ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕРДІ ПАЙДАЛАНУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
Қазіргі көптеген замандастарымыздың санасында дәрілік өсімдіктер бұрынғы заманның қалдығы деген түсінік бар. Біздің электроника мен автоматика, ЭЕМ мен компьютерлер ғасыры кептірілген шөптердің шоқтарымен нашар үйлесетін секілді. Синтетикалық химияның жетістіктері, ондаған, жүздеген мың жаңа, ешқашан табиғатта болмаған органикалық қосылыстарды алу мүмкіндігі химиялық синтездің құдіретіне сендіреді. Әр түрлі аурулардан құтқаратын жаңа дәрілердің жедел алынуына сенімділік пайда болады. Мұндай көзқарас қазір де бар, бірақ ол әсіресе 15-20 жылдар бұрын кең таралған еді.
Өсімдіктерден алынатын ең маңызды дәрілер арнайы баспаларда атап көрсетіліп, толық сипатталған. Бұл мәліметтер біздің елде дәрігерлік тәжірибеде қолдану және өнеркәсіптік өндіруге рұқсат берілген дәрілердің аттарының мемлекеттік тізіміне (Государственный реестр наименований лекарственных средств) 2003 ендірілген. Біздің елімізде медицинада қолдануға рұқсат етілген дәрілердің 31% жоғарғы сатыдағы өсімдіктерден, 3% саңырауқұлақтар және бактериялардың дәрі препараттары (антибиотиктер), 12% жануар текті препараттар (эндокринді препараттар, вакцина және сарысу), 9% марганец қышқылды калий немесе мырыш майы сияқты органикалық емес қосылыстар және шамамен 45% синтетикалық жолмен алынған органикалық препараттар құрайды. Алайда, тікелей немесе әр түрлі препараттар түрінде дәріханаларда сатылатын дәрілік өсімдіктердің барлығы Мемлекеттік фармакопеяда сипатталмаған. Фармакопеяға ең маңызды, әрі жиі қолданылатын өсімдіктер мен оларлан алынатын препараттар енгізілген. Сонымен қатар, жеткілікті дәрежеде зерттелмегендіктен назар аударылмайтын, тиімділігі төмен немесе тіпті ұмытылған дәрілік өсімдіктер саны айтарлықтай көп. Фармакопеяда болған ұмытылған өсімдіктер біртіндеп қолданыстан шықса да, халық арасында бағаналанады. Бірақ қазір ұмытылған дәрілік өсімдіктер жаңа ғылыми тексеруден өткізілген соң жиі фармакопеяға қайта енгізіледі.
Шындығына келгенде, біздің денсаулық сақтауымызда өсімдіктердің рөлі осындай болып отыр. Дәрілік өсімдіктер барлық кезде таңқурай шайы немесе мүк жидегі (клюква) экстрактісі секілді екінші реттік препарат көздері ретінде қызмет етпейді. Адамдардың ауруларының ішінде көбінесе өлімге алып келетін тамыр-жүрек аурулары екендігі белгілі жағдай. Осындай ауыр ауру түрлерін негізінен өсімдіктерден жасалған препараттармен емдейді.
Дәрілік өсімдіктердің бөлігі оларды арнайы өсіріп механикалық тәсілмен жинайтын ауылдардан алынады. Алайда қазіргі дейін дайындалатын шикізаттың барлық массасының 50%-ы жабайы өсетін өсімдіктерден жиналады. Көптеген өсімдіктерді мәдени жағдайға енгізу өте қиын.
Дәрілік өсімдіктерді жинаудың арнайы ережелері бар. Бұл ережелерді қатаң сақтау керек, өйткені оларды сақтамаған жағдайда құнды шикізаттың айтарлықтай бөлігі бұзылады. Дәрілік өсімдіктерден алынатын шикізаттың барлық түріне шикізаттың келбеті, нормасы, оны анықтауыш қасиеттері, сақтау, буып-түюдің және маркерлеудің мемлекеттік стандарттары, техникалық шарттары мен фармакопейлік мақалалары бар. Майдаланған өлшеп қапталған өсімдік текті шикізаттардың бір бөлігі дәріханаларға жеткізіледі. Шикізаттың негізгі бөлігі химикофармацевтика заводтарында препараттар жасау үшін қолданылады. Алынатын фитохимиялық препараттар әдетте әр түрлі дайын дәрілік түрде шығарылады. Дайындалатын дәрілік өсімдіктердің бір бөлігі шетелге экспортталады. Шикізаттың бұл түріне шетел рыноктарында үнемі сұраныс болады. Денсаулық сақтаудағы дәрілік өсімдіктерді пайдаланудың негізгі жолдары осындай. Бұл жұмыс күшін адамдарды талап ететіні түсінікті жағдай. Дәрілік өсімдіктерді жинайтын адамдардан басқа ауылдардың маманданған жұмысшылары, агрономдар т.б. болады. Көптеген ғылыми зерттеу институттары, фармакогнозия кафедралары және ботаниктер, фармацевтика институттарында әр түрлі бағытта дәрілік өсімдіктерді зерттеумен айналысады. Дәрілік өсімдіктердің таралу орындары мен ресурстарын анықтап, картаға түсіреді; олардың биологиялық ерекшеліктерін, жинап алғаннан кейінгі қалпына келуін зерттейді; емдік қасиетке ие өсімдік құрамындағы заттарды химиялық сараптамадан өткізеді. Дәрілік өсімдіктердің сырт пішіні мен микроскоптық құрылысы егжей-тегжейлі зерттеледі, себебі дәрілік өсімдіктерге ұқсас, бірақ емдік қасиеті жоқ өсімдіктерден ажырата білу керек. Бұл жұмыс өсімдік бүтін болған кезде онша қиыншылақтар тудырмайды, алайда ол кептірілген және майдаланған ұнтақ түрінде болса, тек микроскоп арқылы ғана анықтауға тура келеді.