МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫН ІС-ӘРЕКЕТІ
Мектепке дейінгі шақта жетекші іс-әрекет – ойын болып есептеледі. Оның жетекші іс әрекет болуы, қазіргі баланың өзінің көп уақытын ойын мен алданып, үлкендердің бала әрекетіне аз немесе мүлдем араласпауына байланысты емес. Ойын бала психикасында сапалы өзгерістер туғызатыны, олардың тез, жылдам дамуына ең оңтайлылығы ойын екені ғылымда дәлелденген. Қазіргі уақытта әлем ғалымдарының зерттеулері балалық шақтың күрделене бастағанын анықтап отыр. Балалық шақ адамды әлеуметтік өмірге ерте дайындау үшін қажет екенін түсіндіріп те келеді. Әрине, өмірге бейімделу бір жағдайда ғана бала үшін жылдан-жылға жеңілдей түсуі мүмкін. Ол – баланың мектеп жасына дейінгі кездегі ойын іс-әрекеті арқылы жан-жақты дамуынының толық қамтамасыз етілуі жағдайында деуге негіз бар. Мектепке дейінгі балалардың ойынының негізгі мазмұны үлкендердің өмір сүру ғұрпын, дәстүрін ойын арқылы қайталап, қайта жаңғырту болып табылады. Сонымен қатар балаларға ойын барысында үлкен адамның образында (мұғалім, дәрігер, шахтер болу) жүру аса маңызды. Мысалы, үш жас шамасындағы балалар үстелді сүртеді, еден сыпырады, нан тіледі т.с.с. Үлкендердің іс-әрекеттерін қайта жаңғырту — мектепке дейінгі балалардың ойынының негізгі мазмұны.
Балалық шақ сонымен қатар тәжірибе жинақтауды, әлеуметтік эмоцияларды, идеяларды, әр түрлі қызмет түрлерін игеруге мүмкіндік береді. Мысалы, психология-педагогика бағытындағы ғалымдардың жұмысын қарастырсақ, Л.С. Выготский, Д.Б. Эльконин, Л.А. Венгер еңбектерінде мектеп жасына дейінгі балалар үшін ойын іс-әрекеті үлкен қызығушылық тудыратынын атап өтуге болады.
Сонымен мектепке дейінгі балалардың ойын іс-әрекетіне жан-жақты тоқталып көрсек: мекепке дейінгі балалардың ойын іс-әрекетіне, балалармен әңгімелесуге және олардың қызығушылықтарына көбіне әлеуметтік өмір енеді.
Балалардың әлеуметтенуі:
• Бір бағыттағы әлеуметтік ақпаратты ойын арқылы сіңіру;
• Әр түрлі жастағы адамдармен ойын ойнау;
• Ойын кезінде әр түрлі әлеуметтік тапсырмаларды орындай отырып, мінез-құлық үлгілерін қалыптастыру.
Ойын іс әрекеті — балалардың әлеуметтік тәжірибесін қалыптастырудың негізгі компоненті. Әлеуметтік тәжірибенің жинақталуы балаға педагогикалық жағдайлар жасалған кезде ғана болатынын ескеру маңызды:
• Балалардың ойын іс-әрекетінен әсерлеріне басты назар аудара отырып, өмірден алынған жағдайларды көбейту және қайталау қажет;
• Ойын іс-әрекетінде баланың жеке қызығушылығы өте маңызды, сонымен қатар бала өз қызметінің нәтижелерінің әлеуметтік мәні бар екенін түсінуі керек;
• Балаларға ойын іс-әрекетінде белсенді болу үшін жағдайлар жасалуы керек;
• Балаға өзара көмек көрсету керек, сонымен бірге оның ынтымақтастыққа деген қажеттілігін ояту қажет.
Әлеуметтік-мәдени жоспардағы ойынның басты мақсаты — ойын арқылы балалар мәдениеттің байлығын, білім беру және жеке тұлғаны дамыту негіздерін игереді. Ойында бала өзінің «Менін», мінезі мен жеке басының жеке қасиеттерін, оның құқықтары мен міндеттерін сезінуін қалыптастырады және қабылдайды. Осы аспектте қолданылатын ойындардың мысалдары: «Жанашыр есім», «Өз сезімдерінің шебері», «Мен кішкентаймын, мен үлкенмін» т.б. Зейінді жинақтау, есте сақтау және еске түсіру, яғни саналы мақсат балаға ойын үстінде ертерек және оңай ажыратылады.
