номинативная система, лексика, синтаксис, категория рода и прочее. Основной целью таких исследований является описание и объяснение того, как проявляется пол в языке, какие оценки приписываются в языке мужчине и женщине и в каких семантических областях они наиболее распространены.
Во-вторых, целью гендерных исследований в языке может быть изучение речевого поведения полов, выделение и описание особенностей мужского и женского речевого рисунка. При этом исследования чаще всего осуществляются или с позиций социокультурного детерминизма, или в рамках теории биодетерминизма.
В-третьих, следует особо подчеркнуть, что часто гендерные исследования в языкознании носят междисциплинарный и сопоставительный характер.
В-четвертых, практически любая область лингвистики может быть рассмотрена с гендерных позиций.
В-пятых, гендерная проблематика в языкознании носит ярко выраженный прикладной характер, и именно в рамках данной исследовательской парадигмы было осуществлено наибольшее количество успешных попыток в рамках языкового планирования и реформирования языка [1, 37].
Гендерные отношения фиксируются в языке в виде культурно обусловленных стереотипов, накладывая отпечаток на поведение, в том числе и речевое, личности и на процессы ее языковой социализации.
Основная масса исследований, так или иначе, связана с поиском и описанием области, в которой существуют гендерные различия, и при разработке данного вопроса чаще всего обращаются к проблемам обучения, памяти и мышления, делая предметом изучения индивидуальные и групповые различия. Можно считать установленным факт наличия гендерных различий в вербальных, пространственных способностях. При анализе причин гендерных различий, обычно исходят либо из биологического, либо из социокультурного подхода. Представители биологического подхода исходят из природных и биологических особенностей мужчин и женщин и пытаются объяснить различия в изучаемых явлениях – в том числе и в когнитивной сфере – исходя их них. Сторонники социокультурного подхода видят основания для формирования таких различий в особенностях социальной и культурной среды. Определение общего и особенного становится, таким образом, одной из важнейших целей гендерных исследований.
В многочисленных работах по гендерным исследованиям сфера эмоций и эмоциональности является одной из важнейших. Общим местом, как в научном дискурсе, так и в обыденной жизни стало утверждение о том, что женщины более эмоциональны и имеют более развитую интуицию, чем мужчины. Причем это утверждение характерно для представителей разных культур. Эмоциональность рассматривают как один из существенных моментов женственности, как правило, противопоставляя ее мужской рациональности. Принято считать, что, в отличие от мужчин, женщины реже скрывают свои эмоции, чаще выражают нежные чувства, чаще плачут и чувствуют себя обиженными. Были сделаны попытки объяснить достаточно явно эмирически наблюдаемую эмоциональность женщин в рамках различных теоретических подходов и направлений. Так, в эволюционных теориях, основывающихся на работах Ч. Дарвина, принято считать, что женщины, обладающие репродуктивной функцией и находящиеся в связи с этим ближе к природе, на эволюционной лестнице находятся ниже мужчин. Это немедленно влечет за собой вывод о том, что женский мозг менее развит, чем мужской, о более спонтанных и инстинктивных реакциях женщин, об их меньшей пригодности к интеллектуальной работе [2, 321].
Социальные психологи, изучающие гендерные различия в эмоциональной сфере, полагают, что нельзя, изучая гендерные различия, говорить об эмоциях вообще. Следует различать разные виды эмоций (гнев, страх, печаль, радость и др.), особенности их переживания и выражения, ситуации, вызывающие те или иные эмоции. Гендерные различия в выражении эмоций являются более ярко выраженными, чем различия в самих эмоциях, переживаемых мужчинами и женщинами. Женщины более экспрессивны, у них более открытое выражение лица, они больше улыбаются, больше жестикулируют и т.п. Эти различия обычно объясняют на основании гендерно-специфических норм и ожиданий. Традиционно женская роль в целом позволяет открытое выражение эмоций, в том числе и эмоций, выражающих беспомощность (страх, печаль и т.п.). Мужская – наоборот: мужчины очень неохотно показывают свою уязвимость, беспомощность и зависимость от других. При анализе ассоциативного поведения, Е.И. Горошко, говорит о несомненном влиянии биосоциальных факторов (гендера, возраста, условий жизни).
Подводя итого анализа данных по влиянию гендерного фактора на речь испытуемых, она подчеркивает, что по определенным параметрам, как на качественном, так и на количественном уровнях анализа (распределения частот встречаемости различных реакций, распределения реакций по частям речи, стратегиям реагирования, структурой ассоциативных полей и связями между стимулом и реакцией) «женское» языковое сознание отлично от «мужского» [3, 28].
Человек в реальной жизни обычно не отделяет имя предмета от самого предмета, т.е.
относится одинаково и к имени, и к обозначаемому им предмету. Любой предмет окружающей действительности человек воспринимает не только в его пространственновременных характеристиках, но и в его значениях. Устанавливая ассоциативные связи между словами, можно определить особенности семантики слов, выявить закономерности хранения лексики в памяти человека, уточнить функционирование механизма порождения речевого высказывания, строить гипотезы относительно механизма прогнозирования речи, выявить степень актуальности вербальных связей внутри языка, традиционно сложившуюся систему оценок, лежащих в основе восприятия действительности носителями того или иного языка. Но чтобы установить реальное существование и функционирование взаимосвязи и взаимовлияния эмоций и цветообозначений в языке и сознании людей какого-либо лингвокультурного сообщества, необходимо экспериментальное исследование слов, обозначающих эти понятия, с носителями данного языка в роли испытуемых. В проведенных нами экспериментах мы предприняли попытку сопоставления эмотивной лексики с семантической группой слов-цветообозначений в этнопсихолингвистическом аспекте.
