Еңбек даулары.
Еңбек даулары дегеніміз не, ол неден туады, ол қалай шешіледі, неден аяқталады? Міне, осы сұрақтарға біз тиісті жауаптар беруіміз керек.
Еңбек даулары тараптардың еңбекті қолдану барысында өзара келісе алмауының салдарынан туады, мәселен әкімшілік ұжым қарамағында жұмыс істеп жүрген жұмысшының жұмыстан босатып жіберді, сөйтіп ол мұнда жұмыссыз қалды, демек алып жүрген айлығы ақысынан айрылды. Жұмысшы бұған наразылық білдіреді, сөйтіп ол шағым жасауға мәжбүр болады. Міне, осы мәселе қалай шешілуге тиіс?
Еңбек даулары – еңбек құқығының соңғы тұжырымдаушы тарауы, өйткені еңбек құқығы барлық мәселелері, айталық еңбек шарты, еңбек тәртібі, еңбекақы төлеу тағы басқа мәселелердің бәрі осы еңбек дауларына келіп тіреледі және соларды реттеп шешумен аяқталады.
Еңбек дауларының заң негіздері мыналар:
- Қазақ ССР еңбек кодексінің XV тарауы;
- 1991 ж. 12 мамырда қабылданған “Жеке еңбек дауларын шешу туралы” заң;
- 1996 ж. 8 шілдеде қабылданған “Ұжымдық еңбек даулары және ереуілдер туралы” ҚР Заңы;
- Еңбек дауларын шешу туралы Ереже 1996 ж.
Бірінші 1991 ж. заң бойынша бұрынғы әкімшілік ретімен шешілетін тәртіп жаңаша демократиялық сот жолымен шешілетін болып өзгерді. Бұрынғы 1,2 номерлі әйгілі тізбелер бойынша қызметкерлер мен жұмыскерлердің әкімшілік жолмен шешілетін еңбек даулары тәртіп күшін жойып, жаңа бірыңғай демократиялық сот жолымен шешілетін болды. Мұндағы еске алатын жағдай, барлық халық шаруашылық салаларындағы қызметкерлер, олардың жұмыс, қызмет сыныптарына қарамай, бірдей сот әділеттігіне жүгінетін болды.
Екінші 1996 ж. заң бойынша, демократиялық жолға түсуімізбен байланысты еңбек даулары ереуілдік нысанға шығуы жағдайында еңбек даулары ұжымдық даулар қатарында бейбітшілік үйлесімдік, келісімдік бойынша шешілетін жолдары қарастырылған.
Еңбек даулары туралы ұғым арнайы заңдық әдебиетіміздің бетінде әр түрлі айтылады. Дегенмен, басым көп айтылған тұжырым бойынша еңбек даулары дегеніміз әкімшілік пен жұмысшының арасында еңбек жағдайлары туралы болған келісе алмаушылықтан туған даудамайлар. Екінші жағынан, осыдан туған дауларды шешу жолдары, үшіншіден, ол дауларды шешу тәртібі заңда көрсетілгендей, кәсіпорын, кәсіподақ, сот немесе әкімшілік дәрежесінде болуы мүмкін.
Еңбек даулары жеке және ұжымдық түрде болады. Сонымен қатар олардың қаралу, шешілу тәртібі заңда көрсетілген. Мәселен, жеке еңбек дауларын шешу тәртібі жоғарыда көрсетілген 1991 ж. заң бойынша, ұжымдық еңбек дауларын шешу 1996 ж. заң бойынша реттелген.
Еңбек дауларының шығу көзін айтатын болсақ, жеке еңбек даулары жеке еңбек шарттары, келісім – шарттардан, ұжымдық – даулар – ұжымдық шарттар мен келісімдерден, яғни олардың дұрыс қолданбай, бұзылу жағдайларынан шығады.
Еңбек даулары сот аясында қаралатын істердің ішіндегі ең көбі, олар ежелден азаматтық істердің 70 – 75 проценттей көлемін құрайды. Сондықтан да еңбек даулары жөніндегі істерді қарайтын арнайы еңбек соттарын құру туралы айтылған пікірлерді дұрыс деп қолдауға болады.
