Жұмыскерлердiң қалауы бойынша демалыс жазғы немесе басқа ыңғайлы уақытта берiлуге тиiс. Олар 14 жасқа дейiнгi (мүгедек балалар – 16 жасқа дейiн) балалары бар әйелдер, осындай балалары бар әскери адамдардың әйелдерi, ата-аналары, I,II топтағы мүгедектер, Ұлы Отан соғысына қатысушылар, соларға теңелiп жеңiлдiк алып жүрген кiсiлер және 18 жасқа дейiнгi жастар. Жұмыс кестесiнде көрсетiлген демасыс уақыты келiсiм бойынша өзгертiлуi ықтимал.
Ауырып қалған, екiқабат болып немесе бала туып қалған, немесе кезектi демалыс оқу демалысымен немесе мемлекеттiк, қоғамдық мiндеттерiн атқарумен бiр болып қалған жағдайларда, демалысты өзгертiп немесе созуға болады. Бұл туралы әкiмшiлiктi дер кезiнде хабарлау керек.
Демалыс берiлген мезгiл жұмысшыға уақтылы хабарланбаса немесе уақтылы демалыс басталғанша демалыс ақысы төленбесе, жұмысшының талабы бойынша демалыс басқа уақытқа көшiрiледi.
Ал, кейбiр ерекше өндiрiс жағдайларында, жұмыс ыңғайына байланысты жұмысшының келiсуi бойыншадемалыс келесi жылға ауыстырылуы мұмкiн. Алайда мұндай жағдайда 7 кұннен кем емес демалыс жұмысшыға жыл аяғына дейiн берiлуге тиiс. Демалыстың қалған бөлегi келiсiм бойынша келесi жылға демалысқа қосып немесе өз алдына бөлек берiледi. Демалысты екi жыл қатарынан бермеуге, он сегiз жасқа толмаған жастар мен зиянды жұмыстағы жұмыскерлерге демалысын ауыстыруға немесе бермеуге тыйым салынған.
Жыл сайынғы қосымша демалыс.
Бұл қосымша демалыстың үш түрi бар:
- Зиянды және ауыр жұмыстар жағдайына қарай берiлетiн;
- Жұмыс ерекшелiктерiне қарай берiлетiн;
- Қиыр Солтүстiк және соған баламалы жерлерде берiлетiн демалыс.
1. Зиянды және ауыр жұмыстар мен өндiрiстерде қосымша демалыс – жұмыскерлердi кәсiптiк сырқаттардан сақтандыру мақсатында берiлетiн жеңiлдiк демалыс. Бұл жұмыстар мен өндiрiстер екi топқа бөлiнiп, екi тiзбеде (1,2) белгiленедi. Бiрiншi тiзбеде зиянды жұмыс жағдайлары техникалық прогреске байланыссыз тұрақты боп келетiн жұмыстар. Екiншi көрсетiлген тiзбеде өндiрiстердiң техникалық, техникалық әрекеттер қолдану арқылы жұмыс жағдайлары дұрысталып өзгеруi мүмкiн. Зиянды ауыр жұмыстарда берiлеьiн қосымша демалыс 14 күннен 42 күнге дейiн белгiленген. Мәселен, жер астында iстейтiн шахтерлерге негiзгi демалысын қосқанда олардың жалпы демалысы 70 күнге (28 – 42) дейiн көбеймек (Қазiргi заң бойынша 39-48 күн). Бұл деген шахтерлердiң ереуiл кездерiнде қойған талаптарына сай келiп отыр.
