Қапланқыр қорығы.
Қорық Үстірттің Оңтүстік-Батыс аймағында орналасқан. Ол Қапланқыр платасының үлкен бөлігін қамтиды (үлкен мысық-гепардтың мұнда өмір сүруіне байланысты, түркмен тілінен аударғанда Қапланқыр – «жолбарыс платосы» деп аударылады.) Қорықтың ауданы 570000 га құрайды.
Аймақтағы жабайы тұяқтылар мен гепардтарды қорғау мен қалпына келтіру үшін, қорық 1979 жылы құрылған. Қорықтың солтүстік және солтүстік-батыс жағынан екі заказник орналасқан: Сарықамыс (210400 га, 1980 ж құрылған) және Шахсенем (270000 га, 1983 ж құрылған. )
1981 жылдан бастап қорықтың ғылыми бөлімшесі Қапланқыр платосы мен соның қасындағы аудандардың табиғатын бақылау бастады. Қорықтың негізгі мақсаты – аймақ экосистемасының табиғи құрнамын сақтау мен қалпына келтірудің ғылыми негізін қалыптастыру болып табылады, яғни Унгуз Қарақұмы, Сарықамыс ойпаты және Амударияның ежелгі атырауы.
Физика-географиялық жағдайы.
Қапланқыр қорығы мен оның заказниктерінің негізгі аймағы Үстірт пен Сарықамыс физика-географиялық аумақтың шөлдік солтүстік зонасында орналасқан.
Аумақта үш өзіндік физика-географиялық аумақтар бар: Сарықамыс ойпаты, Унгуз Қарақұмы және Қапланқыр платосы.
Қапланқыр платосы – бұл ежелгі аккумулятивтік-теңіздік жазықтық, ол бор дәуірінде қалыптасқан. Плато сармат балшығы мен карбонатты тұқымды гипспен және лайдан тұрады. Үстірттің бұл аймағының абсолютті белгіленуі 75 м Шығыстан, 150-225 м батыстан.
Үңгірлерге негізгі қызығушылық байқалады. Қазіргі кезде 44 үңгір бар. Ең үлкен үңгірдің ұзындығы 200 м, биіктігі 9 м, 42-44 м тереңдікте орналасқан.
Қорық пен оның ішіндегі аумақтар Қарақұмның солтүстік климаттық аймағына жатады. Климаты тым континентальді және құрғақ. Күн жарығының ұзақтығы 3000 сағатты құрайды. Жылдық орташа температура 11,60, қаңтардың орташа температурасы -50, шілденікі 280. Максимум жоғары абсолютті температура 450, абсолютті төмен температура -320. Аймақтағы жауын-шашын жылына 100 мм, ал булану 1700 мм. Көктем-қыс мезгілдерінде жауын-шашын көп болады. Аязсыз мезгіл орташа жылына 200 кщүн , 100 жоғары температурадағы орташа тәуліктік күндер – 210. Солтүстік және солтүстік-шығыс желдер соғады, жылдық орташа жылдамдық 2-5,6 м/с. Көктемде желдің жоғары жылдамдығыбайқалады. Шөл далада құрғақ және ыстық климатта, қатты жел кезінде шаң борандары байқалады. Әдетте көктем мен жазда батыс, солтүстік-батыс және солтүстік желдер соққан кезде болады. Жылына шаң борандар 40 күнге дейін барады, ал олардың орташа ұзақтығы 300-350 сағатқа дейін созылады.
Қорық аймағында тұрақты өзен көздері жоқ. Тек көктемде, жауын-шашын көп болғанда ғана уақытша су көздері пайда болады. Бірақ олар қалай тез пайда болды, солай лезде жоқ болып қалады. Қорықтың оңтүстігіндегі көптеген құдықтардың тереңдігі 30-40 м. Ондағы су жоғары минералданған, бірақ жануарлардың ішуіне жарамды.
Өсімдіктері.
Ботаникалық-географиялық аймақтандырудың есебінен қорық аумағы екі ауданға бөлінеді. Қапланқыр платосы мен Сарықамыс ойпаты – қазақ ауданында; Унгуз Қарақұмы – Туран ауданының оңтүстік шөл аймағына жатады.