Еңбек дауларын қарайтын 4 орган бар: 1. Әр мекеме, кәсіпорын жанында құрылатын еңбек даулары жөнінде комиссиялар (ЕДК): 2. Кәсіподақ комитеттері; 3. Сот арқылы; 4. Бағыну жолымен жоғары тұратын мемлекеттік орган. Осы көрсетілген органдардың ішінде алдыңғы үшеуін демократиялық жол деуге болады. Ал, төртінші бағыну жолымен дау шешуді қолдай алмаймыз. Өйткені ол әкімшілік – үстемдік жолы, ол 1991 жылға дейін басым боп келген. Ал, 1991 жылы 12 мамырда қабылданған “Жеке еңбек дауларын шешу туралы” заң бойынша әкімішілк – үстемдік дау шешу тәртібі демократиялық сот арқылы шешу жолымен алмастырылды. Бұған қоса айтатын жәйт, бұрын еңбек дауларын қараудың әйгілі номер 1,2 тізбелері болатын, осы тізбелер бойынша көрсетілген лауазымды кісілердің еңбек істері тек әкімшілік жолмен шешілетін. Ендігі жерде бірыңғай сот жолы қолданылатын болды.
Алдымен, еңбек даулары деген ұғымды анықтап алайық. Бұл туралы әдебиет бетінде әр түрлі пікірлер айтылған. А.И.Ставцева еңбек даулары жұмыскерлер мен әкімшіліктің арасында еңбек заңдарын дұрыс қолданбаудан, еңбек жағдайларын дұрыс қабылдамаудан туатын туатын келіспеушілік дейді.
В.И.Смолярчук те еңбек дауларының шығу жолдары, еңбек даулары жұмыскерлер мен әкімшіліктің арасында еңбек заңдарын дұрыс қолданбаудан, еңбек жағдайларын дұрыс қабылдамаудан туатын келіспеушілік дейді. Е.А.Голованова оған қоса еңбек құқы қатынастарын дұрыс қолданбағандықтан пайда болатын еңбек тараптарының арасындағы келіспеушілік, ал оның шешу жолдары заңда көрсетіледі деген.
Ал, ғалымдардың тағы бір тобы – С.А.Голощапов, В.Н.Толкеунова еңбек дауларына кең мағынада түсінік береді. “Еңбек даулары кең мағынада еңбек құқық қатынастарының субъектілері арасында еңбек заңдарын қолдану, еңбек және ұжымдық шарттар бойынша жаңа еңбек жағдайларын қабылдау, еңбек қатынастарын жалпы дұрыс реттелмеу жағдайынан туатын келіспеушілік”. Аталмыш авторлардың пікірі бойынша еңбек даулары тек еңбек қатынастарынан ғана тумайды, сонымен қатар олармен тығыз байланысты қатынастардан, мысалы, мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру еңбекшінің жұмыс бабында келтірген залалдарды өтеу жөнінде туатын құқықтық қатынастардан пайда болуы мүмкін. Мұндай даулар да еңбек заң нормалары бойынша қаралып шешіледі.
Еңбек дауларының пайда болуы еңбек заңдарын дұрыс қолданбаудан, еңбек құқық қатынастарының субъектілері заң дұрыс қолданбау себебінен өздерінің заңды құқықтары бұзылды немесе бұрмаланды, осының салдарынан сәйкес зиян не залал келтірілді, соны қалпына келтіру туралы шағым беруден шығады.
Еңбек дауларының тууына еңбек заңдарының дұрыс қолданбауы және еңбек шарттарының көрсетілген жағдайлары бұрмалануы себепші болады.
Ұжымдық шарттар бойынлша да әкімшілік пен жұмысшылардың келіспеушілік жағдайларынан ұжымдық даулар пайда болуы мүмкін. Мұндай даулар да заң жолымен қаралып шешіледі.
1991 ж. 12 мамырда жеке еңбек дауларын шешу тәртібі туралы заң бойынша еңбек дауларын шешетін мынадай 4 орган бар:
1. Мекеме, кәсіпорын жанында құрылатын еңбек дауларын қарайтын комиссиялары (ЕДК);
2. Кәсіподақ комитеттері;
3. Сот органдары (аудандық сотттан бастап);
4. Бағыну жағынан жоғары тұрған әкімшілік органдары