2. Жұмыс ерекшелiктерiне қарай берiлетiн демалыс жұмыс жағдайлары зиянды болмағанмен кiсiнiң нервi жүйесiне қатты әсер ететiн эмоциялық, ой қызметiн көп жұмсауы керек ететiн жұмыстар. Бұларға әуе ұшқыштары, теңiз-су флотында, геологиялық – iздену партиялары мен экспедициялар, биiк тауларда, темiр жол, қалалық транспорт жүйесiнде iстейтiн жұмыскерлер жатады. Оларға кәсiптiк жұмыс қабiлетiн қайта орнына келтiруге келетiндей жеңiлдiк ретiнде 3,7 күннен 42 күнге дейiн қосымша демалыс берiлу көзделiп отыр. Мәселен, ұшқыштар үшiн 42 күн, бортпроводниктер мен парашютистер үшiн 28 күн, темiр жол, метрополитен, қалалық транспорт қызметкерлерi үшiн – 10 күн, орман шаруашылығы, дайындау қызметiнде – 28 күн, учаскелiк, поликлиника, жедел көмекте iстейтiн медицина қызметкерлерi үшiн 3 күн, тракторист, жол қызметiнде iстейтiн әйелдерге – 7 күнге дейiн қосымша демалыс белгiленген.
Жұмыс ерекшелiгi жағдайына қарай берiлетiн қосымша демалыстың нақты мөлшерi мекеме, өнеркәсiпте жасалатын ұйымдық шарттарда белгiленетiн болады.
3. Қиыр Солтүстiк және соған баламалы аудандарда берiлетiн қосымша демалыс. Бұл демалыс Қиыр Солтүстiк және соған баламалы аудандарда iстейтiн адамдарға климаттық жағдайы қиын жерлерде тұрып атқаратын қызметi үшiн балама (компенсация) ретiнде берiледi. Оның мөлшерi қазiргi заң бойынша Қиыр Солтүстiк аудандарда 18 жұмыс күн (заң жобасы бойынша 21 календарлық күн), ал оған баламалы аудандарда қазiр – 12 жұмыс күн (жоба бойынша 14 календарлық күн) есебiнде берiледi. Көрсетiлген демалыс алғаш онда қатарынан 6 ай жұмыс iстегеннен кейiн берiледi. Бұл адамдарға негiзгi және қосымша демалыстары 2 – 3 жылға дейiн қосылып берiлуi мүмкiн. Алайда демалыстар қосылғанда олардың жалпы ұзақтығы демалу орнына келу – қайту уақытын қосып есептегенде 6 айдан аспауға тиiс. Бұдан асып кетсе, қалған уақыты келесi жылдық демалысқа қосып берiледi. Демалыстары 2-3 жылға қосып берiлген жағдайда жұмысшыға жыл сайын оған кемi 7 күн берiлуге тиiс. Жұмысшыны демалыстан қайтарып алу үшiн оның келiсiмi болу керек. Осыған байланысты пайдалана алмай қалған демалыс осы жыл iшiнде немесе келесi жылға демалысына қосып берiлуге тиiс.
Себепсiз қыдырымпаздық жасаған жұмысшының сол жылғы алатын демалысы (негiзгi және қосымша) қыдырымпаздық жасаған күндерi есебiнен қысқартылады. Алайда, бұл ретте жұмысшының қысқартылған демалысы (негiзгi) 21 календарлық күннен кем болмайға тиiс.
Демалыстың дұрыс берiлуi, өндiрiс, жұмыс тiзбелерiнiң дұрыс қолданылып жұмыс сапасы жөнiнде аттастацияны дұрыс қолдану туралы мемлекеттiк еңбек сайапкерлерi органдары бақылау жүргiзiп отырады.
Әлеуметтiк демалыс. Адамларға анық, бала тәрбиелеу жұмысын, жанұяға жәрдем беру, болашақ ұрпақтарды дұрыс тәрбиелеу, бiлiм беру, шығармашылық жұмыстарын неғұрлым ыңғайлы жағдай жасап дұрыс жүргiзу үшiн әлеуметтiк демалыс жүйесi енгiзiледi.
Әлеуметтiк демалыстың мынадай 5 түрi бар: : Жүктi және бала туған әйелдерге берiлетiн демалыс; 2. Жұмыс iстейтiн жас балалы әйелдерге жартылай ақша төлеметiн демалыс; 3. Жұмыс iстемейтiн жас балалы адамдарға ақы төленетiн қосымша демалыс; 4. Оқумен байланысты, яғни жұмыспен оқуды ұштастырып, оқу-орындарында сырттан оқитындарға берiлетiн демалыс; 5. Шығармашылық демалыс.