Цель пилотажного эксперимента (участниками эксперимента были студенты вузов города Чимкента: 25 – русских женщин и 25 – русских мужчин) была связана с оптимальным отбором общеизвестной употребительной лексики (эмоциональной и цветовой) и проблемами перевода их на казахский язык, то есть эксперимент показал какие цвета и их оттенки актуальны на сегодняшний день. Например: «палевый – бледно-желтый с розоватым оттенком» или «массока – иссиня-черный» — мы уже забыли, как они выглядят. Результаты пилотажного эксперимента (см. приложение), показали, что такие оттенки не актуальны, а значит, не востребованы, таким образом, нами были получены списки наиболее часто употребляемых цветообозначений, из числа которых мы отобрали для проведения прямого направленного ассоциативного эксперимента 20 цветонаименований. При проведение прямого направленного ассоциативного эксперимента, мы вслед за другими исследователями, учитывали гендерный фактор, разграничив в одинаковом соотношении группы респондентов – русских мужчин и женщин (по 200 человек в каждой группе). Прямой направленный ассоциативный эксперимент состоял из нескольких серий: чтобы собрать ответы 400 испытуемых-русских (с учетом гендерного принципа) понадобилось повторить такой эксперимент около 20 раз с разными по численности /от 10-15 до 20-25 человек/ группами испытуемых. Ассоциативный эксперимент проводился в форме письменного опроса (анкетирования). Информантам разъяснялась важность именно индивидуальных ответов и несущественность таких фактов, как, например, орфография. Задания к эксперименту и все объяснения проводились на родном языке лиц, участвовавших в эксперименте. В экспериментальном списке 20 слов-цветообозначений. В эксперименте приняли участие студенты первого курса вузов города Шымкента: 400 (200 – мужчин, 200 — женщин) русских и 400 (200 – мужчин, 200 — женщин) казахов. Использованием студентов в качестве информантов было обеспечено требование относительной социальности и возрастной однородности опрашиваемых, поскольку в профессиональном и половом отношении однородность считается нежелательной, к участию в эксперименте привлекались студенты разных вузов и факультетов: юридического, экономического, медицинского, педагогического; принадлежность к мужскому и женскому полу выдерживалась приблизительно в соотношении 1:1, тем самым нами был введен гендерный принцип в процесс экспериментального исследования, что было предусмотрено целями и задачами нашей работы. Строго учитывался родной язык испытуемых. С этой целью для проведения казахской части эксперимента были привлечены студенты 1-2 курса национальных отделений вузов, окончивших казахские школы и обучавшиеся на казахском языке (русский изучался ими как иностранный). Для проведения русской части эксперимента привлекались студенты русской национальности (ответы двуязычных информантов – казахов, обучавшихся на русском отделении, не учитывались). Анализ результатов проведенного нами направленного эксперимента показал, что мужская ассоциативная картина мира по некоторым параметрам отличается от женской, в частности это проявляется в различиях между мужскими и женскими предпочтениями в силу, по всей видимости, некоторых особенностей в психологии восприятия мужчинами и женщинам цветов, эмоциональном ощущении цвета, его эмоциональной окраске и во влиянии целого ряда факторов: социальных, культурных, психологических.
Так, например, положительно окрашенных реакций на стимулы-цветообозначения у русских-женщин было больше, чем у мужчин (таблица 1). Фигурировавшее в экспериментальном списке слово-стимул черный получило у русских женщин по фактору отрицательного отношения более высокие оценки (167/83,5%) — (страх — 27), злость (26), зависть (19), жестокость (16), горе (14), ненависть (13), грусть (11), трагедия (9), ужас (7), гнев(7), безвыходность (6), скорбь (6), тоска (6) по сравнению с реакциями мужчин (122/61%) — страх (33), горе (30), ненависть (29), зависть (29), жестокость (1), т.е. рассматривалось испытуемыми как несущее сильный «отрицательный эмоциональный заряд». Цветообозначению черный у русских женщин соответствуют отрицательные эмоции, что подтверждается и устойчивым соотнесением цветообозначений и эмотивов, определенным результатами обратного эксперимента. Черный цвет относится к подавляющим цветам, производит мрачное, угрюмое, гнетущее впечатление, он вызвал следующие ассоциации: грусть (11), тоску (6) и страх (27), ужас (7), горе (14), смерть (14), трагедия (9), скорбь (6), беда (2).
«Черный – производит сильное угнетающее и тормозящее действие. Этот цвет ассоциируется в психике человека также с двумя основными понятиями – конец и тьма (темнота, темень). С последней связана принадлежность этого цвета к магии и преисподней. Можно проследить целую цепочку ассоциаций этого ряда: тьма – неизвестность – тайна – будущее. Тьма дает начало неизвестности, а вместе они рождают страх, и если он направлен в будущее, мы называем его тревогой. Недаром страшна «черная» тоска в отличие от «зеленой», неэмоциональной и скучной. Многие века неприятности для человека появлялись из темноты (враги, дикие животные, препятствия движению – завалы, ямы и др.) и сопровождались страхом и тревогой» [4, 69]. Распространенное выражение «черные мысли» означает, что они не только «плохие», но и тайные, скрытые – скрытность (2). Черный цвет часто становится символом не только смерти, окончания, сколько отрицания, протеста и оппозиции к происходящему. Это символ неприятия окружающей действительности, стремления к конфликту и агрессии, что получило отражение в ассоциациях: злость(26), жестокость(16), ненависть(13), гнев(7).
