Көбею туралы түсінік. Көбею түрлері. Телу әдісі. Ұрпақ алмасу.
Көбею – тірі организімнің жеке санының артуы, өзінен кейін ұрпақ қалдырып, түрдің сақталып, табиғатта таралуын қамтамасыз ету қасиеті. Көбеюдің үш түрін ажыратады. Олар: жынысты көбею, жыныссыз көбею, вегетативті көбею. Жынысты көбею кезінде жаңа организім әртүрлі жыныс клеткаларының қосылуынан пайда болады. Жыныссыз көбеюде жаңа организім жыныс тұрғысынан жетіле қоймаған бір клетканың өзінен жетіледі. Вегетативті көбеюде жаңа организімге бастаманы вегетативті мүшелер, олардың бөліктері және түр өзгерістері береді. Вегетативті көбею өсімдіктің регенерацияға қабілеттілігіне байланысты. Бір жасушалы өсімдіктерде /балдырларда, бактерияларда/ вегетативтік көбею жасушаның тең екіге бөлінуі арқылы жүреді, ал коллониялы және көп жасушалы өсімдіктерде талломдарының бірнеше бөліктерге бөлінуі арқылы, саңырауқұлақтарда маманданған бір жасушалы құрылым арқылы жүзеге асады. Көптеген мәдени жағдайда жағдайда өсірілетін өсімдіктер қалемшелеу және телу арқылы да көбейеді. Қалемше деп аналық өсімдіктен кесіп алынған сабақтың, тамырдың, жапырақтың бір бөлігін айтады. Қолдан вегетативті көбейтудің бірнеше жолы бар. Соның бірі – телу әдісі. Телу – бір өсімдіктің бүршікті бөлігін екінші өсімдіктің денесіне ұластыру. Телуді кейде трансплнтация деп атайды.
Жыныссыз көбею спорлар немесе зооспоралар арқылы жүзеге асады. Спораладың қатты қабықшасы болады және олар желмен таралады. Зооспоралардың қатты қабықшасы болмайды және талшықтарының көмегімен қозғалады. Олар жыныссыз көбею органы болып табылады және спорангилердің немесе зооспорангилердің ішінде жетіледі. Төменгі сатыдағы өсімдіктерде олар бір жасушалы, ал жоғары сатыдағы өсімдіктерде олар көп жасушалы орган болып келеді.
Жыныстық көбеюдің мәні өсімдікте арнайы маманданған жасушаладың – гаметалардың түзілуімен , олардың екеуінің жұптасып қосылуымен /капуляция/ және зиготаның түзілуімен , одан жаңа өсімдіктің пайда болуымен байланысты. Гамета дегеніміз ядросында хросмосомаладың саны гаплоидты болатын жыныстық жасуша. Өзара қосылатын гаметалардың бір-бірінен құрылысы жағынан, физиологиясы жағынан, яғни жыоныстық және тұқымқуалаушылық қасиеттері жағынан айырмашылықтары болады. Соған байланысты: изогамия, гетерогамия, оогамия деп бөлінеді. Егер қосылатын гаметалар формасы, мөлшері және қозғыштығы жағынан бірдей болса, онда оларды изогаметалар, ал жыныстық процесті изогамиялық деп атайды. Егер гаметалардың формасы бірдей болса, бірақ аналық гаметаның мөлшері аталыққа қарағанда біршама үлкендеу және баяу қозғалатын болса, ондай гаметаларды гетерогаметалар, ал жыныстық процесті гетерогамиялық деп атайды. Оогамиялық жыныс процессінде аналық гамета үлкен шар тәрізді, қозғалмайтын, ал аталығы өте ұсақ және қозғалғыш болып келеді. Гаметалар гаметангиялар деп аталатын органдарда жетіледі. Аталық гаметалары антеридилерде, аналық гаметалары төменгі сатыдағы өсімдіктерді оогонилерде ал жоғары сатыдағы өсімдіктерде архегонилерде жетіледі. Өчсімдіктердің өмірлік циклінде жыныссыз және жыныстық жолдармен көбеюі кезектесіп келіп отырады. Көбею кезіндегі ядролық фазаларының алмасуына талдау жасаудың негізінде мынадай жағдай дәлелденді. Спорфит дегеніміз хромосомдар саны жұп болып келетін жасушалардан тұратын жыныстық споралады және олар түзілетін спорангилерді беретін особьты айтады.Жыныстық көбеюге арналған споралар түзілгенде мейоз процессі жүреді, сондықтан да олар барлық уақытта гаплоидты. Жыныстық көбеюге арналған споралардан гаметофиттер жетіледі. Ал оларда жыныстық жасушалады беретін көбею органдары пайда болады. Гаметофиттің барлық жасушалары, оның ішінде гаметалары да гаплоидты. Жыныстық процестің нәтижесінде зигота түзіледі. Ұрпақ аусу және ядро фазаларының алмасуы туралы түсінік. Тұқым арқылы көбею.