Жүктi әйелдерге бала туғанға дейiн толық ақы төленетiн 70 күнге, бала туғаннан кейiн 56 күнге, егер әйел қиналып босанса, немесе екi және одан көп бала тапса, 70 күндiк демалыс берiледi. Сонымен қатар мұнда бiр еске алатын жағдай – жаңа заңның жобасы бойынша 126 күндiк демалыс күндерiнiң бәрiне ақы төленедi. Бала туғанға дейiн, нақтылы қанша демалыс күнiмен пайладанғанына қарамастан, 126 күндiк екiқабат және босануға арналған демалыстың бәрiне ақы түгел әлеуметтiк қамсыздандыру қаржыларының есебiнен төленедi. Ал қазiргi заң бойынша, әйел босағанға дейiн демалысын 70 күннен кем пайдаланса, қалған күндерiне ақы төленбейдi. Әйел балалары ұшiн көрсетiлген бұл жеңiлдiктi қолдау керек.
Жұмыс iстейтiн әйелдер жұмыс стажына қарамастан баласы бiржарым жасқа келгенше жартылай ақы төленетiн демалыс алуға құқығы бар. Осы жастағы екi және одан көп баласы бар әйелдерге ондай демалыс әр бала үшiн жеке берiледi.
Бiр жарым жасар бiр және одан көп баласы бар жұмыс iстемейтiн әйелдерге де бала тәрбиелеп, күту үшiн жәрдемақы жұмыс iстейтiн әйелдер қатары төленедi. Бұл демалыс анасынан басқа бала тәрбиелеушi жанұя мүшелерiне де (әкесiне, атасы немесе әжесiне) берiлуi мүмкiн. Жұмыстағы әйелдер 14 жасқа дейiнгi екi баласы болса, 4 күндiк ақы төлететiн қосымша демалыс жалғызiлiк ата-аналар, әскери қызметкерлердiң әйелдерi үшiн де көрсетiлген (бiр баласы болса – 2 күн, екi баласы болса – 5 күн, үш және одан көп баласы немесе мүгедек баласы болса 7 күндiк демалыс алуға құқылы. Бұл демалыс балалар 14 жасқа толғанға дейiн берiледi.
Бала асырап алушы адамдар үшiн жоғарыда айтылғандай қосымша демалыстан басқа бала туғаннан кейiн берiлетiн 56 күндiк демалыс қоса берiледi.
Әлеуметтiк демалыстың қалған екi түрiнiң бiрi – оқумен, екiншiсi – шығармашылықпен байланысты.
Қазiргi заң бойынша кешкi және сырттан жоғары және арнаулы орта оқу орындарында оқып жүрген жұмысшылар мен қызметшiлерге, оқуына байланысты ақы төленетiн демалыстар берiледi.
ЕТЗК-нiң 193-бабына байланысты кешкi жоғары оқу орындарында оқып жүрген жұмысшылар мен қызметшiлерге лабораториялық жұмыстарды орындау, сынақ және емтихан тапсыру үшiн жыл сайын бiрiншi және екiншi курстарда ақысы сақталып – 20 календардық кұнге, үшiншi және одан кейiнгi курстарда 30 күнге демалыс берiледi. Кешкi арнаулы орта оқу орындарында оқып жүргендерге 1-2 курстарда жалақысы сақталып 10 күндiк, 3 және одан кейiнгi курстарда 20 күндiк демалыс берiледi.
Жоғары және арнаулы орта оқу орындарында сырттан оқып жүргендерге жыл сайын 1-2 курстарда ақысы сақталған – 30күнге, 3 және одан кейiнгi курстарда – 40 күнге демалыс берiледi. Олар үшiн мемлекеттiк емтихан тапсыратын кезде 30 күнге демалыс берiледi. Оларға (жоғары оқу орындарында оқитын) тағы диплом жұмысын дайындап қорғауы үшiн 4 ай мерзiмге, арнаулы орта оқу орындарында оқитындар үшiн – 2 ай мерзiмге демалыс берiледi.