Аналогичный результат по фактору отрицательного отношения дал анализ цветообозначения белый — у мужчин (69/34,5%) — горе (33), страх (25), раздражение (11); у женщин (52/26%): зависть (21), смущение (14), грусть (10), расстройство (3),предательство (2), презрение (2). По фактору положительного отношения слово-стимул белый получило у женщин более высокие оценки (122/61%): радость (29), нежность (26), уважение (23), невинность (18), любовь (14), счастье (12), чем у мужчин (69/34,5%): нежность (25), уважение (22), любовь (22).
Положительно окрашиваемых реакций (т.е. реакций с преобладанием положительного коннотативного значения) на стимул-цветообозначение зеленый у мужчин было значительно больше, чем у женщин. Приведем в качестве примера наиболее частотные ассоциативные реакции на стимул-цветообозначение зеленый. Русские-мужчины (138/69%) – счастье (41), веселье (38), радость (30), любовь (29); русские-женщины (94/47%) – радость (25), любовь (25), спокойствие (23), уважение (20). Отрицательно окрашенных реакций на стимул-цветообозначение зеленый у женщин (101/50,5%) – зависть (22), злость
(19), тоска (18), отвращение (17), брезгливость (11), стыд (5), гнев (3), раздражение (2), ностальгия (2), смущение (2); у мужчин (53/26,5%) – тоска (28), злость (25).
Слово-стимул серый получило у женщин по фактору отрицательного отношения высокие оценки (180/90%) — тоска (29), уныние (26), грусть (25), обида (25), зависть (24), ненависть (14), печаль (11), гнев (11), страх (10), скука (5), по сравнению с реакциями мужчин (166/83%) — ненависть (31), зависть (31), злость (25), скука (21), уныние (19), грусть (15), тоска (13), жалость (11), и рассматривалось испытуемыми как несущее только отрицательный эмоциональный заряд. На наш взгляд, на полученный результат повлиял следующий фактор — как было отмечено выше, в описание «Методики проведения эксперимента», нами, в течение проведения ассоциативного эксперимента (анкетирование проводилось несколько раз, для того чтобы набрать необходимое количество анкет), велся дневник наблюдений, в котором фиксировались дата проведения эксперимента, погодные условия, события, которые могут подсказать какие-либо ответы (например, начало или конец экзаменационной сессии и т.д.) во время проведения ассоциативного эксперимента в группах испытуемых русских – женщин/мужчин была пасмурная погода, густой туман, целый день моросил дождь.
Особый случай представляют собой ассоциации на стимул-цветообозначение красный. По фактору положительной оценки ассоциативные поля на стимул-цветообозначение красный показали незначительные различия: испытуемые-мужчины (107/53,5%) – любовь (33), уверенность (30), нежность (26), радость (18), испытуемые-женщины (106/53%) — любовь (29), радость (24), счастье (21), восторг (12), уважение (12), уверенность (8).
При рассмотрении отрицательного отношения к слову-стимулу красный реакции женщин оказались более высокими и разнообразными (77/38,5%) — стыд (19), смущение (18), бешенство (13), тревога (7), страх (7), злость (6), раздражение (4), жестокость (3), чем у мужчин (63/31,5%) — гнев (24), настороженность (17), жестокость (12), ненависть (7), смущение (3).
Анализ результатов проведенного нами направленного эксперимента показал, что мужская ассоциативная картина мира по некоторым параметрам отличается от женской, в частности это проявляется в различиях эмоционального ощущения цвета, его эмоциональной окраски. На основании ассоциативных реакций представителей русского и казахского этносов, полученных в результате направленного эксперимента, в их гендерологическом освещении можно сделать следующие выводы:
— подтвердилась гипотеза о существовании достаточно сильных связей между цветами и эмоциями в языковом сознании индивида;
— при изучении структуры ассоциативных полей, полученных от мужчин и женщин (и русских и казахов) на названия цветов, отмечается, что «женское» ассоциативное поле разнооборазнее «мужского»;
— отрицательно окрашенные реакции на S-цветообозначения (т.е. реакций с преобладанием отрицательного значения) у русских мужчин преобладают, по сравнению с реакциями русских женщин;
— положительно окрашенные реакции (т.е. реакций с преобладанием положительного значения) у русских-женщин преобладают, по сравнению с реакциями мужчин;
— отрицательно окрашенных реакций на S-цветообозначения у мужчин казахов в целом оказалось больше, чем у женщин казашек;
— положительно окрашенных реакций на S-цветообозначения у мужчин казахов оказалось больше, чем у женщин казашек;
— объем фразеологии (актуализация в речи) в ассоциативных реакциях женщин (и русских и казашек), оказался более высоким, чем у мужчин;
— отсутствие ассоциаций на заданные стимулы-цветообозначения у испытуемыхмужчин (и русских и казахов) выше, чем у женщин, т.е. мужчины чаще женщин реагировали отказами на предъявляемые S-цветообозначения.