Қорық флорасының толық инвентаризациясы аяқталған жоқ, 37 отбасынан 231 жоғары өсімдік түрі анықталған.
Эфемер тобы 30% барлық түрді қамтиды. Бірақ вегетацияның қысқа мерзімділігне байланысты, олардың маңызы өсімдіктер өмірінде шамалы.
Үстірт және Каспийдің эндемикалары кездеседі, олар СССР-дің Қызыл кітабына енгізілген: хивинская солынка, гумевник слабокалючий, клеоме НОЭ, цельнолистник туполистный, парнолистник туркменский, молочай жесткозонтиковый, мягкопладник критмолистный.
Қорықта өсімдіктің екі түрі кездеседі: құмдардағы бұталылар және платодағы жартылай бұталылар. Қорықта оңтүстіктен Унгуз Қарақұмы жанасқан, ауа негізінен ақсеуіл өседі. Сексеуілдің арасында жиі комдым және ұсақ жартылай бұталылардың әр түрлі түрлері кездеседі: вьюнок, полынь, астрагал.
Өсімдіктердің активті вегетациясы ақпанның соңғы күндерінен басталады. Содан кейін наурыздың ортасына таман құм бетіне эфемероидтар шыға бастайды. 10-15 күннен кейін ол гүлдеп, өңін өзгертеді. Сәуірдің 20 таман эфемерлердің жоғары дамуы басталады. Бірақ бұл көпке жетпейді, мамырдың басында эфемерлер құрай бастайды.
Жануарлары.
Қорық аймағы Палеарктиканың шөл-дала аумағының екі зоогеографиялық ауданына жатады. Оңтүстік Үстіртте орналасқан негізгі бөлік – қазақ зоогеографиялық ауданның Үстірт аймағына енеді. Қорықтың кішігірім бөлігі және екі заказнигі – Орта Азия шөл аймағының Тұран ауданына енеді.
Қапланқыр орналасқан оңтүстік бөліктегі, Үстірттің жануарлары арасындағы эндемизм нашар қалыптасқан. Омыртқалы жануарлардың көп бөлігі генетикалық Орта Азиямен байланысқан: джейран, толай, үлкен песчанка, қоңыр жаворонок. Унгуз Қарақұмы мен сарықамыс ойпатында ортаазия шөлейтті эндемикалары көп кездеседі. Сахараға ұқсас, сүтқоректілер арасында: бархан мысығы, қаракал, суслик және т.б. кездеседі.
Суда өмір сүретіндердің ішінде – жасыл құрбақа мен көл бақасы кездеседі. Рептилийдің 28 түрі анықталған: жылан – 9, кесіртке –18, тасбақа – 1.
Қоңыр варан, орта азиат кобрасы, панцирный генкончик және хентаун домалақбасы СССР-дің Қызыл кітабына енгізілген.
Қорықта құстардың 213 түрі кездеседі, олардың ішінде 35 – шөл аймағында ұя салады, 38 – су жанында су салады, қалғандары – қыстайтын құстар. Шөлді далада үлкен жыртқыштардың құрамына алуан болып келеді: бүркіт, змеяяд, кургани, стервятник, балабан және т.б. Қорықта жиі фелин кездседі. Кішігірім аудандарда қызғылт және бұйра пеликандар кездеседі, олар СССР-дің Қызыл кітабына енгізілген. Су деңгейінің жиі өзгеруіне және қатты дауылдардың әсерінен, олардың ұяларын шайып жібереді.
Сүтқоектілерідің фаунасында 50 түр бар, оның ішінде 5-уі СССР-дің Қызыл кітабына енгізілген: гепард, медоед, қарақал , джейран және мфлон.
Жытқыштар арасында түлкі, қасқыр, шакал, дала және бархан мысығы, ласка кездеседі,
Күз бен қыста балшықты жерлерде, қыстауға Қазақстаннан келген сайгактарды кездестіруге болады.