Тұқым және жеміс
1. Тұқым және жеміс туралы түсінік.
2. Қосарынын ұрықтану. Тозаңдану. Түрлері мен жолдары.
Тұқым гүлді өсімдіктердің қосарынан ұрықтану нәтижесінде пайда болатын, көбею, таралу қызметін атқаратын мүшесі болып табылады. Ол сырты жеміс қаппен қапталған ұрықтен және қор жинайтын ұлпадан тұрады. Өсуге қолайсыз жағдайда тұқым тыныштық қалпында топырақта ұзақуақыттар бюойы жата беруі мүмкін. Қолайлы температурада және ылғал жеткілдікті болған кезде тұқым бойына суды тартып, ауа жеткілікті мөлшерде келіп тұрса ісініп өседі. Қор заттарының жиналуына байланысты тұқым эндосперімді, эндоспермсіз, перисперімді, эндосперімді-перисперімді деп бөлінеді. Жеміс тұқымды сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан сақтайтын, өсімдіктің көбею және таралу мүшесі. Жеміс гүлден, ұрықтану процесіне кейін ондағы жүретін өзгерістердің нәтижесінде пайда болады. Жемістің түзңлуінде негізгң рольді гинецей атқарады. Ке,йбір өсімдіктер ұрықтану процессі жүрмесе де жеміс береді. Мұндай жемістерді партенокарпты деп атайды. Жеміс перикерпийден және тұқымның жиынтығынан тұрады. Перикарпий- бір немесе бірнеше аналықтың жатынының қабырғасынан көп жағдайда гүлдің басқа бөлңктерңнен – жапырақшалардан, сиректеу гүл тұғырынан пайда болатын, жемістің қабықшасы болып табылады. Перикарпий үш қабаттан тұрады: сыртқы-экзокарпий, ортаңғы- мезокарпий және ішкі- эндокарпий. Жемістер алуан түрлі болып келеді. Қарапайым апокрапты гинецейден пайда болған жемістерді апокарпиялар, ал ценокарпты гинецейден пайда болған жемістерді ценокарпиялар деп атайды. Жемістерді жай және күрделі деп екіге бөледі. Егер жеміс гүлдің бір ғана аналығынан дамыса-ол жай, ал бірнеше аналығынан дамыса –күрделі болып табылады. Жабық тұқымды өсімдіктердің жемістерін шырынды және құрғақ жәімістер деп бөледі. Шырынды жемістердің ірі паренхималық, шырыны мол жасушалардан түзілген мезокарпийі жақсы дамыған. Құрғақ жемістілердң шырындыларға қарағанда мезокарпийі нагар дамыған. Көпшілігінің мезокарпийі көп қабатты, жасуша ішілік заттарын жоғалтқан паренхималық, склеренхималық және қабыршақ жасушалардан түзілген. Құрғақ жемістер қақырайтын және қақырамайтын, ал шырынды жемістер шиелі және сүйекті жемістер деп бөлінеді. Қақырайтын құрғақ жемістер қақырау жолына, ішіндегі ұялардың санына қарай бөлінеді. Таптама- бір жеміс жапырақшасынан пайда болған, бір ұялы, көп тұқымды құрғақ, бір жағынан қақырайтын жеміс. Апокрпты гинецейден біріккен таптама түзіледі. Таралу жолдары – жел, су, жануар, адам арқылы таралады. Жемістерді қақырайтын, қақырамайтын, құрғақ және шырынды деп жіктейді.
Тозаңдар пісіп жетілген соң тозаңқап қақырап ашылады. Одан шашылған тозаң аналықтың аузына келіп түседі. Бұл процесті тозаңдану деп атайды. Тозаңданудың екі жолы бар: Өздігінен және айқас тозаңдану. Өздігінен тозаңдану тек қос жынысты өсімдіктерге тән. Бұл жағдайда бір гүлдің аталық тозаңы сол гүлдің аналығының аузына келіп түседі. Өздігінен тозаңданатын өсімдіктерді автогамиялық өсімдіктер деп атайды. Бір гүлдің тозаныы екінші гүлдің аналығының аузына келіп түсуін айқас тозаідану деп атайды. Айқас тозаңданудың екі түрі бар гейтеногамия, ксеногамия.
Ұрықтану аталық және аналық гаметалардың қосылуы арқылы жүзеге асады. Жабық тұөымды өсімдіктердің аталық гаметасын спермия, ал аналық гаметасын жұмыртқа жасушасы деп атайды. Тозаңның жасушасының біреуі аналықтың аузына түсіп, экузиннің порасы арқылы созылып өсіп, тозаң түтігіне айналады. Кейде мұндай түтіктің ұзындығы бірнеше сантиметрге жетеді. Онда генеративитік жасушаның бөлінуінің нәтижесінде екі спермия түзіледі. Тозаң түтігі аналықтың аузы мен мойнының борпылдақ ұлпасын жарып өтіп, гүл түйініне қарай өседі, одан әрі тозаң тесігі арқылы тұқым бүршігіне өтеді. Немесе жабындықтарды жарып өтіп ұрық қалтасымен тікелей түйіседі.Ұрық қалтасының тозаң түтігімен түйіскен жеріндегі қабықшасы шырыштанады, нәтижесінде тозаң түтігі қалтаның ішіне енеді. Ол жұмыртқа жасушасына жеткен соң жарылады нәтижесінде одан спермиялар босап шығады. Оның біреуі жұмыртқа жасушасымен қосылып зигота,и екіншісі ұрық қалтасының диплоидты орталық ядросымен қосылып триплоидты жасуша түзеді. Қосарынан ұрықтануды 1898 жылы орыс ғалымы, академик С.Г.Навашин ашқан. Қосарланып ұрықтанғаннан кейін зиготадан ұрық, триплоидты жасушадан эндоспермпайда болады.
Ұрықтың әртүрлі жағдайларға байланысты ұрықтану процесінсіз пайда болуын –апомиксис деп айтады. Апомиксисті өсімдіктер көп жағдайда морфологшиялық ауытқушылықтарға ұшырайды. Олардың тозаңы көптеген жақсы қасиеттерін жоғалтып, бұрынғы қабілетінен айырылады., яғни дегенерацияға ұшырайды, ал тозаңқабы редукцияға ұшырайды.