В ходе анализа данных проведенных нами исследований (прямого и обратного направленных экспериментов), подавляющее большинство реакций на исследуемые исходные слова-цветообозначения по ядру, формируемому вокруг слова-стимула, во многом совпадают, однако не все они встречаются одинаково часто. Сопоставление частых парадигматических ассоциативных реакций на корреляты слов-цветообозначений русских и казахов позволили сделать следующее заключение о том, что в языковом сознании носителей каждого из исследуемых языков имеется некоторые устойчивые сочетания или группа весьма активных слов-цветообозначений, тесно связанных с определенными эмоциями. Есть ряд ассоциаций хранящихся в языковом сознании из глубины веков, они передаются из поколения в поколение – это выражено, например, в отрицательной эмоциональной нагрузке реакций на S-белый у русских мужчин, связанной с такими понятиями, как холод (связь цвета со снегом и льдом), смерть (завершение чего-то, конец). Положительная эмоциональная нагрузка S-белый у русских (и у мужчин, и у женщин) выражается в ассоциативных реакциях связанных уважением, нежностью, на наш взгляд это связано с «распространением в христианской символике: белый голубь с оливковой ветвью, облачения ангелов, белые одежды святых» [4, 67]. Так, наши исследования подтвердили, что национальное языковое сознание различных этносов обладает рядом особенностей, характеризующих единства и различия в восприятии окружающей действительности, а также различия и единство в определении объектов для сравнений, и что на основе ассоциативного эксперимента возможно «формализовать результаты и установить меру близости цветов в семантическом пространстве» [3, 284], в нашем случае меру близости цветонаименований и эмотивов.
Список литературы
1 Кирилина А.В. Гендер: лингвистические аспекты. М. – 1999. – 155 с. (Кирилина 1999:36). 2 Иванова Е. «Феминизм и гендерное равенство», или «С другой стороны…»./ Рецензия на книгу О.Ворониной «Феминизм и гендерной авенство»//Гендерные исследования. № 13, 2005. 3 Горошко Е.И. Интегративная модель свободного ассоциативного эксперимента. Харьков; Москва, 2003. – 320с.
4 Бреслав Г.Э. Цветопсихология и цветолечение для всех. – СПб.: Б.& К., 2000. – 212 с.
А.К. Калжанова
ЭТНОМӘДЕНИ ЖӘНЕ ГЕНДЕРЛІК АСПЕКТІЛЕРДЕГІ ЭМОЦИЯЛАР МЕН
ТҮСТЕР ҚАУЫМДАСТЫҒЫН САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ
Біздің эксперименттер нәтижелерін талдау көрсеткендей, ерлердің ассоциативті бейнесі әйелден ерекшеленеді. Гендерлік қатынастар мәдениеттегі шартты стереотиптер түрінде тілде белгіленеді, мінез-құлыққа, соның ішінде сөйлеуге, тұлғаның және оның лингвистикалық әлеуметтену процестеріне ізін қалдырады.Атап айтқанда, бұл ерлер мен әйелдер арасындағы айырмашылықтардан көрінеді, ерлер мен әйелдердің қабылдау психологиясының кейбір ерекшеліктеріне байланысты, эмоциялық түсті сезімінде, оның эмоционалдық кескіндеме, және бірқатар факторларға әсерінде: әлеуметтік, мәдени, психологиялық.
A.K. Kalzhanova
COMPARATIVE ANALYSIS OF ASSOCIATIONS OF EMOTIONS AND COLORS
IN ETHNO-CULTURAL AND GENDER ASPECTS
Analysis of results of carried out experiments has shown, that masculine associative image of the world is different to some extend from feminine’s. Gender attitudes fixed in language as cultural conditioned stereotypes, leaving footprints on behavior, including speech, personality, and the processes of language socialization. particularly, this is manifested in the differences between male and female preferences due to certain peculiarities in the psychology of perception of color by men and women, an emotional sense of color, its emotional coloring and in the influence of a number of factors: social, cultural, psychological.
ӘОЖ 81’367.625.431
Х. Камалашқызы
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университеті Астана қаласы, Қазақстан Республикасы kamalashkyzy2014@mail.ru
ЕСІМШЕНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ-СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
(қазақ және түрік тілдеріндегі материалдар негізінде)
Бұл мақалада автор қазақ және түрік тілдеріндегі есімшенің функционалдысемантикалық ерекшеліктеріне талдау жасайды. Талдауларды лингвист ғалымдардың есімше категориясына қатысты ғылыми концепциялары мен қорытындыларына сүйене отырып түсінідірелді. Сонымен бірге есімшенің грамматикалық көрсеткіштерін де қоса қарастырады. Талдау, салыстыру әдістері арқылы тілдік фактілер және тілдік бірліктердің құрылымы зерделенеді. Қазақ және түрік тілдеріндегі есімше тұлғасының ортақ немесе ұқсас белгілері, айырмашылықтары кеңінен талданды.
Кілт сөздер: қазақ тілі, түрік тілі, етістік, есімше, көсемше, функционалды- семантикалық ерекшелік, морфологиялық, шақ, етіс, категория, жұрнақ.
Есімшелер – есімдер мен етістіктің қасиетін бірдей иеленген тілдік құрал. Олар есімдерше септеледі, тәуелденеді және көптеледі. Сондай-ақ сын есімдердің орнына да қызмет атқарып, сөйлемде анықтауыш болады. Осы ерекшелігін ескеріп, А.Байтұрсынұлы бұл тілдік бірлікті есімше (есім сияқты) деп атаған.