Сонымен қатар тілдің дамуына ойын өте үлкен әсер етеді. Ойын жағдайы оған енген әр баладан белгілі қатынас жасау қабілетін талап етеді. Ойын ақыл-ой дамуына да әсер етеді, бала ойын үстінде заттар мен әрекеттерді жалпылауды, сөздің жалпылама мағанасын қолдануды т.б. үйренеді. Ойын жағдайына ену баланың ақыл-ойы әрекетінің түрлі формаларының шарты болып табылады.
Мектепке дейінгі балаларды дамытудағы ойын технологиялары баланың әр түрлі өмірлік жағдайларын имитациялауға мүмкіндік береді, онда ол жанжалды жағдайлардан агрессиясыз шығу жолын іздеуі керек. Сондай-ақ ойындарда өмірдің әр түрлі сәттерін қабылдауда түрлі эмоцияларды үйренуге мүмкіндік бар. Мектепке дейінгі білім беру ұйымдарындағы білім беру үдерісін интеграциялау принципін жүзеге асыру тұрғысынан әр түрлі балалар ойындарының болашағы зор. Кез-келген ойын — бұл мектеп жасына дейінгі балаларға білім беруді ұйымдастырудың терең интеграцияланған түрі.
Баланың жеке тұлғасы ересектермен және құрдастарымен бірлескен ойын іс-әрекетінде, соның ішінде ойын барысында дамиды. Сонымен қатар, егер ойын дұрыс ұйымдастырылса, онда бұл балалар арасындағы қарым-қатынастың қалыптасуына, олардың өзара ықыласына оң әсерін тигізеді. Дәл ойында бала құрдастарымен жағымды өзара әрекеттесуді үйренеді, нәтижесінде балаларда өзара жанашырлық, өзара көмек, ойыншының эмоционалды күйін түсіну қалыптасады, бұл өз кезегінде өзара әрекеттесу сипаты мен мазмұнын сапалы түрде өзгертеді.
Сабақ барысында ойын технологияларын қолдану балаларды бір-бірімен байланыс орнатуға, өз іс-әрекеттерінде құрдастарының өтініштері мен ұсыныстарын басшылыққа алуға үйретеді. Сабақ барысында мұғалім ойын әрекеті барысында жағымды өзара әрекеттестік орнатуға қабілеттілікті қалыптастыруға көмектеседі; бұл үшін оқушыларды байланыс орнатудың ауызша әдістерін меңгеруге шақыру керек (ең алдымен, оларды өз құрдастарымен сыпайы сөйлесуге үйрету) және тон, бет-әлпет, ым-ишара қандай рөл ойнайтынын білу керек. Сонымен, мектеп жасына дейінгі балалардың өзара әрекеттесу қабілетін қалыптастыру мәселесі бойынша жұмыс істеу керек, ал ойын бізге осыған көмектеседі, өйткені ойын мектеп жасына дейінгі балалардың жетекші әрекеті болып табылады.
Әдебиеттер тізімі:
1. Галигузова, Л.Н. Кішкентай балалардың педагогикасы: ЖОО студенттеріне, педагогтерге арналған оқулық, / Л. Н.Галигузова, С.Ю.Мещерякова. — М.: VLADOS, 2007. — 300 б.
2. Антипина А.Е. Театрализованная деятельность в детском саду. — М.: ТЦ Сфера, 2006.
3. Виноградова, Н.А.Мектепке дейінгі педагогика: оқулық әдісі. / II. А.Виноградова. — 2-ші басылым, М.: МГПИ, 2006. — 170 б.
4. Шорыгина Т.А. Мектепке дейінгі балалардың ойын кезіндегі мінезі және сезімі туралы әңгімелер. Нұсқаулық. — М.: TC Sphere, 2013.
5. Әбдірахманов А, Жарықпаев Қ. Психология-педагогикалық сөздік. Алматы-2000 ж. «Жібек жолы» баспа ү.
Тундыбаева Самал Темирхановна
«Бүлдіршін» бөбекжай балабақшасы,
тәрбиеші