Олар тіл жүйесінде есімдерше де және өзінің шыққан негізі етістіктерше де жұмсала алады. Есімшелер шақ, етіс тұлғаларының болымды-болымсыз түрлерінде жұмсала алады, сонымен қатар етістіктердің жанама септікті сөздерді меңгергіш қасиеті мен предикаттық қызметте жұмсалғыш қалпын да сақтаған. Яғни есімшелер де предикаттық қызметте жұмсалып, шақ мағынасын жасауға қатысады және олар да көсемшелер сияқты пысықтауыштық қызмет атқара алады.
Көне түркілік кезең мен орта ғасырлық дәуірде қазіргі тілдік зерттеулермен салыстырып қарағанда, есімше мәнінде қолданылған есімше формалары едәуір көп болған.
Есімше тұлғаларының Орхон Енисей жазбаларында кездесетіндігін көп зерттеушілер байқаған. Мысалға, есімшенің өткен шақ тұлғалары -мыш, -міш, -дұқ, -дүк ескерткіште баяндауыштық қызметте жұмсалады. Қазақ тіл білімін алғаш зерттеушілердің бірі. П.Я.Мелиоранский түркі тілдерінде -ған тұлғасы мен -мыш тұлғасы қатар жұмсалып келе жатқан тұлғалар екендігін анықтаған.
Қазақ тілінің грамматикасын зерттеген белгілі түрколог (бірінші бөлімі (фонетика және этимология) 1894 жылы, екінші бөлімі (синтаксис) 1897 жылы Санк-Петербургта басылып шықты) есімшелерді шақтық мағынасы бойынша екіге бөлініп тәртіптейді:
1) Өткен шақтық есімшелер: оларға «-ған, -ген» аффикстері арқылы жасалатын формалар жатқызылған (оқыған);
2) Келер шақтық есімшелер: оларға «-ар, -ер, -р» аффикстері арқылы жасалатын формалар жатқызылған.
Есімшелердің осы шағы туралы ол кісі жазбайды. Мұнымен қатар, мағынасына қарай бөліп, міндет мәнді есімше (долженствовательное причастие) терминімен келер шақтық есімшенің екінші түрін келтіреді. Бұған жатқызылғандар «-тұғын, -тын» түрлері (алатұғын, алатын) [1, 54].
Қазақ тіл біліміне бұл терминді енгізген А.Байтұрсынұлы болатын [2, 251]. Есімше және көсемше тұлғалары грамматикаға қатысты барлық еңбектерде сөз болады. Қазақ грамматикасын жаңаша қарап, кейбір терминдерді басқаша атаған Қ.Жұбанов та «есімше»,
«көсемше» терминдерін А.Байтұрсынұлы терминдеріндегідей өзгертусіз қалдырған [3, 363].
Содан бері жарияланған барлық грамматикаларда есімше етістіктің функционалды жұрнағы ретінде танылып келеді. Мәселен, 2002 жылы шыққан «Қазақ грамматикасында» есімшеге «етістіктің функциялық жұрнақтарының бірі» деген анықтама берілген. «Есімше мағынасы жағынан етістіктерше болымды және болымсыз, салт-сабақты болып бөлініп, жақтық, шақтық мағынаны аңғартады. Бірақ түрленгенде есімдерше көптеледі, септеледі, тәуелденеді. Осы ерекшелігіне байланысты сөйлемде атрибуттық және предикаттық мағынаға ие болады» [4, 591].
Ғалым С. Исаев өзінің «Қазақ тілі» еңбегінде есімшені былай сипаттайды: «Етістіктің ерекше түрі. Себебі есімше сөйлемде екі түрлі мәнде, екі түрлі қызметте қолданылады. Бірде жіктеліп келіп, қимылды, іс әрекетті белгілі бір шаққа байланысты білдіреді де, сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарады… Кейде есімше тұлғалы етістік бүтіндей басқа мәнде, басқаша қолданылады: етістікке тән болып келетін белгілі бір заттың қимылын емес, керісінше заттың сындық қасиетін, қатыстық белгісін білдіріп немесе заттанып заттық мәнде жұмсалады. [5, 76].
Қазақ тілінде есімше категориясын арнайы зерттеген Т.Ерғалиев қазіргі қазақ тілінде түпкілікті немесе толық адъективацияланған есімше формалары деп мына қосымшаларды көрсетеді [6, 73]: -аған/еген –қашаған, тебеген, алаған; -ғалақ/гелек – ұшқалақ, жаңғалақ, сасқалақ; -шақ/шек – еріншек, сүріншек, ұрыншақ; -ғыш/гіш – білгіш, сезгіш, сенгіш; мыш/міш, -мыс/міс – алдамыш, әлеміш, жасамыс; -геш – күлегеш.
Бірдей тұлғада келген есімше жұрнақтары мен сөз тудырушы жұрнақтардың омоним екендігін және бір-бірінен айырмашылығын етістіктің синтагмалық құрамына қарап анықтауға болады:
1. Түбір
2. Негізгі түбір
3. Модификациялық
4. Функциялы [7, 73].
Ы.Мамановтың көрсетуіндегі функциялық жұрнақтар өзара синтагма түзе алмайды. Яғни есімше, көсемше жұрнақтарының орны болымсыз етістік жұрнағы мен жіктік жалғауының ортасы. Айтушының мақсатына қарай бұлардың бір тұлғасы ғана қолданыла алады. Ал буырқанған дегендегі –қан, -ған жұрнақтарының бірі етістік тудырушы, бірі есімше жұрнақтарына жатады да, Ы.Маманов көрсеткен етістіктің синтагмалық құрамының бірі негізгі түбір жағына бірі функциялық жұрнақтар тобына кіреді. Яғни екеуі функциялық жұрнақтарды бөліп тұратын дәнекер көпір болымсыз етістік жұрнағының екі жағында орналасады. Бұның өзі оларды ажыратудың формалды белгісіне жатады деуге болады.
А.Ысқақов -атын (-етін) тұлғаларының осы шақ жасай алатындығын ескертеді де оған мынадай мысал келтіреді: Сенің алғаның да, алатының да, аларың да ылғи алғыс деген сөйлемдегі алғаның – өткен шақ, алатының – осы шақ, аларың – келер шақты білдіреді дейді ғалым [8, 303]. А.Байтұрсынұлы осы шақтық есімшеге -ушы, -уші тұлғаларын жатқызған болатын [2, 251].
Ғалым П.Я.Мелиоранский айтып өткен көне түркі тіліндегі -мыш, -дук тұлғалары қазіргі қазақ тіліндегі -ған, -ген формаларына жұмсалым жағынан жақын.
Жалпы түркі тілдеріндегі есімшенің -ған, -ген тұлғасы туралы А.Н.Баскаковтың пікірі мынадай: «Форма на -ған, -ген исторический относилось к группе форм, составляющие пассивные результаты действия, которые позже были приосмыслены в значении законченного, завершенного факта действия, а затем получили семантику причастия прошедшего времени, сохранившего еще однако, семантическую связь с прежним своим значениям завершенного факта действия безотносительно к категории времени» [9, 438].
М.Оразовтың ойынша А.Н.Баскаковтың пікірі логикалық жақтан алғанда дұрыс, бірақ тілдік материалдар негізінде оны дәлелдеу өте қиын. Кейбір қазіргі түркі тілдерінде (карачай-балқар) -ған, -ген қосымшасы келер шақта да қолданылады. Мысалы, Карсоньга барған адам жоқъпуду болады – Кисловодскиге баратын адам жоқ па? [10, 104]. Осы -ған, ген қосымшасы М.Қашғари сөздігінде де көрсетіледі [11, 63].
Есімше етістіктің негізгі және туынды түбірлеріне, сондай-ақ етіс және болымсыз етістік тұлғаларына төмендегідей жұрнақтар қосу арқылы жасалады. Қазақ тіліндегі есімшенің жасалуы мен түрлері төмендегідей:
Түрлері Жұрнақтары Мысалдар
Өткен шақ -ған, -ген, -қан, -кен барған, келген, айтқан,
кеткен
Келер шақ
-ар, -ер, -р, -с
(болымсыз) барар, келер, айтар,
кетер, бармас, келмес
Дағдылы а) -атын, -етін, -йтын, -йтін
ә) –ушы, -уші баратын, келетін,
оқитын, барушы, келуші
Мақсатты келер шақ пек -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, — бармақ, келмек, айтпақ, көрмек, кетпек
Есімшелер функциялық жұрнақ болғандықтан, шаққа қатысты түркітанушылар еңбегінде айтылған пікірлердің барлығында есімше жұрнақтары жөнінде сөз болып отырады. Салыстырып қарайтын болсақ: қазақ тіліндегі шақ категорияларынан -ған, -ген, -атын, -етін, -ар, -ер, -р; қарақалпақ тіліндегі -ған, -ген, -ар, -ер, -туғын; ноғай тілінде -ған, -ген, -ар, -ер; татар тілінде -ған, -ген, -ар, -әр, -аган, -әгән; башқұрт тілінде -ған, -ген, -ар, -ер, -әсак, -асак; өзбек тілінде -ған, -ген, -диган, -дигон, -ар, -ер: ұйғыр тіліндегі -ған, -гән, -ар, -әр; түркімен тіліндегі -ан, -ен, -ер, -ар, -жақ, -жек т.б. [10, 103].
Түркі тілдерінің тұңғыш грамматикасының бірі — «Общая грамматика турецкотатарского языка» деген еңбегінде профессор Қазем-Бек есімшелік формалардың бәрін райлардың негізі деп көрсете келе, «-мыш» (бақмыш) «-ар, ер» (бақар) формалы есімшелерді нақты амалдық формалар деп қарайды. Автор түрік тіліндегі есімшелерді септелмейтін, септелетін деп екі түрге бөледі де, етістіктердің райларын жасау жөнінде септелетін есімшені септелмейтін есімшеден бөліп қарайды. Мысалы, септелмейтін есімшелердің рай жасаудағы қызметін айта келіп, септелетін есімшелер туралы: «Мұны септелетін есімшелер туралы айтуға болмайды. Олардың қолданылуы сын есімдердің қолданылуы қандай болса, сондай», — деген пікір айтады [12,12].
Жалпы қазіргі түрік тілінде есімшелер мен көсемшелерді ортақ бір атаумен eylemsiler деп атайды. Етістіктен жасала отырып, толықтауыш қызметін атқаратын және болымсыз түрі жасалатын, бірақ жіктелмейтін сөздер есімше, көсемше деп аталады. Еylemsiler түрлі жалғаулар алып, сөйлемде түрлі қызмет атқарады. Осыған байланысты оларды үшке бөліп қарастырады: eylemlikler, ortaçlar және ulaçlar. Қазақ тілінде есімше және көсемше деп қарастырамыз. Бірақ, түрік тілінде сын есімді етістікті ortaçlar деп атаса, үстеуден жасалған етістікті ulaçlar деп атайды. Ал, қазақ тіліндегі бұл екеуінің баламасы есімше, көсемше түрінде болады. Түрік тіліндегі есімшелерді берер мағынасына қарай үш үлкен топқа бөліп қарастыруға болады (13, 255):
1. Ауыспалы осы және келер шақ есімшелері
-r, -ar, -er, -ır, -ir, ur, -ür Erken uyanmak için çalar saatimi kurdum. Hakim dosyayı bilir kişiye havale etti.
-maz, -mez Tükenmez kalemler, dolma kalemlerden daha çok kullanılıyor.
İtfayeciler, yanmaz kumaştan yapılmış elbiseler giyerler.
-(y)аn, -(y)еn Dünyada çalışan kadınların sayısı her geçen gün artıyor. Az önce ofise gelen adamı tanıyor musun?
-mayаn, -meyеn Dedikodu yapmayan insanlar, sevilen insanlardır. Allah görünmeyen kazalardan korusun!
-(y)ıcı, -(y)ici, (y)ucu, -(y)ücü Size sevindirici haberlerim var.
Dün akşam doyurucu yemekler yedik.
2. Келер шақ есімшелері
-(y)аcаk
-(y)еcеk Okunacak kitapları kendi odama aldım.
Dikkat edin, içinde kırılacak eşyalar var.
-mayacak
-meyecek Dün unutulmayacak güzel şeyler yaşadık.
Bitmeyecek işlerle uğraşıp vakit kaybetmeyin.
-ası
-esi Eli kırılası kadın çocuğu dövmüş.
Kör olası adam başımıza bela oldu.
3. Өткен шақ есімшелері
-dık, -dik, -duk, -dük -tık, -tik, -tuk, -tük Çok tanıdık bir yüz.
Dünkü adamı hatırlamadım, ama bana bildik biri gibi geldi.
-madık, -medik Okunmadık kitap bırakmadı. Demedik söz mü bıraktı.
-mış,-miş, -muş, müş İmzalanmış evrakları bana getirin.
Ağarmış saçlar sevgiye engel değildir.
-mamış, -memiş Bitmemiş işlerin ücretini ödemeyin.
Okunmamış kitapları okumak için zaman ayıralım.
Көне түркі тілдерінде қолданылған есімшенің өткен шағының бірі ретінде -мыш, -міш қосымшалы етістік болғанда белгілі. Әрине, қазіргі қазақ тілінің есімшелерінің ішінде -mIş (мыш, міш) қосымшасы қолданылмайды, бірақ бұл қосымша азын-аулақ сөздердің құрамында қолданылады. Мысалы, тұрмыс, балмыс, жасамыс, тарамыс т.б.
Осы -mIºş (мыш, міш) қосымшаның жалпы қазақ тіліне қатысы туралы мәселе М.Томановтың еңбегінде толығырақ талданылған. Ғалым -мыш, -миш қосымшасының Орхон-Енисей жазу ескерткіштерінде қолданылғандығын, мағынасында есімше, қимыл атауы және ашық райлық мән барлығын ескерткен. Қорытынды ретінде автор түркі тілдерінде есімшенің -ған, -ген және -мыш қосымшаларының қатар қолданылғандығын, бірақ екеуі екі тайпа тілі не тайпалар одағының тілінің ерекшелігі ретінде тән алынуы керектігін ескертеді [14, 97-98].
Жалпы түрік тіліндегі есімшелерге (zarf-fiil) қатысты жүргізілген зерттеу еңбектерді саралай келе, түрік тіліндегі негізгі есімше жұрнақтары туралы ғалымдардың пікірін кесте түрінде былай беруге болады:
—
(y)аn
—
(y)еn -r
ar (er) Iºr —
maz
—
mez —
(y)IºcIº mIºş DºIºk —
(y)аcаk (y)еcеk ası esi
Muharrem Ergin —
(y)аn
—
(y)еn -r
ar (er) Iºr —
maz
—
mez —
(y)IºcIº mIºş DºIºk —
(y)аcаk (y)еcеk ası esi
Tahsin Banguoglu —
(y)аn
—
(y)еn -r
ar (er) Iºr —
maz
—
mez —
(y)IºcIº mIºş DºIºk —
(y)аcаk (y)еcеk ası esi
T. Nejat
Gencan —
(y)аn
—
(y)еn -r
ar (er) Iºr —
maz
—
mez —
(y)IºcIº mIºş DºIºk —
(y)аcаk (y)еcеk ası esi
Haydar — -r — — — — —
—
—
—
—
—
—
—
—
—
Ediskun (y)аn
—
(y)еn ar (er) Iºr maz
—
mez (y)IºcIº mIºş DºIºk (y)аcаk (y)еcеk ası
esi
Kaya Bilgegil —
(y)аn
—
(y)еn -r
ar (er) Iºr —
maz
—
mez —
(y)IºcIº mIºş DºIºk —
(y)аcаk (y)еcеk ası esi
Zeynep Korkmaz —
(y)аn
—
(y)еn -r
ar (er) Iºr —
maz
—
mez —
(y)IºcIº mIºş DºIºk —
(y)аcаk (y)еcеk ası esi
—
—
—
—
—
Бұлармен қоса түрік тілінде туынды есімше жұрнақтары да бар. Туынды есімше жұрнақтары келер шақтық мағына беретін -(y)аcаk, -(y)еcеk, -mayacak, -meyecek есімше жұрнақтарымен өткен шақтық мағына беретін -dık, -dik, -duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük, -madık, -medik есімше жұрнақтарына тәуелдік жалғауы жалғану арқылы жасалады [15, 3009]. Мысалы:
-DºIºk + iyelik eki:
Tanımadığım insanlarla samimi olmayı hiç sevmem.
Yaptığınız iş doğru mu sizce?
Aşk olduğu, sevdiği kızı hiç unutamadı.
-(y)AºcAºk + iyelik eki:
Seveceğim kızla evleneceğim.
Atacağın her adımdan emin olmalısın.
Evleneceği adam polismiş.
Түрік тілінде есімшелер басқа сын есімдер сияқты зат есімдерге айнала алады.
Мысалы:
Kuyrukta bekleyenler şikâyet etmeye başladı.
Öğretmen ödev yapmayanlara kızdı. Bende bu kitabın, yazarı tarafından İmzalanmışı var.
Түрік тілінде есімше жұрнақтары арқылы жасалған кейбір сөздер өздерінің есімшелік ерекшеліктерін жоғалтып, есім сөз болып кететін кездері де бар. Мысалы:
İhtiyar adam çocuklarının geleceğini düşünüyordu.
Buzdolabında hiç yiyecek kalmamış.
Buradaki fakir insanlara giyecek yardımı yapılacakmış. Bizim yaramaz, yine okulda arkadaşlarıyla kavga etmiş. Түрік тілінде туынды есім ретінде қолданылатын есімшелер де бар. Мысалы: vatansever, cankurtaran, çöpçatan және т.б.
Түрік тілінде есімшелер кейде сын есім қызметінде қолданылмауы да мүмкін. Мысалы: Sabahtan beri seni aradığımı söylemediler mi?
Hikâyeden anladıklarımı size anlatacağım. Seni unutmayacağımdan emin olabilirsin.
Bu şehri seveceğinizi sanıyorum.
Есімшелер – есімдер мен етістіктің қасиетін бірдей иеленген тілдік құрал. Олар есімдерше септеледі, тәуелденеді және көптеледі. Есімшелер көсемше тұлғаларының қалыптасуына негіз болған тіл жүйесіндегі көп тілдік бірліктің бірі. Қазақ тіліндегі есімшелердің ішінде ең белсенді қолданылатыны –ған тұлғасы болса, түрік тілінде -(y)Аºn (ан, -ен) және -mIºş (мыш, міш) формалары ең жиі қолданылатын есімше тұлғалары болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1 Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казах-киргизского языка.Часть І, изд.
1894 г., –Санк-Петербург. – 154 с.
2 Байтұрсынов, А. Тіл тағлымы. – Алматы: 1992.
3 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. –Алматы, 1999. –581 б.
4 Қазақ грамматикасы.- Астана, 2002. – 783 б.
5 Исаев, С.М. Қазақ тілі. – Алматы: 1993.
6 Ерғалиев Т. Қазақ тіліндегі есімше категориясы. –Алматы, 1958. –80 б.
7 Маманов Ы. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1966. –183 б.
8 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1991. –381 б.
9 Баскаков Н.А. Очерк грамматики ногайского языка. – Москва, 1963.
10 Оразов М. Етістік. –Алматы, 2001. –385 б.
11 Қашғари М. Девону луғот-ит турк. – Ташкент, 1973.
12 Казем-Бек А. Общая грамматика турецко-татарского языка. -2-ое изд. – Казань, 1846. — 457с.
13 Hengirmen, Mehmet. Türkçe Dilbilgisi. – Ankara, 2002.
14 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы, 1981.
15 Ergin, Muharrem. Üniversiteler İçin Türk Dili. – İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.
Х. Камалашқызы
ФУНКЦИОНАЛЬНО-СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПРИЧАСТИЙ (НА
МАТЕРИАЛЕ КАЗАХСКОГО И ТУРЕЦКОГО ЯЗЫКА)
В статье анализируется функционально-семантические особенности причастий на материале турецкого и казахскго языка. Анализы ведется на основе концепции и выводов лингвист-теоретиков. А также рассматривается грамматические показатели причастий. Путем метода анализа и сравнения изучается языковые факты и структура языковой единицы. В процессе анализа в полном объеме рассматривается аналогичные признаки причастий турецкого и казахского языка.
H. Kamalashkyzy
FUNCTIONAL-SEMANTIC FEATURES OF PARTICIPLES (ON THE MATERIAL OF KAZAKH AND TURKISH)
The article analyzes the functional and semantic features of the sacraments on the material of the Turkish and Kazakh languages. Analyzes are conducted on the basis of the concept and conclusions of linguistic theorists. And also the grammatical indicators of participles are considered. By the method of analysis and comparison, the linguistic facts and the structure of the language unit are studied. In the process of analysis, similar signs of the sacraments of the Turkish and Kazakh languages are considered in full.